August Willemsen Het proza van Fernando Pessoa
Dat wat in mij gevoel is, denkt.
(Fernando Pessoa)
De naam van de Portugees Fernando Pessoa (1888-1935) wordt in de eerste plaats geassocieerd met poëzie. Terecht: als dichter (van vier dichters: zichzelf en drie ‘heteroniemen’) is hij een van de groten van deze tijd, en in die hoedanigheid zal hij, ook in Maatstaf, de komende maanden de aandacht krijgen die hem al zo lang toekomt. Het proza van Pessoa, dat zijn poëtische productie kwantitatief zelfs overtreft (voor zover tot op heden gepubliceerd), is voornamelijk bekend bij bestudeerders van zijn werk en andere belangstellenden. Het bestaat uit brieven, ontelbare aantekeningen, essayistische beschouwingen, pamfletten, cursiefjes, verhalen. Het gaat over Portugese literatuur, Europese literatuur, en vooral over hemzelf en zijn werk. Proza zowel als poëzie worden gekenmerkt door wat Pessoa ervoer als zijn grootste vloek: het tweesnijdende zwaard van een nimmer rustende analytische intelligentie. Een voordeel bij het schrijven over Pessoa is dat hij vrijwel alles wat er over hem te zeggen is, zelf als eerste heeft gezegd. Een inleiding tot zijn werk zou kunnen bestaan uit citaten van hemzelf.
‘Ik ben, in de eerste plaats, een raisonneur, en, wat erger is, een minutieus en analytisch raisonneur. [...] Ik ben, in de tweede plaats, een analyticus die zoekt, zoveel als in hem mogelijk is, de waarheid te ontdekken. [...] Ik ben, in de derde plaats, en juist omdát ik de waarheid zoek, zo onpartijdig als in mij mogelijk is.’
‘In het besef dat alle doctrinen verdedigbaar zijn, en dat ze hun waarde ontlenen, niet aan wat ze waard zijn, maar aan de waarde van hun verdediger, zullen wij ons meer concentreren op de literatuur der verdedigingen dan op het onderwerp van die verdedigingen. Wij zullen intellectuele verhalen schrijven daar waar wij, gedreven door een eerste en onvoorzichtige impuls, wetenschappelijke studies zouden schrijven. De waarheid van het idee op zich zal ons onverschillig zijn; het idee is niet meer dan de stof voor een fraaie redenering, voor het sierlijke en scherpzinnige van de subtiliteit.’
‘In deze vermenigvuldiging van de persoonlijkheid, of liever, in dit uitvinden van verschillende persoonlijkheden, zijn twee graden of typen [...]. In de eerste graad onderscheidt de persoonlijkheid zich door eigen ideeën en gevoelens, verschillend van de mijne, precies zoals zij, op een lager niveau van diezelfde graad, zich onderscheidt door ideeën die gelegd zijn in redeneringen of argumenten, ideeën die niet de mijne zijn, of, als ze het zijn, dan buiten mijn weten. De Anarchistische bankier is een voorbeeld van dit lagere niveau [...].’
Bovenstaande citaten van Fernando Pessoa vertellen ons wat voor verhaal De anarchistische bankier, in dit nummer gepubliceerd, is: een conto de raciocínio, een ‘redeneer-verhaal’, sterk verwant met en waarschijnlijk beïnvloed door de reasoning story, kenmerkend voor de Engelstalige literatuur (waar Pessoa zeer vertrouwd mee was), en waarvoor Edgar Allan Poe het paradigma heeft gezet. Een verhaal van deductieve logica (poëzie was voor Pessoa de wiskunde van het gevoel), waarvoor de idee of plot willekeurig is, in de zin van onafhankelijkheid van of zelfs strijdig met de persoon van de schrijver: niet meer dan een pretext. Voor Pessoa kwam alles in aanmerking om pretext te zijn voor een theorie; hoe absurder het demonstrandum, des te beter was de bewijsbaarheid van de paradox bewezen. Niet dat Pessoa daar vrolijker van werd. Wanneer alles met de logica bewezen kan worden, kan de waarheid gelijk zijn aan de som van alle leugens: het bankroet van de rede. (Niet voor niets zei Pessoa's heteroniem Ricardo Reis, geciteerd door het heteroniem Álvaro de Campos, in een in-memoriam voor het heteroniem Alberto Caeiro: ‘Ik verafschuw de leugen, omdat het een onnauwkeurigheid is.’) Een onoverkomelijk intellectueel pessimisme spreekt uit het volgende citaat: ‘Vandaag ontmoette ik op
Auteursrechtelijk beschermd
