Maatstaf. Jaargang 27

[p. 40]

Portfolio De wreedheden van Wilhelm Busch
Door Gerrit Komrij

In het boekennummer van Vrij Nederland, 22 oktober 1977, schreef ik over de weinig triomfantelijke manier waarop in de beeldverhalen van Busch het goe-hoede het van het kwade wint: de braafheid staat in een hoekje, en de gemeenheid wordt breed uitgemeten. De mens wordt, zoals hij nu eenmaal is.

‘Iedereen is bij Busch wreed tegen iedereen. Jongetjes prikken elkaar in de maag, vervolgens in de neus, daarna draaien ze als extraatje elkaars oren om, ze slaan nog snel even elkaars spullen stuk, waarna in de finale een bloedneus wel het allerminste is. Mannen zijn wreed tegen vrouwen, vrouwen weer tegen kinderen, kinderen weer tegen dieren, en die hele weg terug, da capo al fine. Ook de dingen gedragen zich wreed.’

Het was een poging Busch enigszins terug te brengen van het leesplankje voor zoete kinderen naar een hel vol plaaggeesten.

Ik wil hier nu de beschrijving aan toevoegen die Busch tot tweemaal toe, met een mengeling van verkilling en leedvermaak, geeft over het slachten van een varken.

De eerste maal gebeurt dat in een brief aan Marie Anderson, de Nederlandse feministe en schrijfster, vriendin van Multatuli. Busch voerde een uitgebreide briefwisseling met haar, vooral over de filosofie van Schopenhauer en over zielsverhuizing, een onderwerp dat hem na aan het hart lag en dat ook in deze brief voorkomt.

‘Hierbij met vriendelijke dank de boeken terug! - Eigenlijk werd ik alleen maar geprikkeld door dat werkje over het jagen en een van de motto's die eraan voorafgaan. - Met de conclusie van het geschrift ben ik het volledig eens, alleen het uitgangspunt is verkeerd. Het uitgangspunt: “De onbedorven mens ondergaat, wanneer hij zijn medemens ziet lijden, altijd een onaangenaam gevoel” - is fout, want eenzijdig. Het lijden, de marteling heeft eerder iets gruwelijk-aantrekkelijks, het is terugdeinzen en genieten tegelijk. - Hebt u ooit de uitdrukking van kinderen opgemerkt, wanneer ze kijken naar het slachten van een varken? - Nee? Roep dan het hoofd van Medusa voor uw geest op. Dood, gruwelijkheid, wellust - hier zijn ze bijeen. Moet ik u, na alles wat ik al gezegd heb, nog eens vertellen hoe dat komt? - Bij onze geboorte staan de goede en de kwade demon klaar om ons te begeleiden. De kwade demon is de sterkste; hij vertegenwoordigt onze felste levensdrang. De goede demon roept terug, en goede kinderen sterven vroeg; hun engelenvleugels worden niet afgesneden. - Kortom, de mens in zijn natuurlijke, onverdorven (?) staat, dus vooral het kind, moet overwegend kwade eigenschappen bezitten, anders is er geen verblijf voor hem op deze wereld. - En het jachtinstinct? - Het jachtinstinct is ook een instinct om te leven. Het is een oefening in bestaansvoorwaarden: list, scherpe blik, behendigheid, kracht, samen met de aantrekkingskracht van de wreedheid. Het is dus iets natuurlijks, en dus een kwaad. - En de straf blijft niet uit: iedere jager wordt eens een haas, vroeg of laat, want de eeuwig-

[p. 41]

[p. 42]

[p. 43]

[p. 44]

[p. 45]

[p. 46]

[p. 47]

[p. 48]

[p. 49]

heid is lang. - Wat mij betreft, ik word in elk geval, nadat ik een - of twee - of drie - of honderd keer zal zijn gestorven, een mus. Mijn wijfje zal een nest bij elkaar zeulen onder het afdak; het zal eieren leggen; en wanneer dan de jongen met hun wiggel-waggelende kopjes zijn uitgebroken, zal er een blondharige snotaap langskomen die een lange staak gaat halen om ze aan de punt ervan te spietsen en - het nest uit! - Dan zul je die ouwe mus eens horen krijten!’

Het is enkele jaren later, dat hij dit vertelt: ‘Slechts eenmaal in de vroegte, toen het nog stikdonker was, schrok ik op en werd ik, smartelijk luisterend, wakker gehouden door het weeklagen van een van de vele varkens, die ieder jaar aan de genotzucht ten prooi vallen. Daar wordt hij uit de heerlijke, geurige stal gesleurd; daar ligt hij gekneveld terneer; daar steken ze toe; noodweer is geboden, waar heftig uiting aan wordt gegeven; bloedverlies werkt bijna kalmerend, schijnt het; maar dan, pal voor de wisse dood, pas echt het opperst en gruwelijkst protest; daarna rochelende berusting; tenslotte een stilte die nadrukkelijk is. De metamorfose in worst kan beginnen. Waarlijk! Sommige dingen zie je het duidelijkst met je oren.’

Nu ja, het varken wordt tóch beloond. Het wordt een varken met vleugeltjes. Het mag in het verhaal Der heilige Antonius von Padua met Antonius mee naar de hemel. Het knielt voor Maria en wordt door haar de hemelpoort binnengelaten met de woorden:

Als hier al zoveel schapen zijn,
Waarom niet 'n godvruchtig zwijn?

Het varkensstaartje krult bij het horen van zoveel engelengezang. Een hemelvaart, niet gespeend van hypocrisie.

Voor Busch kon het niet goed aflopen, niet met de katholieken, niet met de dieren en niet met de mensen. Iedereen komt slecht aan zijn einde, omdat hij niet beter verdient. In Busch' verslag van de varkensslachting werd de levensdraad gruwelijk afgeknipt. Soms wordt de levensdraad zelfs letterlijk afgeknipt.

Met een schaar.

Het is een gruwzaam lachen om vernietiging. De mensen spatten uiteen door liefdesvuur. Of ze bevriezen, en vallen in diggelementen. Of ze worden platgewalst. Of ze smelten, en worden door treurende familieleden ingeweckt als zachte boter. Of ze verkolen. (‘De rest is niet meer te gebruiken’). Of ze worden, zoals

[p. 50]

Max en Moritz, als korrels door de kippen opgegeten.

Busch geloofde, zei ik, in zielsverhuizing. We moeten daar geen religieuze aanvechtingen van krijgen. Je kan beter niet te vroeg lachen, want het wordt altijd nog erger. Zielsverhuizing is: dat je een mus wordt of een kip. Busch als commentator van Het Boze: in een verhaal zonder beelden, Eduards droom, een grotesk verhaal dat (helaas) veel minder bekend is dan zijn beeldverhalen, verandert de hoofdfiguur Eduard in een denkend punt. Een punt zonder dimensies, zonder emoties, dat niettemin de hele wereld in ogenschouw kan nemen. En als punt zweeft hij naar omhoog, en aanschouwt hij in vogelvlucht de warwinkel, de koboldenvitrine, de zinledige kermis die mensenwereld heet. Steeds hoger en verder zweeft hij.

Ook Busch streefde naar dat vluchtpunt. Een commentator zonder moraal. Vóór alles een toeschouwer. Van het natuurlijke, ‘dus van het kwaad’.