Maatstaf. Jaargang 25

[p. 128]

Arthur Stam Een geschiedenis van de guerrilla

Blijkens het voorwoord van zijn Guerrilla. A historical and critical study (Weidenfeld & Nicolson 1977) meent Walter Laqueur, dat hij de eerste auteur is die zich aan een algemene geschiedenis van de guerrilla heeft gewaagd. Het is onjuist; toen Laqueur zijn voorwoord schreef (januari 1976) had R.B. Asprey al War in the shadows. The guerrilla in history (2 dln., Doubleday 1975) gepubliceerd. Het werk van Asprey is met zijn 1540 pagina's trouwens bijna vier keer zo omvangrijk als de inleiding die Laqueur aan zijn uitgebreide oeuvre heeft toegevoegd.

Ook in zijn laatste boek toont Laqueur zich de gewiekste compendiumschrijver, die over grote literatuurkennis beschikt, een goed verhaal opdist en door behoedzame probleemstelling glad ijs weet te vermijden. Centraal staat de stelling dat de guerrilla in de loop der tijden zo'n onmetelijke rijkdom aan verschijningsvormen ten toon spreidde, dat elke definitie te kort schiet. Aangezien zijn onderwerp zo weinig generalisatie toelaat, meent Laqueur dat de historische benadering veel vruchtbaarder is dan de sociologische. Hiermee suggereert hij, dat de geschiedeniswetenschap beschrijft en de sociologie generaliseert, wat m.i. een achterhaalde opvatting is. Gelukkig heeft Laqueur zich niet door die misvatting laten leiden, want in zijn ‘summing up’ presenteert hij een twaalftal conclusies, waarin generalisatie niet wordt geschuwd. Dat dozijn komt kort samengevat op het volgende neer:

1 Guerrillabewegingen hebben zich bij voorkeur genesteld in afgelegen, weinig toegankelijke gebieden, waar zij moeilijk kunnen worden opgespoord en waar de vijand niet zijn volle kracht kan ontplooien; bergketens, wouden, jungles en moerassen. Beperken de guerrillero's zich tot zulke gebieden, dan zijn zij veilig, maar biedt hun strijd geen ander perspectief dan het lastig vallen van vijandelijke buitenposten. Bovendien is het onder zulke omstandigheden moeilijk om aan wapenen en voedsel te komen. Verder hebben de partizanen van een grimmig bergklimaat meer te lijden dan een vijand, die zijn heil tijdens de meest barre maanden ook elders kan zoeken. De topografische factor heeft aan betekenis ingeboet, doordat de moderne techniek het gemakkelijker maakt om partizanen op te sporen. Bovendien verminderde de snelle urbanisering de betekenis van het platteland. De mogelijkheden van de maoïstische strategie - omsingeling van de stad door het platteland - zijn drastisch verminderd, een gegeven dat sterk heeft bijgedragen tot de verbreiding van de stadsguerrilla. Aangezien guerrillero's bases en gestage aanvoer nodig hebben, is het voor hen ideaal om te opereren van buitenlands gebied dat buiten het bereik van de vijand ligt. het nadeel van binnenlandse bases is, dat zij de vijand een duidelijk aanvalsobject bieden. Nu de wapenen te gecompliceerd zijn, om op lokaal niveau te worden vervaardigd, is guerrilla sterk afhankelijk van aanvoerroutes, die veelal naar een buurstaat leiden. Die burenhulp is meestal onmisbaar. In de moderne geschiedenis kent Laqueur slechts twee landen waar guerrilla's zonder buitenlandse wapen-

[p. 129]

aanvoer de overwinning behaalden. Dat zijn overigens twee uiterst belangrijke uitzonderingen, nl. China en Joegoslavië.

2 Er bestaan nogal wat gebieden waar zich herhaaldelijk guerrilla heeft voorgedaan: Spanje, Griekenland, Servië, Montenegro, Algerije, de Filippijnen, Noord-China, Noord-Vietnam, Cuba en Mexico. Dat is niet alleen een kwestie van geografische gesteldheid, maar ook van cultuurpatroon. Laqueur onderschrijft de mening van Friedrich Engels, dat de bevolking van de ‘geciviliseerde’ industrienaties ongeschikt is voor de guerrilla, die bij uitstek als het wapen van ‘primitieven’ is blijven gelden.

3 Het bovenstaande betekent, dat er een negatieve correlatie bestaat tussen guerrilla en de graad van economische ontwikkeling. Overigens hebben acute sociale eisen - b.v. van kleine boeren naar verkaveling van grootgrondbezit - in het algemeen (uitzonderingen zijn Mexico en de Filippijnen) geen overwegend motief gevormd. Wat er aan ontevredenheid leefde onder de plattelandsbevolking was meestal dermate lokaal georiënteerd, dat de boeren er weinig voor voelden om ver van huis te vechten. Vandaar, dat de integrerende rol van het nationale ideaal doorgaans onmisbaar was.

4 Qua etnische oriëntatie onderscheidt Laqueur drie soorten guerrilla's: a tegen buitenlandse bezetters; b separatistische minderheden (b.v. Basken, Koerden, Macedoniërs); c de strijd tegen heersers uit het eigen volk. In het laatste geval werden die heersers vaak als huurlingen van buitenlandse machten voorgesteld. De overgangen tussen de drie typen zijn soms volkomen vloeiend; de communistische guerrilla's in China, Vietnam, Joegoslavië, Albanië, Griekenland en de Filippijnen begonnen hun strijd tegen de bezetters en vochten na wereldoorlog 11 tegen een inheemse overheid. In het algemeen heeft de guerrilla meer succes geboekt tegen buitenlandse bezetters dan tegen een binnenlands regiem.

5 Hoewel organisatie (m.n. partijorganisatie) en propaganda thans een veel belangrijker rol spelen dan vroeger, is er tussen de nieuwe en de oude guerrilla veel continuïteit gebleven. Ook de guerrilla was altijd nationalistisch en herhaaldelijk revolutionair gezind. De marxistisch-leninistisch vocabulaire van verscheidene guerrillabewegingen heeft tot overschatting van de discontinuïteit geleid; er schuilt in de rode guerrilla nog altijd veel ouds, een mengeling van agrarisch ‘populisme’ en nationalisme. Bij separatistische partizanen is de revolutionaire ideologie meestal niet veel meer dan een concessie aan de heersende intellectuele modes.

6 Tot begin van de 20ste eeuw werden de guerrilla's doorgaans geleid door echte mannen ‘uit het volk’. Bij de ‘primitieven’ waren het stamhoofden of godsdienstige leidsmannen. Daarna kwam er een intellectueel leiderstype op, dat meestal uit de middenklassen afkomstig was. Zij waren in militair opzicht autodidact. De meeste guerrilla's hadden jonge leiders.

7 De massa van de guerrillero's bestonden vaak uit boeren. Dit geldt in sterke mate voor de conservatieve guerrilla's ten behoeve van ‘God en altaar’ (de Vendée en Spanje in de Franse tijd). Hoe kleiner de partizanenbeweging is, des te hoger zal het aandeel van de jongelieden uit stedelijke middengroepen zijn. Verder sloot zich nog al eens ‘uitschot’ m.n. bandieten, aan. In de stadsguerrilla streden (behalve bij de ira) veel (ex-)studenten.

8 Onder de vele motieven die de guerrillero's in de loop der tijden bezielden was patriottisme ongetwijfeld het belangrijkst. Soms kwam daar nog bij de afkeer van de regerende kliek of de haat van arme boeren tegen hun landheren. Meer in de individuele sfeer lagen de drang naar avontuur, sociale romantiek, ambitie en niet te vergeten sadisme. Het laatste -isme kreeg in de partizanenstrijd meer kans dan in de geregelde oorlogvoering; guerrilla berustte maar al te vaak op een haat en een fanatisme, die een brutaliserende uitwerking kregen.

9 Hoewel organisatie, propaganda en terreur altijd een essentiële rol hebben vervuld, is hun betekenis de laatste decennia verder toegeno-

[p. 130]

men. Vaak blijkt het partizanendom een partijinstrument te zijn, dat heel wat partijloze leden telt. Daarnaast zijn er nog guerrilla-organisaties die niet aan een partij zijn gebonden (b.v. de eoka op Cyprus). Een enkele keer waren de propagandacampagnes nog belangrijker dan de militaire operaties (Cuba). In de stadsguerrilla staat de publiciteit centraal; een aanslag of kidnapping in de stad trekt uiteraard meer de aandacht van de media dan een veel omvangrijker partizanenstunt in de bergen. In de nationale bevrijdingsguerrilla's richt de terreur zich in sterke mate tegen collaborerende volksgenoten. Een guerrilla kan zich onmogelijk handhaven tegen een overwegend vijandige bevolking, maar de actieve steun die vereist is, moet niet te hoog worden aangeslagen; apathisch gedrag van de meerderheid werkt gewoonlijk meer in het voordeel van de partizanen dan van hun tegenstanders. Bij deze stelling, die Laqueur nergens heeft weten waar te maken, zet ik een vraagteken.

10 Al naar gelang van de natuurlijke gesteldheid, omvang en dichtheid van de bevolking, de politieke constellatie enz. nam de techniek en organisatie van de guerrilla in de diverse landen sterk uiteenlopende vormen aan. Enkele keren voltrokken guerrilla's de overgang naar geregelde oorlogvoering en werden verslagen (Griekenland 1949) of zij verkeerden nog in het guerrilla-stadium, toen het vijandelijk verzet werd gebroken (Cuba 1959). Soms was de leider van beslissende betekenis (Mao, Tito, Grivas, Castro), dan weer manifesteerde zich een partizanenbeweging zonder onvervangbare leiders. Herhaaldelijk zijn nederlagen van guerrilla's aan strategische fouten toegeschreven, waarbij over het hoofd is gezien dat dergelijke misslagen elders de overwinning slechts uitstelden. Wanneer de persoonlijkheid van de guerrilla-leiders zo belangrijk is, geldt het zelfde uiteraard ook voor de tegenstanders; Mao en Castro troffen het nogal met de grove tekortkomingen van hun leidende tegenspelers Tsjiang en Battista. In Griekenland en de Filippijnen werd de communistische nederlaag

[p. 131]

zeker bevorderd door de kwaliteit van de vijandelijke leiders, Papagos en Magsaysay.

11 Wat men tegenwoordig stadsguerrilla noemt, is een oud verschijnsel, dat het laatste decennium meer voorkomt dan de andere guerrilla. Enkele guerrillabewegingen waren van meet af aan meer stedelijk dan landelijk. Voorbeelden: de eoka en de ira. Ondanks de verhoogde kwetsbaarheid van de moderne maatschappij is de stedelijke terreur - guerrilla vormt hier eigenlijk een eufenisme - slechts doelmatig, wanneer zij deel uitmaakt van een brede beweging met massale steun.

12 Guerrillabewegingen zijn vaak ten prooi gevallen aan interne onenigheid. Soms ging het om ruzies over strategie, terwijl ook persoonlijke rivaliteiten zich deden gelden. Verder was er nog de spanning tussen partij en leger. Na de overwinning kwam het hier en daar tot een burgeroorlog tussen diverse guerrillagroepen (Congo, Angola).

Laqueur heeft deze conclusie inductief opgebouwd, want zijn werk is een universeel compendium geworden van alle mogelijke guerrilla's. Het zwaartepunt - vijf van de acht hoofdstukken - ligt op de 20ste eeuw.

Laqueur vermeldt dat de guerrilla ouder is dan de geregelde oorlogvoering en reeds tijdens de prehistorie moet hebben bestaan. In de Oudheid hadden vooral de Romeinen (o.a. in Spanje) veel met guerrilla te kampen. Van de volksverhuizingen tot de late middeleeuwen had de guerrilla weinig te betekenen. Gedurende het tijdvak van het absolutisme werd er een petite guerre bedreven, die niet identiek was met guerrilla; het ging voornamelijk om kleine cavalerieafdelingen, die niet bij veldslagen werden betrokken en het vijandelijke achterlandmet hun raids onveilig maakten. Op de Balkan gaf Turks wanbestuur aanleiding tot veel guerrilla, die hier - evenals in China - veel met banditisme had te maken. In de Amerikaanse Vrijheidsoorlog werden de Britten in het Zuiden van de vs zwaar door partizanen gehinderd. Na de Franse revolutie trok de contrarevolutionaire guerrilla in resp. de Vendée en Spanje - beide waren volksopstanden in dienst van ‘kroon en altaar’ - sterk de aandacht. De term guerrilla is trouwens in en door het Spaanse verzet tegen Frankrijk (1808-1813) ontstaan, wat sterk heeft bijgedragen tot het hardnekkige misverstand dat de guerrillastrijdwijze van die oorlog zou dateren. In de periode 1814-1914 ontwaart Laqueur een paradox: er waren weinig grote oorlogen, er was veel guerrilla en toch werd de guerrilla in de krijgswetenschappen nogal verwaarloosd. Die verwaarlozing vormde o.a. een afweerreactie tegen défaitisme; guerrilla was nu eenmaal dé strijdwijze van het zwakkere land, dat door zijn vij and verslagen en bezet was. Er waren trouwens in de 19de eeuw geen twee guerrilla's die op elkaar leken, zodat eenmaligheid troef en doctrinaire beeldvorming hachelijk was. Vandaar, dat generaal Bugeaud in verband met de Franse strijd tegen de Algerijnse guerrillero's zijn officieren kon voorhouden: ‘Messieurs, vous aurez beaucoup à oublier.’ Vermakelijk zijn de passages over ‘Lawrence of Arabia’ de grote versierder, die op guerrillagebied weinig presteerde maar zijn bescheiden prestatie zo indrukwekkend presenteerde dat hij tussen de beide wereldoorlogen als de westelijke guerrilla-expert kon poseren. Het brengt Laqueur tot de ironische verzuchting: ‘Seldom in the history of modern warfare has so much been written about so little...’ Laqueur gaat uitvoerig in op de communistische guerrillasuccessen in Joegoslavië, China en Vietnam. Tevens behandelt hij de desbetreffende doctrines van Mao, Castro, Guevera e.a. De auteur brengt hier weliswaar weinig nieuws, maar hij heeft in elk geval de verdienste om nu eens bij elkaar te zetten wat voorheen - afgezien van Aspreys genoemde werk - over talloze publicaties was versnipperd. Bovendien vormt het geen geringe stilistische prestatie, dat een boek met een dermate hoge informatiedichtheid zo vlot leessbaar is geschreven.