Maatstaf. Jaargang 25

[p. 20]

Sal Santen Transport

‘Wat is hier aan de hand?’ vroeg Frank Furth, de tanige, lange voorman van pigol, de schoenmakerij van de Joodsche Raad. ‘Jullie weten toch dat de hele partij schoenen vanavond klaar moet zijn voor Westerbork? Morgen is er een transport. Jullie moesten je ogen uit je kop schamen om nu ruzie te maken.’ Zijn strenge, blauwzwarte ogen keken Jaap Engelander en Sander beurtelings aan. Jaap vloekte: ‘de gezeire voor hem,’ en wees met een vinger verwijtend naar Sander. ‘Kijk eens wat hij met die damesschoentjes heeft uitgehaald?’ Een hakje was te ver afgeschuurd, een kras ontsierde het bovenleer.

‘Zijn ze van jezelf?’ wilde Frank weten.

‘Van een klant van me.’

‘En kon je daar niet mee wachten tot morgen?’ ‘Ze moest ze vandaag nog hebben. Die zak zou ze even voor me uitpoetsen. Een prutser is-ie.’ Sander stond er verlegen bij, zijn schouders ingetrokken alsof hij een pak slaag had gekregen waartegen hij zich niet kon verweren. Hij was blij geweest dat hij tenslotte werk bij pigol had gevonden, en had verzwegen dat hij feitelijk geen schoenmaker was. Uitpoetsen was er zijn specialiteit geworden, het gemakkelijkste van alle karweitjes. Je moest de zolen en hakken bijsnijden of bijschuren door ze langs de rollende messen en schuurschijven te houden. Pas nu besefte hij, hoe vermoeiend het was, uren achtereen voor een machine te staan waarvan alle onderdelen wentelden en een eigen leven gingen leiden. De schuurrollen dansten lichtjes heen en weer. De wasschijf slingerde als een gebukkeld fietswiel. De messen op het snijapparaat bedreigden heimelijk je vingers. Intussen bleef de stapel schoenen groeien.

‘Een beetje slappe was in die snee, en niemand ziet het,’ zei Frank om Jaap gerust te stellen.

‘Die mamzer,’ mompelde hij, opnieuw het hakje bekijkend.

‘Het is ook tijd om even uit te blazen,’ besliste de voorman. ‘Als jij twee uur achter elkaar aan die rotmachine staat, zie je ook het verschil niet meer tussen je buik en je togus.’

Het groepje schoenmakers was in een kring bij elkaar komen zitten, slurpend aan drabbige surrogaatkoffie. ‘Lekkere maaltskaffee, alle moffen in de zee,’ rijmde Louis Goudsmit, een jonge kerel die gemengd getrouwd was kort voordat ‘Mischehen’ werden verboden. Sander hoorde het niet. Zou zijn moeder de schoenen nog bijtijds hebben ontvangen? Een paar zware werkschoenen, met de dikste zolen, had hij voor haar naar Westerbork gestuurd. Je kon nooit weten waarvoor ze die nodig had. Wat moest ze in dat werkkamp met een paar luxe schoenen beginnen? Zij zou er wel last van hebben, met haar gevoelige voeten. Zijn grootmoeder hadden ze ook weggehaald. Je vroeg je af waar dat toe diende. De nazis lieten de joden natuurlijk het smerigste werk verrichten, loopgraven aanleggen en zo. De oude mensen namen ze zeker mee om in Polen opnieuw ghetto's te vormen. Dat zou ze toch niet lukken. Na de oorlog kwam het wel weer in orde, maar hoeveel van die oude mensen zouden de ontberingen kunnen doorstaan?

‘Hé, fietsenmaker,’ grapte Louis Goudsmit tegen Sander, ‘wat zit jij te suffen. Zit je een klole voor Hitler te bedenken? Als dat hielp, was die bandiet al miljard keer afgepeigerd. Hier heb je een bakkie gootwater. Of heb je liever een lekker mokkeltje, om te voelen of het een jongen of een meissie is? Daar kan ze vast niet tegen.’

‘Deisje een pietsie,’ vermaande Frank Furth, en bewoog zijn uitgestrekte hand terechtwijzend heen en weer. Maar Louis was niet meer te stoppen.

[p. 21]

‘Weten jullie dat ik bij de marine ben geweest?’ deelde hij mee, en keek gewichtig om zich heen.

‘Als gemarineerde haring zeker,’ spotte Jaap.

‘Ik heb op het Markergrachie wel drolbaarzen, maar nog nooit oorlogschepen gezien.’

‘Nee, echt waar, hospik was ik. Voor mijn nummer.’

‘We moeten weer aan de slag,’ probeerde Frank Furth.

‘Laat me nou even uitpraten. Die ene minuut... De officier van gezondheid was een reuze kerel. Hij leek zelf wel een mexicaan. Samen hadden we de grootste lol. Als een matroos een druiper had, zei hij “Eisjediesj”, en dan wist ik dat ik zijn slamazzel moest insmeren met een gele vloeistof die er maandenlang op bleef zitten. Dan kon hij bij geen temeier meer terecht.’

Sander had al geleerd hoe hij het best zijn krachten kon sparen. Niet aan de machine heen weer springen, van de rol naar het mes. Alle schoenen tegelijk dezelfde behandeling geven. Eerst alle zolen snijden. Dan alle hakken schuren. En hij liet zich niet opjagen door wie het anders wilde. Soms had hij geen gevoel meer in zijn bovenarm. Dan zocht hij een karweitje uit waardoor hij zijn vingers even kon strekken en buigen. Er kwam een ogenblik waarop zijn hart zo zwaar bonsde, dat hij bang was dat het zou springen. Of er zweefden vlekken voor zijn ogen, die hij een ogenblik sloot om ze snel weer te openen vanwege de draaiende machine. Zijn ademhaling snoof luidruchtig door zijn neusgaten, terwijl hij zijn lippen op elkaar klemde om geen opjagend stof van de schuurrol in te ademen. Als hij zijn evenwicht dreigde te verliezen, bedacht hij scheldwoorden voor zichzelf. Miesjgazzer, versjtopke mauch, soms kende hij er de betekenis niet eens van, maar altijd beet hij op zijn lippen, vervloekte zijn zelfbeklag. Allerlei beelden joegen hem op zulke ogenblikken door het hoofd: het gezicht van zijn moeder, of dat van zijn vader, die hem, voordat hij op trans-

[p. 22]

port werd gesteld, in een laatste brief prees omdat hij zich zo goed weerde in de schoenmakerij, terwijl hij hem vroeger juist had verweten geen spijker recht in een hak te kunnen slaan, geen zool te kunnen pennen zonder een naald te breken. Hij zag de fluwelige, donkere ogen van zijn broer, die echt schoenmaker was, en voor wie hij na de oorlog alles zou doen om hem te helpen. Voordat de schoenmakerij van zijn vader was gelikwideerd, had Sander bijtijds de penmachine voor achthonderd gulden verkocht aan een schoenmaker om de hoek, ze hadden zich een breuk gesjouwd, 's avonds in het donker. Hij zou zijn broer het geld cent voor cent uitbetalen om een nieuwe te kopen. Natuurlijk, hij moest het geld aan zijn vader geven, maar die zou na de oorlog te oud zijn om opnieuw een schoenmakerij te beginnen. Hij zou wel zien. Zelf wilde hij er niets van houden, verdrietgeld was het, en het kwam hem niet toe.

Hoe had hij zo stom kunnen zijn, de hak van het damesschoentje....

‘Voorzichtig,’ hoorde hij plotseling roepen. Frank Furth had de handel van de uitpoetsmachine omhoog getrokken, zei alleen tegen Sander dat hij hem aan het schrikken maakte. En toen, tegen de anderen: ‘We moeten weer even uitblazen.’

‘Er zijn dagen dat ik denk: was ik maar niet zo rot geweest tegen mijn familie. Nu zitten ze in Polen, en kun je niets voor ze doen. Een briefje in de schoenen stoppen, vragen om ze de groeten te doen als ze ze tegenkomen, dat is alles. Dan moet je nog mazzel hebben ook.’

Manus Diamant zweeg, staarde voor zich uit, twee grote, verdrietige ogen in een breed gezicht.

‘Met mijn moeder had ik vaak bonje,’ vervolgde hij. ‘Als ik net de schoenmakerij geopend had, 's morgens, kwam zij altijd binnenhollen. Voor een doosje schoensmeer, een paar veters, je kan het zo gek niet bedenken. Je kan je eigen moeder toch geen geld voor handel in rekening brengen? Dan gaf ik het haar, en was meteen mijn jatmoos verpest voor die dag. Wacht dan toch, mens, verweet ik haar, als mijn eerste verkoop niet goed is, is mijn hele dag versjteerd. Maar ze trok zich er niets van aan. “Ik wil je graag betalen,” zei ze steevast, en had de mezomme al in haar hand, alsof ze niet wist dat ik het van haar niet kón aannemen. Kan je zoiets dan doen?’ vroeg Manus, en vervolgde: ‘Ze was stronteigenwijs. Moet je maar niet bijgelovig zijn, beweerde ze altijd. Wij jidden zijn goochemer dan de gojem omdat die het wél zijn. Onzin. Het was helemaal geen bijgeloof. Ik heb vaak genoeg ondervonden dat een goeie jatmoos belangrijk is voor je hele handel.’

‘En wat zijn wij dan goochemer?’ vroeg Frank Furth ironisch.

‘Dat weet toch iedereen. Jidden hebben nu eenmaal meer gochme dan...’

Sander werd driftig.

‘Je praat naar je verstand. Meer gochme. Daarom laten onze mensen zich als vee van huis halen.’

Iedereen schreeuwde plotseling door elkaar, maar Frank Furth riep er bovenuit:

‘Jij moest je ook doodgenéren voor zulke kletspraatjes. Jij hebt een stempel: gemengd gehuwd. Ik zou je wel eens willen zien als je het niet had. Dan was jij ook allang weggehaald. Een stempel van de Joodsche Raad vanwege pigol? Zover was je niet eens gekomen. Wat heeft het allemaal met gochme te maken? Arme, weerloze bliksems, dat zijn de jidden op het ogenblik, die van alle kanten worden bedreigd. Zich niet melden? Betweters, na de oorlog als er geen gevaar meer is, zullen ongetwijfeld met zulke verhaaltjes komen aankakken. “Het is de joden hun eigen schuld geweest, hadden ze zich maar niet moeten laten registreren.”’

‘Toch ken ik iemand die zich niet...’ wilde Sander zeggen, in de rede gevallen door Frank Furth: ‘Natuurlijk loopt er een enkeling rond die nooit lid was van de Joodsche Gemeente en die niet als jood bij het Bevolkingsregister staat ingeschreven. Dan zou je stapelmesjogge

[p. 23]

zijn geweest, de heren wijzer te maken. Maar voor wie geldt dit? Alle instanties werken er aan mee om de bezetters de vereiste gegevens te verstrekken. Dat moet immers? Luidden niet de instructies van onze lieve regering, loyaal met de bezettende macht mee te werken?’

Frank Furth spoog een klodder op de grond, hijgde van opwinding.

‘Als we goochemer zijn, is het de gochme van opgejaagde dieren. Elke keer opnieuw die bedreiging in ons bestaan. Dachten we eindelijk rust te hebben in Nederland...’

Niemand zei meer een woord.

‘En nu aan de slag, als de sodemieterij. Zijn jullie niet goed wijs om de kantjes er af te lopen, terwijl ze in Westerbork zitten te wachten op de schoenen? Straks kan de een of andere sjlemiel met kapotte schoenen op transport omdat wij hier onze tijd zitten te verdoen. Jullie weten toch dat de schoenen vanavond naar Westerbork moeten?’

Hij spuugde in zijn handen, nam een schoen van de grond.

‘Jij ook, jij weer naar je machine,’ gelastte hij Sander. ‘Moederskindjes kunnen we hier niet gebruiken. Je wou immers zo graag bij pigol werken? Loop ons dan niet voor de voeten.’ Verlegen haastte Sander zich naar de uitpoetsmachine. Hij zou eerst de geschuurde zolen en hakken met bliksemzwart insmeren en ze langs de borstel houden. Dat was niet zo vermoeiend, en dan werd de stapel minder groot. Hij moest zijn krachten sparen. Het was vier uur in de middag, en voor zevenen waren ze niet klaar met het werk. Een beetje de lijn trekken moest hij wel, zo nu en dan, om zijn duizeligheid weer kwijt te raken. Automatisch liep hij langs de machine, zonder te weten wat hij deed. Als kind was hij wel eens plat op zijn buik gevallen zodat zijn adem stokte, en hij dacht nooit meer lucht te krijgen, toch was het altijd overgegaan. Hij mocht niets laten merken. Zou je koppijn in stukjes kunnen snijden, in mootjes, een mes erin? In gedachten bewoog hij een schoen heen en weer als wilde hij er mee in zijn voorhoofd kerven. Als het lang genoeg duurde zou hij straks misselijk worden, dat wist hij nog van het vorige transport, maar ze mochten het vooral niet merken, ze werkten allemaal als gekken. Sander beet op zijn tong, en in het ritme van de machine herhaalde hij: never give in.

Aan de overkant van de Muiderstraat lag de Portugese sjoel, en Sander aarzelde een ogenblik hoe hij naar huis zou lopen. Op de brug over de Nieuwe Heerengracht hield hij zich stevig vast aan de leuning, terwijl hij zijn ogen sloot omdat de grond onder hem deinde. Daar ligt de Hortus, wist hij, daar ligt de Hortus, maar hij durfde geen stap meer te verzetten, uit angst te vallen. Als er een smeris langs kwam, dacht-ie vast en zeker dat hij sjikker was.

Toen voelde hij een arm in de zijne steken. ‘Kom jongen, blijf hier niet staan,’ hoorde hij Frank Furth tegen hem zeggen. ‘We moeten naar huis. Je wilt toch niet in sperr-tijd op straat lopen? Dan hadden we jou wel meteen met de schoenen naar Westerbork kunnen meesturen.’