Maatstaf. Jaargang 25

[p. 60]

Portfolio Portretten van Paul Léautaud ‘Avant et aprés’
Door H.L. Prenen

Het zal wel uniek zijn en blijven, dat er van een schrijver al ruim dertig jaar voor zijn geboorte een frappant portret is getekend en dat jaren later die zelfde schrijver ook nog voortijdig voor dood en begraven werd verklaard, d.w.z. letterlijk en niet bij wijze van spreken, zodat hij bij leven en welzijn zijn eigen necrologieën heeft kunnen lezen. Daarin stond bovendien nog, dat hij eigenlijk een achttiende-eeuwer was die per ongeluk in de 20ste eeuw verzeild was geraakt. Kortom een treffend geval van de relativiteitstheorie. Dit alles overkwam Paul Léautaud. Deze aanhef lijkt misschien wat cryptisch of desnoods spiritistisch zo u wilt. Maar het is gauw opgehelderd en heel wat makkelijker uit te leggen dan de relativiteitstheorie zelf. Laten we beginnen bij het laatste.

De lezers van zijn Journal (dl. xiii) weten dat in maart 1941 in het onbezette deel van Frankrijk het gerucht liep dat Léautaud in Parijs was overleden. Omdat de verbinding met de hoofdstad nogal stroef was kon het gerucht in het Frankrijk van Vichy een tijdje ongestoord zijn gang gaan, zodat er in verschillende kranten en tijdschriften In-Memoriams verschenen, waaronder een opmerkelijk artikel van zijn vriend André Billy, treffend door zijn oprechte toon van verdriet en weemoed over het heengaan van zijn ‘ami redoutable’, de laatste erfgenaam van Chamfort, de Saint François van het 6de Arrondissement. Totdat Billy tot zijn stomme verbazing van de nog springlevende Léautaud een briefkaart ‘d'Outre Tombe’ ontving ‘que cela m'amuse énormement. Eh bien, me voilà renseigné. C'est une chance qui n'arrive pas à tout le monde’... De oude Isegrim van Fontenay hield aan deze étonnante histoire een kleine collectie litteraire grafredes over, die voor zijn ijdelheid in elk geval niet dodelijk waren. Hij was een Narcissus die niet in de vijver viel.

Hoe zeldzaam of het ook is, toch kán zoiets gebeuren, zoals in dit geval. Veel zeldzamer, ja waarschijnlijk uniek, is een profetisch portret ‘avant la lettre’, en nog wel door een kunstenaar van het kaliber Daumier. In deel vii van het Journal vertelt Léautaud over zijn bezoeken aan het atelier van de schilder Emile Bernard (vroeger vriend van Van Gogh: ‘Correspondance avec Emile Bernard’) waar hij - Léautaud - poseerde voor zijn bekende portret uit 1929. Léautaud kon het goed met de schilder vinden, - met zijn portret wat minder. Hij vond zichzelf op het schilderij ‘extrêmement rajeuni’, - een bezwaar overigens waar de meeste mensen die voor een portret poseren, weinig moeite mee zouden hebben. Bij de eerste penseelstreek zei Bernard al: ‘U bent Daumier misgelopen; die had u moeten hebben!’ (Vous avez manqué Daumier. C'est lui qu'il vous aurait fallu). Een treffende opmerking, precies in de roos. Want hoe ouder Léautaud zou worden, hoe meer hij op een Daumier ging lijken. Maar noch Bernard, noch Léautaud wisten op dat ogenblik dat hij Daumier niet was misgelopen, dat zijn portret door Daumier allang bestond! Letterlijk opgevat is het een raadsel, want Daumier stierf in

[p. 61]

Portret door Emile Bernhard (olieverf)

[p. 62]

Portret door E. Vuillard (litho)

[p. 63]

Portret door André Rouveyre (tekening)

[p. 64]

Portret door André Rouveyre (litho)

[p. 65]

Portret door André Rouveyre

[p. 66]

Portret door Cor Hak (krijttekening)

[p. 67]

Portret door H. Prenen (droge naald)

[p. 68]

Portret door H. Prenen (inkttekening)

[p. 69]

Portret door H. Prenen (inkttekening)

[p. 70]

Handschrift van Paul Léautaud

[p. 71]

H. Daumier La Journée du célibataire - M. Coquelet, neuf heures du soir. Charivari 15 Sept. 1839

[p. 72]

Maurice Quentin la Tour Zelfportret (pastel) Louvre

[p. 73]

1879, toen Léautaud zeven jaar en dus nog lang geen Léautaud was. Voor de oplossing hoeft u deze pagina niet op zijn kop te draaien. Midden in de oorlog kocht ik bij de Haarlemse kunsthandelaar en prentenkenner J.H. de Bois een paar lithografieën van Daumier uit de Charivari. Daaronder was de laatste prent (no 12) uit de serie ‘Journée d'un Celibataire’ (15 sept. 1839). Toen ik die prent zag riep ik meteen: ‘Dat is Léautaud van top tot teen!’ Terwijl het in 1839 nog 33 jaar zou duren voor hij geboren werd. Er zijn weinig profetieën in de Bijbel die zo exact met hun vervulling kloppen, als deze prent met de schrijver van het Journal Littéraire. Alles klopt als een bus: om te beginnen was Léautaud een onwankelbare celibatair, net als Monsieur Coquelet (zo heet hij bij Daumier). En dán het tafereel zelf. Het is avond, Mr Coquelet gaat naar bed en dooft de kaars (Léautaud schreef ook bij kaarslicht zijn Journal). Op de dekens liggen zijn kat en zijn hond, die in hetzelfde bed de nacht met hem gaan doorbrengen. Dat is in beknopte vorm de ménagerie van Léautaud, die ook geen andere bedgenoten naast zich duldde dan zijn poezen, ‘ses chères bêtes innocentes’, (zijn amours hield hij buitenshuis). Het milieu, de entourage, alles komt precies uit. Maar waar het eigenlijk om gaat, is natuurlijk het gezicht van Coquelet! Sprekend Léautaud! André Rouveyre, die de prent ook had ontdekt, zegt in zijn inleiding tot de ‘Choix de Pages’ uit 1946, dat er geen beter portret van bestaat, en dat Léautaud zelf het er roerend mee eens was. Dát noem ik nog eens ‘avant Ia lettre’, 1839!! Honderd jaar eerder dan de man op wie het zo sprekend lijkt, de Diogenes van Fontenay: Paul Coquelet Léautaud.

Overigens is het interessant om de bladzijden 352 e.v. van het Journal, deel vii, nog eens over te lezen: het ontstaan van zijn portret door Bernard en hoe Léautaud in zijn oordeel over de gelijkenis telkens heen en weer zwalkt tussen ja en nee. Over de gelijkenis in het algemeen zegt hij trouwens een paar aardige dingen. (Il me vient l'idée qua la ressemblance est peut-être prodigieusement difficile à attraper... enz.). Als Léautaud het over een ‘portret’ had, dan dacht hij aan de meesters van de 18de eeuw: La Tour en Perronneau. Hij bedoelde een ‘vrai portrait, pas une ébauche, pas une fantaisie’. Maar voor een portret kom je bij de meesters van de 20ste eeuw lelijk op de koffie. Matisse bijvoorbeeld (‘qui se fait un mérite de ses déformations et de ses manques de dessin’). Er bestaat inderdaad een portret van Léautaud door Matisse, godbetert. Daar zit een historie aan vast die Léautaud herhaaldelijk met een sardonisch genoegen vertelde. Via Marie Dormoy en Rouveyre werd hij door Matisse benaderd, of hij voor hem wilde poseren. Natuurlijk weigerde hij, want zijn opinie over Matisse was ver onder pari. Tenslotte moest hij zwichten, omdat het anders een grofheid zou zijn tegenover zo'n beroemd kunstenaar als Matisse. Na heel wat zittingen en zestien voorstudies, kreeg Léautaud het definitieve resultaat ten geschenke, een tekening ‘in één potloodhaal, iets als de volle maan op een vel papier’.

Léautaud bromde wat over ‘étonnant!’, nam het meesterwerk mee en ging regelrecht naar een kunsthandelaar voor een expertise.

Waarde 42.000 francs. ‘Binnen twee dagen verkocht! Niet om het geld, maar puur om het genoegen zo'n misbaksel niet in mijn huis te hebben’ - ‘Une action abominable’, zeiden zijn vrienden, die plat lagen van bewondering voor Monsieur Matisse. Maar daar trok Léautaud zich geen bal van aan. Hij had gedacht aan La Tour (inderdaade hij zou een pracht model voor hem geweest zijn) en wat kreeg hij? Een volle maan van Matisse! Het leek nergens op en in de verste verte niet op de voltairiaanse grimlach van Léautaud.

Wie het wél kon was Rouveyre, die behalve een schrijverstalent ook een opmerkelijk karikaturist was (al hechtte hij er zelf niet veel waarde aan). Deel xii van het Journal begint met een reproductie van een portrettekening in woelende lijnen, met daarboven in

[p. 74]

Léautaud's handschrift: ‘Jeudi 5 aôut 1937 - par Rouveyre, dans mon bureau pendant la conversation’. Een uitstekende snelle schets, impromptu, currente calamo. Je hóórt hem praten; alles in die paar lijnen trilt en sproeit van leven, op heterdaad betrapt. Het bewegelijke gezicht van de oude Léautaud was een merkwaardige kruising tussen Voltaire en een oud wijf, (zo is het ook vaak in zijn geschriften). Hij schreef een onvergelijkelijk glashelder proza in een lichte sprinterstijl, altijd een lust om het te lezen. Geestig, scherp, en van een natuurlijke aristocratie, zoals zijn voorgangers Voltaire, Diderot, Chamfort. Maar eenmaal op drift kan hij soms doorzagen over eenzelfde onderwerp, (l'art d'écrire bijvoorbeeld)... als een oud wijf, dat ons soms danig op de zenuwen gaat. Le style c'est l'homme, je kunt het van zijn gezicht aflezen, die glinsterende ogen vonkend achter zijn ijzeren brilletje, die dunne spot-lippen, die lach als van een nachtuil. Zoals het al vaker is gezegd: een oude comediant, uit de school van Molière. De krabbel van Rouveyre schoot precies in de roos.

Het bekendste portret is de lithografie van Vuillard: Léautaud in zijn kantoortje van de Mercure de France. Een mooie prent, dat is zeker, maar Léautaud vond toch dat Vuillard er wel wat te lang aan gepoetst had en daardoor de aanvankelijke gelijkenis had verzwakt. Een portret moest allereerst lijken, zo sprekend mogelijk, de ‘kunst’ was vers twee. ‘Chaque fois qu'on veut fignoler quelque chose, on l'abîme’. - Vervolgens, om een andere beroemde naam te noemen, is er nog een ets van Dunoyer de Ségonzac. Wel herkenbaar, maar toch ook niet treffend. Een krijttekening van Marie Laurencin uit 1929, zou men zonder onderschrift zelfs helemaal niet herkennen als zijn portret. Emile Bernard had achteraf gezien wel gelijk: ‘Vous avez manqué Daumier’. Een paar olieverfportretten (van Compard en Mlle Lefèvre) heeft hij, tussen een stapel oude papieren, eigenhandig in zijn tuin verbrand (behalve de lijsten). Hij had ze net een maand in huis. Het werd een mooi fikkie! (Journal 30 aug. 1952)

De iconografie van Léautaud in zijn latere jaren bestaat grotendeels uit een reeks uitnemende foto's, sinds hij door het succes van zijn Radiogesprekken met Robert Mallet volop in de publiciteit was gekomen. In het kwartaaltijdschrift ‘Le Point’ (no. xliv, april 1953) staan er een aantal voortreffelijk gereproduceerd.

Tot slot hebben wij de eer en het genoegen ons Hooggeacht Publiek drie nieuwe nummers voor de iconografie aan te bieden en hier in primeur voor het voetlicht te brengen. Dat er helaas twee van schrijver dezes bij zijn moet u maar op de koop toe nemen. Wie het geen meesterwerken vindt mag het gerust zeggen, (al zit hij er natuurlijk wel naast). De derde is een grote krijttekening van de Haarlemse schilder Cor Hak, naar aanleiding van een foto uit het boek van Marie Dormoy over Léautaud (La Bibliothèque Idéale, Gallimard, 1958).

Het ‘ideale’ portret van Léautaud is misschien nog altijd het schitterende zelfportret van La Tour, in het Louvre (het preparatief van zijn pastels). Want in die spiegel herkende ‘de verdwaalde 18de eeuwer’ zichzelf het liefst.