Maatstaf. Jaargang 25

[p. 66]

Arthur Stam De Britten en hun leger in de zeventiende eeuw

Vertrouwend op zijn vloot en op het Europese evenwicht heeft Engeland eeuwenlang de opstelling van een groot staand leger weten te vermijden. Wanneer de Britten met omvangrijke strijdkracht op het vasteland intervenieerden, geschiedde dit vooral om het Europese evenwicht - b.v. tegen Lodewijk xiv en Napoleon i - te verdedigen. Zodra zulke gevaren bezworen waren, trokken de Britten zich weer achter hun vloot terug; een vrijwel constant gegeven, dat pas door de beide wereldoorlogen is doorbroken. De traditionele Britse afkeer van een staand leger hing ten nauwste samen met het parlementair stelsel; een permanente landmacht werd als fatale aanzet tot despotisme beschouwd. Dit aspect van de Britse geschiedenis heeft Lois G. Schwoerer beschreven in haar No standing armies! The antiarmy ideology in seventeenth century England (Johns Hopkins University Press 1974). Zij definieert ‘standing army’ als een permanente strijdmacht, dus een macht die ook in vredestijd ‘standing’ blijft. Onder de Tudors en de vroege Stuarts (d.i. van einde 15de tot begin 17de eeuw) kende Engeland wel huurlingen en dienstplichtige troepen, die na een oorlog werden ontbonden. Daarnaast waren er ‘the King's Guards’, die oorspronkelijk niet als een staand leger werden beschouwd, maar sinds 1661 door wantrouwige waarnemers wél als zodanig werden gedoodverfd. De term ‘standing army’ komt trouwens waar het Engeland betreft pas vanaf 1648 voor.

In het eerste hoofdstuk traceert mej. Schwoerer de oorsprong van de antimilitaire attitudes in Engeland. Anti-militair betekent hier wel iets heel anders dan pacifistisch, want in de 17de eeuw vormden de Britten - althans in maritiem opzicht - een tamelijk oorlogszuchtig volk. Gedurende de voorafgaande eeuw was er aan de soldaten weinig aandacht besteed. Er ontstond geen echt leger en ook de militie wekte weinig belangstelling. Beroepssoldaten werden veracht. Huurlingen vormden zo'n armoedig, onguur gezelschap, dat koning Elizabeth i hen als ‘thieves (who) ought to hang’ karakteriseerde. Zij en haar vredelievende opvolger James i richtten geen blijvende landmacht op; zij hadden er zelf niet de middelen voor en het parlement zou ze die middelen, wanneer erom gevraagd werd, niet verstrekken. De afkeer van beroepssoldaten berustte tevens op de aloude militiedienstverplichtingen, die tot 1645 bleven gehandhaafd. Het Angelsaksische gewoonterecht hield in, dat elke gezonde vrije man tussen de 15 en 60 jaar zijn land moest helpen verdedigen. De op die grondslag gevormde militie bestond uit landadel en eigenerfde boeren. Deze troepen waren onder Elizabeth versterkt; haar verachting voor soldaten gold slechts de arme drommels die tot dienst in het buitenland waren geprest. Onder James i breidden vele Britten hun antimilitaire houding tot de militie uit; de koninklijke poging om deze strijdmacht te versterken werd als een aan tirannie grenzende aspiratie beschouwd. Het waren pogingen die onder James i mislukten en welke diens zoon Karel i noodlottig zijn geworden.

Beide koningen kwamen ten gevolge van de

[p. 67]

Dertigjarige oorlog (1618-48) met het parlement overhoop te liggen. James i voelde er weinig voor om ten behoeve van het continentale protestantisme te gaan vechten, terwijl het parlement oorlog - vrijwel uitsluitend ter zee! - bepleitte. Karel i stelde ondanks parlementair verzet een expeditieleger op. Om het te financieren liet hij buiten het parlement om belastingen heffen. Nog aanstootgevender bleek de gedwongen inkwartiering van militairen - Engeland kende nog geen kazernes - bij particulieren te zijn. In 1628 legde het parlement krachtens ‘the petition of right’ de koninklijke macht aan banden. De ‘petition’ hield o.a. in dat burgers inkwartiering konden weigeren. Verder beknotte zij de krijgsrechtelijke prerogatieven van de kroon. In 1642 nam het parlement een wet aan, die de koning zijn commando over de militie ontnam en die troepen onder parlementair bevel plaatste. Het vormde een beslissende bijdrage tot de vervolgens uitbrekende burgeroorlog, waarin het parlement de royalisten versloeg. Die overwinning werd voornamelijk bevochten door Cromwells ‘new model army’. Daardoor geraakte het parlement van de regen in de drup, want het nieuwe leger ontpopte zich als de eerste ‘standing army’ in de Britse geschiedenis en werd de steunpilaar van Cromwells dictatuur. Met andere woorden: de parlementaire beduchtheid dat een ‘standing army’ tot despotisme zou leiden was ten volle bewaarheid.

Na de dood van Cromwell kwam het tot de restauratie van de Stuarts (1660). Koning Karel ii had de eerste jaren weinig last van parlementair wantrouwen tegen zijn militair beleid en kreeg heel wat meer armslag dan zijn vader was toegestaan. Voor die betrekkelijk ontspannen situatie voert mej. Schwoerer verschillende oorzaken aan. In de eerste plaats noemt zij de snelheid en gewilligheid waarmee de ‘new model army’ zich liet ontbinden. Niettemin werd de herstelde monarchie belaagd door opstanden en complotten, wat er toe bijdroeg dat Karel ii ruimere prerogatieven kreeg ter zake van zijn ‘guards’ en de militie. In september 1660 had het parlement reeds de ‘Disbanding Act’ aangenomen, waarin de koning werd gemachtigd zo veel soldaten aan te werven als hij wilde, zo lang hij ze betaalde. Tegen de Spaanse ambassadeur verklaarde Karel ii openhartig dat hij uit eigen middelen, dus onafhankelijk van het parlement, een leger wilde formeren. Het betekende geenszins dat hij parlementaire steun versmaadde. In 1666 aanvaardde hij b.v. een subsidie van £30.000 (toen nog een heleboel geld). In 1662 nam het parlement een ‘Militia Bill’ aan, waarin de koning het opperbevel over de militie werd toevertrouwd. Twee jaar later volgde een nieuwe Militia Bill, die het koninklijke commando zodanig formaliseerde dat de effectieve macht aan de landadel bleef voorbehouden. Ook voorheen had de militie al als regionaal tegenwicht ten opzichte van het monarchale centralisme gefungeerd.

De tweede Brits-Hollandse oorlog (1665-67) gaf het koninklijke prestige een geduchte knauw (Chatham!). In 1667 nam het verontwaardigde parlement met algemene stemmen een resolutie aan, waarin werd bepaald dat alle troepen die met het oog op de oorlog waren geformeerd direct na de vrede gedemobiliseerd moesten worden. De agitatie richtte zich vooral tegen de ‘lord chancellor’ Clarendon. Het parlement betichtte hem officieel (‘impeachment’) van een advies aan Karel ii om een staand leger te vormen. Ook op grond van andere voorbeelden komt mej. Schwoerer tot de conclusie, dat de propaganda tegen het staande leger veelal een opportunistisch middel vormde om ministers en het koninklijke beleid in diskrediet te brengen. In dit verband is het onbegrijpelijk dat zij het geheime verdrag van Dover (1670) onvermeld laat. Door onderhavig pact verzekerde Karel ii zich van Franse subsidie en werd de a.s. Frans-Britse oorlog tegen de Nederlandse republiek beklonken. In 1672 was het zo ver. De derde Engels-Hollandse oorlog leidde tot de formatie van een nieuw Brits leger, dat ten gevolge van Hollands superioriteit ter zee niet op het continent kon

[p. 68]

landen. Dit leger wekte, evenals de Franse aanwerving van Britse soldaten, veel binnenlands verzet, waarbij vooral de groeiende r.k. invloed op de Stuarts werd geducht.

In november 1675 verdaagde Karel ii het parlement. Mede door de Franse subsidies zag hij nu kans om 15 maanden zonder parlement te regeren. In februari 1677 weer bijeengeroepen, drong het aan op een Brits-Nederlandse alliantie tegen Frankrijk. Vervolgens rees de vrees dat Karel ii oorlogstoebereidselen tegen Frankrijk zou voorwenden om van het parlement de gelden los te krijgen voor een leger dat hem in staat zou stellen om zich van het parlement te ontdoen. De voorbereiding van een z.g. Brits-Franse oorlog kon wel eens, zo meende men in parlementaire oppositiekringen, op een samenspel tussen de Franse en Britse koningen berusten. Mede om dat uit te zoeken legden sommige opposanten contact met de Franse ambassadeur, de markies des Branges. Zij beoogden ontbinding van het parlement, waarin nogal wat koningsgezinde elementen zaten. Derhalve kwamen de parlementaire gesprekspartners van de markies met hem overeen Karel ii zo zwaar te dwarsbomen, dat hij zich tot zijn Franse collega moest wenden; deze zou hem dan adviseren het parlement te ontbinden. De Franse ambassade honoreerde het accoord met steekpenningen voor een aantal Britse parlementariërs.

Karel ii geraakte echt op vijandige voet met Frankrijk. De door Frankrijk omgekochte parlementsleden lanceerden thans een ‘Disbanding Bill’, die voorzag in demobilisatie. De oppositie matigde vervolgens haar agitatie, voteerde de voor demobilisatie benodigde gelden en bedong de ontbinding van een Lagerhuis, dat 18 jaar lang (1660-78) was gehandhaafd. Nu kwam er een veel onwilliger parlement. Het nam de ‘Exclusion Bill’ aan, die Karels r.k. broer James van de troonopvolging uitsloot, waarna de koning het Lagerhuis herhaaldelijk ontbond. In 1685 kwam James ii op de troon. Hij stelde al spoedig een staand leger op, waarvoor talloze r.k. officieren wer-

[p. 69]

den aangeworven. Lodewijk xiv beloonde hem met een forse subsidie. De brutale pogingen tot vestiging van een absolutistisch bewind lokten de ‘glorious revolution’ uit, die James' schoonzoon stadhouder Willem iii op de troon bracht. Krachtens de ‘Bill of Rights’ werd hij op het parlementaire stelsel vastgenageld. Artikel 6 ontzegde de koning het recht om in vredestijd zonder parlementaire toestemming een staand leger te formeren. Na de Negenjarige oorlog (1688-97), die een Britse overwinning op Frankrijk betekende, probeerde Willem iii, die uitermate wantrouwig bleef tegenover de Franse expansieneigingen, een vrij omvangrijk staand leger in stand te houden. In beginsel werd thans wel een staand leger - uiteraard onder parlementaire controle - aanvaard. Toen het Lagerhuis het staande leger in 1699 tot 7000 man terugbracht, was de koningstadhouder zo zwaar aangeslagen dat hij aan aftreden dacht. De strijd rond de landmacht leidde tot de publicatie van vele pamfletten tegen en voor Willem iii, die o.a. op de welversneden pen van Daniel Defoe kon rekenen. Defoe argumenteerde dat oorlogvoering een wetenschap was geworden, die tot professionalisering noopte. Bovendien konden beroepssoldaten in tegenstelling tot de militie in het buitenland worden ingezet, zodat zij Engeland zelf van het oorlogsgeweld zouden vrijwaren, zo verkondigde hij.

In haar slothoofdstuk stipt mej. Schwoerer aan hoe de ‘antiarmy ideology’ zich in de 18de eeuw deed gelden. Verscheidene pamfletten uit de voorafgaande eeuw beleefden toen nog herdrukken. De vroegere argumenten tegen het staande leger werden o.a. opgewarmd om aanvallen te lanceren op de Duitse huurtroepen van het huis-Hannover, dat in 1714 de Britse troon besteeg. Bovendien vormde de associatie van staand leger met absolutisme een belangrijk motief in de Amerikaanse vrijheidsoorlog. Mijn voornaamste bezwaar tegen het beknopte boek van mej. Schwoerer is, dat het een wat lacuneus karakter draagt. Ik noemde al de ommissie inzake het verdrag van Dover. Nog hinderlijker is, dat zij voortdurend het accent legt op de bestrijding van een staand leger in vredestijd. De verwaarlozing van de krijgsgeschiedenis beperkt namelijk haar kijk op de ‘anti army ideology’. Tijdens de Negenjarige oorlog ontstond er bij voorbeeld in Engeland zeer veel verontrusting over en jaloezie tegen de Nederlandse troepen. Wat de afgunst betreft, die werd vooral gevoed door de veel geringer sterfte onder de Nederlandse troepen, die blijkbaar beter werden verzorgd dan de Britse. De in die jaren ontstane ‘xenofobie’ werkte ook sterk na bij de afdanking van de Nederlandse gardetroepen, waartoe het parlement Willem iii na de vrede van Rijswijk heeft gedwongen. Wie deze aspecten van de ‘antilegerideologie’ wil nalezen, kan terecht bij het fraaie proefschrift van G. van Alphen, De stemming van de Engelschen tegen de Hollanders in Engeland tijdens de regering van koning-stadhouder Willem iii (Leiden 1938, promotor J. Huizinga). Dat een Amerikaanse historica deze en andere Nederlandse studies niet benutte, kan men haar overigens - wij vormen een bescheiden taalgebied - niet euvel duiden.