Maatstaf. Jaargang 25

[p. 24]

Portfolio Gerard Deen
Door Max van Rooy

Een vliegtuig scheert laag over. Op het perron van Klein Station ontstaat paniek. Er wordt gehold. Het gevolg is chaos; wat blijft is angst voor vogels en de overtuiging dat dit trauma dermate eenvoudig valt te herleiden, dat daarvoor alleen het woord ‘goedkoop’ geldig is. Zijn grootmoeder houdt vol dat hij zich dit oorlogstafereel onmogelijk kan herinneren, want hij is van 1942. Toch weet hij zeker dat dit beeld zijn eerste herinnering is.

In de auto die hem jaren later naar kostschool brengt, wordt hij getroffen door de kerktoren van Oud-Gastel. Zijn blik kan de toren niet in volle glorie omvatten, want de bovenrand van het portierraampje doorsnijdt het beeld abrupt. Maar naar zijn gevoel gaat het bouwwerk hemelopwaarts eindeloos door en kan het elk moment over hem heen storten. Het is de eerste indruk op het netvlies die iets met architectuur te maken heeft en de kerktoren van Oud-Gastel wordt jarenlang zijn tekenmodel.

Verzonnen steden met obelisken, triomfbogen en bruggen volgen. Steden uit klei geboetseerd. Plattegronden met spoorlijnen, ondergrondse railverbindingen, kopstations, hoofdstraten en klaverbladen. De ene keer een stad aan zee, de andere keer een stad met ingebouwd meer à la Berlijn.

Omdat hij zoon is van een door Europa zwervende binnenvaartschipper wordt hij een aantal jaren bij zijn grootmoeder ondergebracht. Daar kan hij zich uren met zijn maquettes op de zolder verschuilen. En vóórdat hij een ansichtkaart met een treffende afbeelding van Rome ontvangt, heeft hij er al van gedroomd en weet hij wat de voorstelling is.

De mis dienen betekent een favoriete bezigheid. Het geschiedt in de kapel van een klooster en onder de attributen bevinden zich oogverblindende kazuifels waaraan hij zich kan vergapen. Bovendien mogen op Maria-feesten de misdienaars zich hullen in korte, blauwe schoudermanteltjes met zilveren franje. En op andere feestdagen zijn deze manteltjes rood met gouden franje. Hij kan nauwelijks genoeg krijgen van deze schoonheid.

Voor godsdienstexamens slaagt hij altijd cumlaude, maar daadwerkelijk godsbesef heeft hij nooit gehad; althans, hij heeft er nooit bij stilgestaan. En de rest ging vanzelf: 's morgens naar de mis, 's avonds naar het lof en elke week biechten. De erfenis: slopende angst voor geesten en de duivel. Nachtenlang waakt hij met de lichten aan en als hem - nog niet zo lang geleden - de inhoud van Het Slot van Kafka wordt geopenbaard is hij eigenlijk verontwaardigd: de strekking ervan is gelijk aan die van een gruwelijk wereldbeeld dat hijzelf had ontworpen. Het bestond al, was al beleefd, en was al beschreven.

Wreedheden, zichtbare lichamelijke verminkingen, grijpen hem naar de keel. Letterlijke ademhalingsmoeilijkheden, zodat hij bioscoop en theater nauwelijks meer met goed fatsoen kan bezoeken. Het zijn beelden die hem blijven teisteren en dat wenst hij niet, want permanente depressies zijn het gevolg. Er is zelfs een tijd geweest dat hij niet alleen de gang op durfde. En nog steeds mag de bescheiden, doch stijlvol en vooral smetteloos gestoffeerde etage in Amsterdam-oost nooit helemaal donker zijn. Anders zou je kunnen zien dat overal iemand staat; dat overal handen door muren komen.

Ook in andere dingen is het allemaal extreem. Grootse gezangen in het latijn kunnen hem ontzettend aangrijpen: teksten die enigszins extatisch zijn en vrij hoog gezongen. Het

[p. 25]

[p. 26]

[p. 27]

[p. 28-29]

[p. 30]

[p. 31]

[p. 32]

[p. 33]

Magnificat bijvoorbeeld. En liederen met als tekst de gedichten van Goethe. Maar Madame Butterfly slaat alles. Dat is gedeeltelijk één lange extase.

Het schip van zijn vader - de 1200-tons rijnaak wordt eerst door een sleepboot getrokken en later vervangen door een tanker op eigen kracht - benauwt hem niet. Integendeel. Gedurende bepaalde jaren blijkt dat hij angstig is voor alles wat zich buiten het schip aan de wal afspeelt. Een benauwdheid die nu wordt geweten aan de verschrikkelijke dreiging van de kostschool, want het schip betekent vakantie.

Op kostschool voor schipperskinderen - hij is de oudste van een gezin met acht kinderen - wordt hij getreiterd en gepest omdat hij buiten het normale patroon valt. Hij doet niet mee aan ruw jongensvermaak. Voetbalt niet.

Levende wezens komen in zijn architectuurvisioenen niet voor. Zelfs de vegetatie is in zijn laatste tekeningen gaan ontbreken, maar dat neemt niet weg dat onder elke steen een broeierig, driftig en giftig leven wordt vermoed. Het lijken vergeten, versteende beschavingen, exuberant vormgegeven. Daaruit ontsnappen is vrijwel uitgesloten, hoewel er veel mogelijkheden zijn. De gangen achter de poorten lijken licht en bevrijdend, maar bij aankomst zijn ze donker en doemen weer duizend nieuwe ‘uitgangen’ op.

Hij houdt van zwerven en heeft een sterk bewustzijn van de ruimte. In Parijs vindt hij die ruimte zodanig gedoseerd, dat hij zich tijdens de eindeloze wandelingen door deze stad niet alleen verplaatst, maar zichzelf tegelijkertijd ziet verplaatsen.

De stad van zijn liefde is variabel. Soms is hij helemaal op het oude Petersburg - hij kent de plattegronden - ingesteld. Maar meestal is het Parijs en de laatste tijd vooral Rome.

In Amsterdam stoort hem de veronachtzaming: het gebrek aan elegantie en allure in de hedendaagse architectuur. Dat zijn tegenwoordig ten onrechte vieze, smerige begrippen die niet zijn toegestaan. De stoeprand, de ligging van een tegel... tot in de kleinste details valt het hem op. Het is allemaal miezerig en ellendig.

In Italië geniet hij juist van die details. De gazons zijn daar groen. Zonder modder. De randen zijn zelfs afgewerkt met sierlijke hekjes, terwijl hier de grens bestaat uit kreupele paaltjes met wat draad ertussen. En soms zijn zelfs die randen buitengewoon: verhoogd en met het gras er mooi overheen, zoals in Italiaanse parken en Franse provinciesteden. Door de aandacht eraan besteed, worden details tot pure schoonheid verheven. In Amsterdam ontbreekt dit alles en daarom wil hij eigenlijk de deur niet meer uit, hoewel het thuis ook niet ideaal is. Buiten krijgt hij zelden of nooit meer iets te zien dat hem een beetje ‘meeneemt’, of desnoods vrolijk maakt. Hij tekent 's nachts, slaapt het eerste deel van de dag en heeft het altijd druk omdat zijn tekeningen onwaarschijnlijk veel arbeidsuren vergen. En dat is het enige wat geldt.

Graag zou hij zich in Rome of Parijs vestigen, maar dat is financieel nog niet mogelijk. Onafhankelijkheid geeft hem het noodzakelijke gevoel van eigentrots. Lid zijn van een bepaalde groep stuit hem tegen de borst en dat geldt vooral voor de contraprestatie, omdat deze ‘organisatie’ hem tegenstaat. Een aversie koestert hij ook tegen alles wat van hem wordt verwacht. Als vrienden trouwen is hij op reis, of ziek. Als onverwacht de bel gaat doet hij niet open.

Hij is twintig jaar wanneer hij naar Amsterdam trekt en zonder rancune afscheid neemt van verleden, jeugd en religie. Vele facetten van de werkelijkheid zijn nog niet tot hem doorgedrongen, maar desondanks komt in de plaats van het geloof de rosse buurt, waar hij enkele jaren ‘in onschuld’ rondhangt. Achteraf noemt hij het een periode waarin hij enigszins gederailleerd is geraakt. Daarna wordt hij in de gelegenheid gesteld vogelvluchtkaarten te tekenen in Duitsland. Hij doet dat een half jaar en op basis van zijn ‘kaarten’ wordt hij toegelaten op de Rijksacademie in Amsterdam.

[p. 34]

Daar stoot hij op de klassieke opleiding met model en stilleven, welke hem merkwaardig voorkomt. Wat hem betreft sluit het nergens op aan; biedt het geen enkel nieuw perspectief. 's Avonds doet hij zijn eigen werk en achteraf heeft hij ontdekt dat dit vooral reminiscenties oproept aan Piranesi.

Zijn interesse gaat uit naar de bouwkunst. Maar omdat het niet om reële bouwwerken gaat heeft hij de heimelijke gedachte aan een carrière als architect uitgebannen. Hij is dol op ondergrondse systemen, op metro's, spoorlijnen, en is er heilig van overtuigd dat een dergelijke belangstelling ‘verderfelijk’ wordt gevonden. Het idee om een bebouwde vlakte met al dat onderhuidse leven erbij, in één oogopslag te kunnen overzien, fascineert hem. Alles moet met elkaar in verbinding staan. Vandaar dat vroeger op zijn verzonnen landkaarten altijd spoorlijnen en kanalen te vinden zijn. Zijn tekeningen nú hebben één handicap: alles is via trappen en bruggen ‘op het nippertje’ toegankelijk. De weg ernaar toe gaat langs afgronden. Er staan geen hekjes. Niet overal ligt de loper uit.

Het werk moet lang duren, heel veel moeite kosten, pijnlijk worden opgebouwd. Anders onbreekt de bezieling. En voor zichzelf heeft hij één graadmeter: een soort extase. Hij denkt dan: dít is een echt gevoel, dat kán niet gespeeld zijn.

Bij het scheppingsproces van een recente tekening overviel hem dat gevoel toen hij, liggend op zijn bed, aan het werk dacht. Dat was voor het eerst in dit stadium. Normaal wordt hij door dit gevoel bezocht wanneer hij in de praktische verwezenlijking van de creatie is verdiept. Maar het maakt niet uit: slechts wanneer het signaal van de bezieling zich heeft aangediend, weet hij dat het werkstuk ergens toe kan leiden. En dan is het net of hij helemaal gelukkig is.

Enkele werken van Gerard Deen zullen door galerie Hüsstege, Westermarkt 27 Amsterdam, telefoon 020-228683, geëxposeerd worden op de Dutch Art Fair 1977 in de Sonesta Koepelzaal, Kattegat i Amsterdam, van 2 april tot en met 6 april 1977.