Maatstaf. Jaargang 25

[p. 122]

J.-K. Huysmans Tegen de keer
Vertaald door Jan Siebelink

Als Edward Carson in het beruchte Queens-berry-proces (1895) aan Oscar Wilde vraagt welk werk deze op het oog heejt in de roman Het portret van Dorian Gray - ‘het leek het eigenaardigste boek dat Dorian ooit gelezen had: het was hem te moede of alle ondeugden van de wereld in kostbare kledij en door fijnzinnig fluitspel begeleid in een zwijgende maskerade aan hem voorbijtrokken’ - antwoordt Wilde na enige pressie: A Rebours. Deze allengs beroemd geworden roman van J.-K. Huysmans werd het brevier van symbolisten en decadenten aan het eind van de negentiende eeuw. Het behelst de ervaringen van de rijke en zedelijk enigermate gezonken bedonist Des Esseintes, die behept is met alle neurosen waaraan zijn tijd rijk was en die zich niet kan bevrijden van het alles overheersende gevoel van verveling.

De invloed die van A Rebours is uitgegaan, heeft zich niet tot Frankrijk en Engeland beperkt. Hier te lande zijn, om enkel deze beide schrijvers te noemen, Lodewijk van Deyssel en Arij Prins sterk in de ban van Huysmans geraakt. Toch heeft het tot de tweede helft van deze eeuw geduurd aleer twee Engelse en een Duitse vertaling van A Rebours zijn verschenen. Het niet eenvoudige en zeer allusieve Frans kan hierbij een rol hebben gespeeld. In het najaar verschijnt bij Athenaeum-Polak en Van Gennep, voor het eerst in het Nederlands, een vertaling van deze roman, onder de titel Tegen de Keer.

J.S.

Diep weggedoken in een brede waaierfauteuil zat Des Esseintes voor het vuur, met zijn voeten op de peervormige, verguld-zilveren knoppen van de haardijzers; zijn pantoffels schroeiden door de hitte van de houtblokken, die, als door de felle luchtstroom van een blaasbalg aangewakkerd, knetterend opvlamden. Hij legde het oude kwarto-formaat boek, waarin hij las, op een tafel, rekte zich uit, stak een sigaret op en begon heerlijk te dromen; hij liet zijn geest los op herinneringen, die hij al maanden lang was vergeten; ze kwamen plotseling naar boven, opgeroepen door een naam die hem, trouwens zonder enige reden, ingevallen was.

Opnieuw zag hij met een verrassende helderheid de verlegenheid voor zich van zijn vriend d'Aigurande, toen deze in een gezelschap van verstokte vrijgezellen moest toegeven dat hij met de laatste toebereidselen voor zijn huwelijk bezig was. Er waren luide protesten en zijn vrienden beschreven hem de afschuwelijke nachten onder hetzelfde laken; tevergeefs: hij was zijn verstand kwijtgeraakt, geloofde aan de intelligentie van zijn toekomstige vrouw en beweerde dat hij in haar buitengewone gaven van opofferende tederheid had ontdekt. Des Esseintes was de enige van al die jonge mannen geweest, die hem was bijgevallen in zijn besluit, zodra hij had gehoord dat de bruid op de hoek van een nieuwe boulevard wilde wonen, in een van die moderne flats met ronde kamers.

Hij wist hoe genadeloos de macht van de kleine ergernissen was, die zelfs een dodelijker effect hebben op sterke persoonlijkheden dan de grote drama's van het leven; daarbij hield hij ook rekening met het feit dat d'Aigurande geen enkel vermogen bevat en de bruidsschat van zijn vrouw bijna te verwaarlozen was; hij zag in deze onnozele gril van de vrouw een eindeloze bron van lachwekkende onaangenaamheden.

Zoals hij had gedacht, kocht d'Aigurande ronde meubels: consoletafeltjes met cirkelvormige achterkant, boogvormige gordijn-

[p. 123]

stangen, tapijten in het model van een halve maan; alles was op bestelling gemaakt. Hij gaf twee keer zoveel uit als anderen en toen zijn vrouw geld te kort kwam voor nieuwe kleren, er genoeg van had nog langer in deze rotonde te wonen en een goedkopere, vierkantige woning wilde betrekken, paste geen enkel meubelstuk meer. Al gauw werd dit hinderlijke meubilair een oorzaak van aanhoudende ellende; door de onvermijdelijke irritaties van het samenleven had de harmonische verhouding toch al geleden, maar werd nu van week tot week duidelijk slechter. Ze kregen ruzie en gooiden elkaar voor de voeten niet langer meer in deze salon te kunnen wonen, waar sofa's en consoles niet tegen de muren stonden en ondanks hun stutten wiebelden, zodra men ze maar aanraakte. Geld voor reparaties was er niet: trouwens dat had toch niet geholpen. Alles gaf aanleiding tot gekibbel en scherpe woorden: van de schuifladen die waren blijven steken in de gammele meubels tot de kruimeldiefstallen van het dienstmeisje, dat profiteerde van de voortdurende ruzies door de geldkist leeg te halen. Kortom, hun leven werd ondraaglijk; hij zocht zijn pleziertjes buitenshuis, terwijl zij, in overspel, compensatie verwachtte te vinden voor haar triest en saai bestaan. Tenslotte, zeiden ze, met wederzijds goedvinden, het huurcontract op en dienden een aanvraag in voor scheiding van tafel en bed.

‘Mijn plan de campagne klopte tot in details,’ had Des Esseintes bij zichzelf gedacht, toen hij het nieuws hoorde en voelde zich voldaan als een strateeg, die lang van te voren geplande manoeuvres ziet gelukken.

Terwijl hij nu, voor zijn haard, aan het stranden van dit huwelijk dacht, waarvan hij de totstandkoming met zijn goede raad had aangemoedigd, gooide hij nieuwe houtblokken op het vuur en gaf zich weer aan zijn dromen over.

Nog meer herinneringen die daarmee in verband stonden, verdrongen zich nu in hem. Enkele jaren geleden had hij in de rue de Rivoli op een avond een ongeveer zestienjarige straatjongen ontmoet, bleek en hoogopgeschoten, zo aantrekkelijk als een meisje. Hij zoog moeizaam aan een sigaret, waarvan het papier gescheurd was op plaatsen waar steeltjes van de grove tabak eerst gaatjes hadden gemaakt. Hij vloekte en streek keukenlucifers aan langs zijn bovenbeen; niet een wilde branden en spoedig had hij ze allemaal verbruikt. Toen hij Des Esseintes in de gaten kreeg, die hem observeerde, liep hij op hem toe, tikte aan zijn pet en vroeg beleefd om vuur. Des Esseintes bood hem enkele van zijn geparfumeerde Dubèques sigaretten aan, begon een gesprek met de jongen en spoorde hem aan over zijn leven te vertellen.

Het was allemaal erg banaal: hij heette Auguste Langlois, werkte bij een kartonmaker, had zijn moeder verloren, zijn vader sloeg hem bont en blauw.

Des Esseintes hoorde hem peinzend aan. ‘Kom wat drinken,’ zei hij. En hij nam hem mee naar een café, waar hij hem tracteerde op enkele glazen sterke punch. De jongen dronk zonder een woord te zeggen. ‘Zeg eens,’ zei Des Esseintes plotseling, ‘wil je wat plezier hebben vanavond? Ik betaal.’ En hij had het joch naar madame Laure meegenomen, die op de derde verdieping van een huis in de rue Mosnier woonde, waar ze een bordeel hield met een ruime sortering aan meisjes, in een reeks rode kamers met ronde spiegels, sofa's en wasbakken.

Daar had Auguste, heel verbluft, met zijn pet in zijn handen draaiend, voor een groep vrouwen gestaan, wier geschminkte monden alle tegelijk uitriepen: ‘Ach, wat een lekker jochie! Is hij niet lief!’

‘Maar, zeg eens mannetje, je bent nog niet oud genoeg,’ had een forse brunette met sterk uitpuilende ogen en een haakneus gezegd, die bij madame Laure de onvermijdelijke rol van de knappe Jodin speelde.

Ondertussen had Des Esseintes, die hier klaarblijkelijk kind aan huis was, het zich gemakkelijk gemaakt en praatte zachtjes met de bazin.

[p. 124]

Des Esseintes wendde zich weer tot de jongen en zei: ‘Wees toch niet bang, domoor; kom, kies uit, ik tracteer.’ En zachtjes duwde hij de jongen op een divan, tussen twee vrouwen. Op een teken van madame gingen ze wat dichter tegen hem aanzitten, bedekten de knieën van Auguste met hun peignoirs en knuffelden hem zo, dat hij de warme, zware parfum van hun gepoederde schouders inademde. Hij zat nu doodstil; met hoogrode wangen, droge mond en neergeslagen ogen; heimelijk waagde hij nieuwsgierige blikken, die hardnekkig gericht bleven op het bovenste deel van hun dijen. Vanda, de mooie Jodin, kuste hem, gaf hem goede raad en zei hem zijn vader en moeder te gehoorzamen; ondertussen gleden haar handen langzaam over het lichaam van de jongen; zijn gezicht veranderde en zijn hoofd zakte achterover op haar borst.

‘Je komt dus vanavond niet voor jezelf,’ zei madame Laure tegen Des Esseintes. ‘Maar waar heb je in vredesnaam dat ventje vandaan?’ vroeg ze toen Auguste met de knappe Jodin was verdwenen.

‘Van de straat, mijn beste Laure.’

‘Maar je bent toch niet aangeschoten,’ mompelde de oude dame. Toen voegde ze er, na enig nadenken, met een moederlijke glimlach aan toe: ‘Ik begrijp het! Jij schurk, jij houdt van ze als ze nog jong zijn, hè!’

Des Esseintes haalde zijn schouders op. ‘Nee, je hebt het helemaal mis,’ zei hij. ‘Als je het precies wil weten, ik ga alleen maar proberen een moordenaar van de jongen te maken. Ik zal het je uitleggen. Deze jongen is maagd en hij heeft de leeftijd bereikt dat het bij hem begint te werken. Hij zou natuurlijk achter de meisjes uit de buurt kunnen aanzitten, netjes blijven en toch aan zijn trekken komen; in één woord, zijn bescheiden deel aan het saaie geluk hebben dat voor de armen is weggelegd. Maar als ik hem hier mee naar toe neem, te midden van een luxe, waar hij zelfs geen idee van had en die hij nooit zal vergeten, als ik hem elke veertien dagen zo tracteer, zal hij gewend raken aan deze genietingen die hij zichzelf financieel niet kan veroorloven. Laten we eens aannemen dat het wel drie maanden zal duren, voordat hij er absoluut niet meer buiten kan - en, door ze over een zekere tijd uit te spreiden, zoals ik doe, vermijd ik het risico dat hij verzadigd raakt - welnu, aan het eind van deze drie maanden trek ik de toelage in, die ik voor dit goede doel vooruit aan jou betaal! Dan zal hij gaan stelen om hier naar toe te kunnen gaan, hij zal alles doen om op deze divan te kunnen liggen, onder dit gaslicht!

Hij zal, als het er werkelijk op aankomt, hopelijk de man doden, die onverwachts verschijnt als hij zijn schrijftafel probeert open te breken; dan heb ik mijn doel bereikt; ik zal er toe hebben bijgedragen, voorzover dat in mijn vermogen ligt, een schoft te hebben gemaakt, nog een vijand van deze afschuwelijke maatschappij die ons uitzuigt.’

De vrouwen zetten grote ogen op.

‘Zo ben je daar weer?’ zei Des Esseintes, toen hij Auguste zag, die de salon binnenkwam en zich, rood en verlegen, achter zijn mooie Jodin trachtte te verbergen. ‘Kom kerel, het wordt laat, zeg de dames maar goedendag!’ En toen ze de trap afliepen, vertelde hij hem dat hij elke veertien dagen naar madame Laure toe kon gaan, zonder een cent te betalen. Buiten op straat had Des Esseintes de verbij sterde knaap aangekeken en gezegd: ‘We zullen elkaar niet meer zien; ga zo vlug mogelijk naar je vader terug, hij heeft niets te doen en zijn handen jeuken om jou een pak slaag te geven en denk aan de bijna evangelische woorden: “Doe aan anderen wat gij niet wilt dat u geschiedt.” Met deze spreuk zul je het ver brengen.’

‘Goedenavond, meneer.’

‘Wees vooral niet ondankbaar, laat zo vlug mogelijk iets van je horen via een bericht in het politieblad,’ zei Des Esseintes nog.

‘De kleine Judas!’ mompelde hij in zichzelf, terwijl hij de gloeiende sintels wat oppookte; ‘en dan te bedenken dat ik nooit zijn naam heb gelezen bij de korte berichten! Nu is het natuurlijk zo, dat ik niet voorzichtig genoeg heb kunnen handelen, dat ik geen rekening

[p. 125]

gehouden heb met bepaalde onvoorziene omstandigheden, met de leepheid van moedertje Laure bijvoorbeeld, die mij heeft kunnen oplichten door het geld in haar eigen zak te steken zonder er iets voor te doen; ook bestaat de kans dat Auguste bij een van die meisjes in de smaak is gevallen, zodat hij na drie maanden zijn pleziertjes voor niets kreeg; het was ook niet onmogelijk dat de geraffineerde perversheid van de mooie Jodin de jongen had afgeschrikt, die nog te ongeduldig en te jong was om zich over te geven aan haar langzame voorspel en de subtiele manier, waarop zij hem dan plotseling klaarkreeg. Ik ben erin getippeld, of hij moet in aanraking met de justitie zijn gekomen, sinds ik in Fontenay woon, want ik lees hier geen kranten meer.’

Hij stond op en liep een paar keer de kamer rond.

‘Dat zou toch jammer zijn,’ zei hij tegen zichzelf, want door zo te handelen was de lekenparabel in vervulling gegaan, de allegorie van het openbaar onderwijs, dat niets anders wil dan iedereen in een Langlois veranderen; in plaats van de armen voorgoed en uit medelijden de ogen uit te steken, doet iedereen zijn uiterste best ze door opleiding, met geweld de ogen te openen, en wel wijd open, zodat ze om zich heen mensen zien, die onverdiend voorspoed genieten; maar ook zien ze hoe feller en hartstochtelijker genoten wordt en daarom zal dat begeerlijker en kostbaarder voor ze zijn. ‘Het staat vast,’ voegde Des Esseintes eraan toe en hij werkte deze gedachtengang nog verder uit, ‘dat pijn een gevolg is van de opvoeding, dat deze groter en scherper wordt als er dieper wordt nagedacht en hoe meer men nu zal proberen de intelligence van de arme drommels wat bij te schaven en hun zenuwstelsel te verfijnen, des te sterker zal men in hun hart de wrede, levenskrachtige kiemen van de haat en het morele lijden ontwikkelen.’

De lampen walmden. Hij draaide ze hoog en keek op zijn horloge. Drie uur in de morgen. Hij stak een sigaret op en verdiepte zich weer in het, door zijn dromerijen onderbroken, oude Latijnse gedicht De Laude Castitatis, geschreven tijdens de regering van Gondebald, door Avitus, aartsbisschop van Vienne.