Maatstaf. Jaargang 25

[p. 56]

E.B. de Bruyn Koloniale waren

Het onderstaande gedicht is, dunkt me, niet te begrijpen zonder een kleine inleiding. Het toneel stelt een van die Afrikaanse landen voor waar de Fransen zo lang de scepter zwaaiden. Nu ben ik opgevoed in de liefde voor Frankrijk, zijn geschiedenis, zijn kunst, zijn literatuur, zijn taal, zijn landschap, zijn volk. Maar na een verblijf van enige jaren in dat gekoloniseerde land werden mijn ogen geopend en ik begon de Fransen enigszins anders te beschouwen. En hier konden Gide en Montherlant mij tot voorbeeld strekken. Allereerst ondervond ik dat het hele land met al zijn administratieve, wetenschappelijke en technische diensten een soort ‘chasse réservée’ uitmaakte, gesloten voor de vreemdeling. Verder trof mij dat de zo befaamde ‘mission civilisatrice’ niet meebracht dat de autochtone bevolking voldoende onderwijs genoot en dat slechts een zeer kleine élite daarvan ambtenaar in het eigen land kon worden (en blijven) of in Frankrijk een universitaire opleiding deelachtig kon worden zonder zich eerst aan de bezetter te verkopen. Geen inlander kon destijds zelfs de eenvoudigste functies, b.v. van buschauffeur, uitoefenen, terwijl thans sinds lang alle chauffeurs inheemsen zijn en alles goed verloopt.

Vele staatsinstellingen hadden een aantal lieden met klinkende namen en hoogst conservatieve ideeën in dienst, afstammelingen van berooide oude famieljes, die niets anders presteerden dan veel kinderen voortbrengen en trouw naar de kerk en naar recepties gaan. Enige tijd woonde ik bij zo'n ‘bonne famille’, waarvan de man bij de staatsbank werkte. Toen ik zijn vrouw eens vroeg waarin eigenlijk zijn werk bestond antwoordde ze: ‘mon mari est chef des études financières.’ Dit dwong me wel enig respekt af. Maar later kwam ik te weten dat de bezigheid van de comte bestond in het uitknippen en opplakken van aangekruiste krantenartikelen en dat hij tevens belast was met de uitleenbibliotheek, welke naast vakliteratuur ook alle mogelijke romans bevatte ten gerieve van de gezinnen van het personeel. Hij bewoonde op een der beste standen een grote villa, eigendom van de bank, had zes kinderen en een mooie auto. Men noemde hem en enkele van zijn adellijke collega's ‘les fruits secs de la Banque d'Etat.’ Als ik dan zag hoe het huispersoneel behandeld werd en hoe overal de arme bevolking werd uitgebuit, hoe gemakkelijk de colons aan hun landerijen waren gekomen en wat zij hun landarbeiders betaalden, hoe de woningtoestanden waren in de uitgestrekte bidonvilles, hoeveel ellende en ziekten er nog heersten ondanks een aantal loffelijke pogingen van enkele menslievende medici, dan begon mijn waardering van alles wat Frans was wel iets te verminderen. Ik begreep dat de kolonisatie voor minstens 80 procent slechts aan de kolonisten ten goede kwam en daar ik mijn mening niet onder stoelen of banken stak kreeg ik al gauw bij de autoriteiten de faam van anti-Frans te zijn en moest dat op een gegeven moment ook met een (gelukkig kortstondige) internering bekopen. Natuurlijk deed dit mijn reputatie geen goed, in het oog van velen was ik een spion, een opruier en, op z'n minst, een twijfelachtig ‘métèque’. Het leek daarom een goede opruiming dat ik kort daarna door onze Londense regering voor ruim drie jaar gemobiliseerd werd.

Toen de kolonie enige tijd na de oorlog onafhankelijk werd, verzochten de nieuwe machthebbers mij in hun dienst te treden, hetgeen ik deed. Maar al spoedig werd het land overstroomd door een vloedgolf van neo-kolonialisme: Franse technici van allerlei slag, die uit het ene bevrijde land vertrokken waren, vonden aanstonds emplooi in een ander bevrijd gebied

[p. 57]

om aldus aan het odium van hun plaatselijk verleden te ontsnappen. In Parijs bestonden organisaties met altruïstische namen, die deze van hun boei losgeslagen koloniale experts elders weer verankerden en er rijk van werden. Alleen al door de salarissen die ze eisten - immers inheemse concurrenten waren er bijna nog niet - brachten ze verschillende instellingen aan de rand van de ondergang. Corruptie vierde ook hoogtij aan beide kanten. Niet alleen lieten sommige inheemse chefs, vaak met Franse vrouwen gehuwd, zich betalen om de geleerde gelukzoekers toe te laten, maar ook deze zelf, eenmaal goed in het zadel, bezorgden hun weldenkende en volgzame beschermelingen goedbetaalde sinecures, terwijl een mooi meisje of een vlotte dame al gauw rekenen kon op een goed salaris voor weinig of onbeduidend werk. Na vier jaar zakte dan ook het hele systeem politiek en financieel in elkaar, zoals mij trouwens bij de inauguratie door een bevoegde en vérziende Fransman voorspeld was.

Zelf had ik intussen een eclips ondergaan want de nieuwe heersers konden op een enigszins belangrijke post geen lieden gebruiken die niet tot de organisatie behoorden die hen uitzond. Na mij tijdens hun oriëntatieperiode benut te hebben om zich in te werken wisten ze mij op behendige wijze op een zijspoor of liever een dood spoor te rangeren: de nieuwe verdeling van de rollen werd zó ingericht dat mijn functies over andere personen verspreid werden, zodat ik onnodig was geworden, behalve dan als reserve en voor speciale gevallen waar hun beperkte linguistische prestaties tekort schoten. Maar om mij te verzoenen met het feit dat ik geen taak en geen aandeel in de beraadslagingen meer had, ja zelfs geen eigen bureau, kreeg ik 50 procent salarisopslag: men is nooit zo gul als wanneer men andermans geld uitgeeft.

Evenwel, naast deze nieuwkomers waren sommige veteranen op hun post gebleven, vooral wanneer ze zich bijna onmisbaar wisten en een langdurige carrière als ambtenaar achter zich hadden met alle voordelen van het verblijf in een koloniaal land. Ook hún salarissen waren

[p. 58]

vaak tot astronomische hoogten gestegen. Zo'n salaris hing o.m. af van een ‘indice’, welke periodiek verhoogd werd. Er waren zeer bekwame mensen onder, al hadden ze soms eigenlijk niet eens de volledige wettelijk vereiste opleiding ontvangen. Tot deze categorie behoorde de hoofdpersoon van de onderstaande historie. Hij was als entomoloog wel niet geheel orthodox gevormd maar toch als zodanig goed genoteerd in de vakwereld, had een heel lange staat van dienst maar was eerzuchtig en ontevreden, jaloers op de nieuwkomers, die hij voor ‘jésuites’ uitmaakte. Hij wist te bewerken dat hem de algemene directie van het wetenschappelijk onderzoek werd opgedragen, iets waartoe hij door zijn eenzijdige vorming als entomoloog noch de kennis noch de ervaring bezat. Maar in het land der blinden kan immers éénoog koning worden. De man was klein, gedrongen, weduwnaar, op leeftijd en had iets van een aap, ook te oordelen naar zijn klimzucht op de hiërarchische ladder. Maar, vader Cats zei het al, ‘als apen hooghe klimme willen, dan siet men eerst haer naeckte billen.’ Wat men in dit geval zag was o.a. zijn aanvankelijk hopeloze liefde voor een piepjonge Corsicaanse assistente, die in het gedicht met ‘Concorse’ wordt aangeduid. Zij was gescheiden, had een paar kinderen, een fijn gezicht en een volmaakt figuur. Ik kende haar al toen ze nog een jong meisje was, een van de mooiste in de stad. Ze had een ongelukkig huwelijk gedaan en moest werken om te kunnen leven. In het laboratorium was haar specialiteit het prepareren van de genitalia van soms minuscuul kleine insecten. Men weet imers dat de variëteiten van een soort zich vaak het best laten onderscheiden door de geaardheid van de geslachtsdelen. Maar sinds haar ‘patron’ de insecten wegens zijn directoriale bezigheden de rug had toegekeerd en haar bovendien het hof maakte, leidde ze een gemakkelijk leventje, knipte en naaide jurken in het laboratorium, borduurde er en verzorgde er haar nagels. Ze kwam en ging overigens naar haar goeddacht. De liaison was langzamerhand bekend geworden en toen we er eens toevallig samen over spraken zei ik dat ik in liefde en seks alles kon goedkeuren op één ding na. ‘En dat is?’ vroeg ze. ‘L'intérêt,’ antwoordde ik. Ze werd vuurrood en vermeed me sindsdien. Onder haar pretendenten waren acceptabele figuren, jonger, knapper of minder lelijk, maar wat zij zocht was geborgenheid en luxe, dus geld. En zo slaagde de entomoloog erin haar handigheid in het prepareren van genitalia in andere banen te leiden, ze aan den lijve te ondervinden en ten slotte zijn mededingers de loef af te steken, want het bleek een koud kunstje voor hem dóór te drijven dat haar salaris met ongeveer 150 procent verhoogd werd. Aldus wist hij zich het exclusief vruchtgebruik te verzekeren. Dat hij die verhoging door kon drijven tekent de hele situatie: reglementen bestaan immers alleen om verkracht te worden en om de aspiraties van onsympathieke elementen in toom te houden. Ondanks een leeftijdsverschil van meer dan dertig jaar werd enige tijd later de kroon op het werk gezet door een huwelijk. Maar nu weet de lezer genoeg, en zelfs al te veel, om het gedicht ter hand te nemen, want de romance beschrijft slechts de geschiedenis tot vóór het huwelijk (1964).

Le singe et concorse

Au sommet d'un indice perche
un singe savant, qui s'efforce
de guider le cours des Recherches
avec Ie concours de Concorse.

Souverain des insectes, il règne
en plus sur les autres études,
puissant, mais non sans qu'il se plaigne
amèrement de solitude.

Son oeil attendri de Concorse
observe Ie charme inutile.
Entre eux, solitaires, s'amorce
bientôt une drôle d'idylle:

[p. 59]

 

Concorse, point riche, charmante,

 

le singe, édenté, nain, mais riche,

 

découvrent que ce qui les tente

 

serait de conjoindre leurs niches.

 

 

 

Concorse d'abord se délecte

 

à jouer la laborantine

 

mettant en état de l'insecte

 

la chose la plus clandestine,

 

 

 

mais puis, par mépris de ce rôle

 

ainsi que d'un gain trop modeste,

 

troquant le truc des bestioles

 

contre un de plus grand et le reste,

 

 

 

elle passé d'honnêtes besognes

 

(scrabreuses, soit dit, mais correctes)

 

au lit - et sans nulle vergogne -

 

du singe seigneur des insectes.

 

 

 

Friande de science elle aborde

 

l'étude de maint mammifère,

 

troublant quelque peu la concorde

 

parmi tous ces dignes confrères.

 

 

 

Le singe se gratte la tête,

 

tire une bouffée de sa pipe:

 

‘Je garde du poil de la bête,

 

montrons qu'il nous reste des tripes!

 

Elle est trop volage, la garce,

 

j'en suis pour mes frais, ça se corse.

 

Assez de ce genre de farce!

 

Qui paie l'écot de Concorse?

 

 

 

S'il faut partager (et j'enrage),

 

si c'est une aubaine publique,

 

faut que le public se partage

 

les frais fourragers de la bique.’

 

 

 

Alors au soixante-six mille

 

que gagne l'artiste des phalles

 

il fait ajouter la futile

 

prébende de cent mille balles.

 

 

 

C'est l'heureuse suite directe

 

quand on passe en biologiste

 

des machins secrets de l'insecte

 

à ceux de l'entomologiste.

Envoi

Prince, applaudis à la maîtrise
du singe cocu de Concorse.
Faisant de légères entorses
aux règies il résout la crise.
Grâce à sa profonde sagesse
il garde sa part de la prise
et à sa simiesque guise
conserve et maintient sa maîtresse
aux frais prince, de la princesse.