Maatstaf. Jaargang 24

[p. 1]

[Nummer 2]

Robert Lemm De liefdesbrieven van Pablo Neruda

In 1974 verscheen bij de Ediciones Rodas, S.A. in Madrid ‘Cartas de Amor’ van Pablo Neruda, met inleiding, noten en nawoord van Sergio Fernández Larraín. Het boek werd uitgegeven tegen de wil van Neruda's weduwe, Matilde Urrutia. Omdat in Spanje, evenals in Frankrijk, Italië en de Zuid-Amerikaanse landen de rechten op uitgave van brieven liggen bij de ontvanger, kon tegen uitgave van de brieven niets worden ondernomen. Dat was echter wèl het geval in Duitsland waar de rechten berusten bij de schrijver van de brieven. De door Insel-Suhrkamp voor dit najaar geplande vertaling van het boek - Liebesbriefe - kon dan ook niet doorgaan, toen door de weduwe de haar als rechthebbende toekomende toestemming niet werd gegeven. Van het boek waren in oktober echter reeds de proeven gereed gekomen. Een aantal daarvan is tijdens de Frankfurter Buchmesse in circulatie geraakt en ook Robert Lemm kon er inzage van nemen. De Spaanse editie is ook in Nederland nog steeds normaal verkrijgbaar of te bestellen.
Bij het ter perse gaan van dit nummer bereikt ons het bericht dat de Insel Verlag toch tot uitlevering van de Duitse vertaling - Liebesbriefe an Albertina Rosa - is overgegaan, na ruggespraak met de rechthebbende (red. Maatstaf).

Iedere tijd en iedere plaats heeft zo zijn ‘beroemde’ mensen opgeleverd. Die ‘roem’ gaat lang niet altijd samen met grootheid van geest, dapperheid, integriteit, wijsheid, standvastigheid. Meestal zijn mode, een op een bepaald moment geldend geloof en een behoefte aan helden, martelaren en spreekbuizen namens dat geloof de doorslaggevende factoren bij iemands uitgroeiing tot (inter)nationaal monument. Bij de Chileense dichter Pablo Neruda vinden we een combinatie van mode, ‘geloof’ en vakbewustzijn. Zijn gedichten zijn verstaanbaar en toch niet conventioneel, zijn geloof is ‘marxistisch’ en toch kinderlijk (of slim?) en de plaats die Neruda zich als dichter toemeet ligt niet tussen andere dichters maar tussen alle mogelijke (belangrijke?) mensen. Zijn gedichten, waarin de groten van weleer meeklinken, roepen de primitieve natuur in herinnering die de gecultiveerde grote-stadsmensen verloren hebben en, daardoor, terugbegeren. Dat gebeurt zo knap dat ze ‘volks’ lijken, maar niet ‘volks’ zijn (dat zou de gecultiveerde mens niet accepteren). In dit opzicht dringt zich de vergelijking op met twee andere dichters uit het Spaanse taalgebied: García Lorca en de Cubaan Nicolás Guillén. Zij hebben resp. de zigeuner en de neger zo overtuigend gestalte weten te geven dat heel wat, met name buitenlandse lezers, denken dat zij zelf ook tot de groepen der negers en zigeuners behoren. Van dit drietal trekt Neruda - allerminst een puur kind van de natuur - momenteel aan het langste eind omdat hij nog iets meer gedaan heeft dan het bezingen van bergen, bloemen en andere primitieve massa's, namelijk, een duidelijke politieke keuze: het communisme. Die keuze, persoonlijk of politiek, is zonder twijfel van grote invloed geweest op de toekenning aan hem van de Nobelprijs in 1971. Neruda was de ideale kandidaat: een vakman, een bezinger van de ‘verloren’ natuur en een overtuigd communist, iemand die gekozen had ‘vóór de armen en tegen de rijken’. Met de toekenning van de prijs konden dus zowel de literatuurliefhebbers als geëngageerde kunstkritici het eens zijn.

[p. 2]

Bezorgde de Nobelprijs van 1971 hem een internationale reputatie als kunstenaar, zijn betrokkenheid bij het Chili van Allende, het, toevallige, samenvallen van zijn persoonlijke einde met het einde van de democratie van zijn land maakte een onaantastbaar martelaar van hem. En daarmee stierven de mens en de artiest en werd het symbool Pablo Neruda geboren. Maar daarmee was de kous niet af. Helaas? In de lente van 1974, niet lang na de dood van de dichter, verschenen gelijktijdig in Buenos Aires en Barcelona zijn Memoires onder de titel Ik beken ik heb geleefd, een alom toegejuicht en door de tijd begunstigd boek, het boek van een dichter die een duidelijke keuze had gedaan: vóór de armen en tégen de rijken. En dat boek verscheen op een moment waarop het land van de dichter, Chili, aan een akelige dictatuur ten prooi was gevallen, een dictatuur die alom afkeuring oogstte. Wat lag er meer voor de hand dan de gedichten van Neruda aan te grijpen als middel van protest? Of het beeld van de sociaal-geëngageerde, menselijk bewogen dichter evenwel klopt met het beeld van de persoon Pablo Neruda zoals hij uit zijn Memoires naar voren komt is een vraag waar de kritici in de toekomst niet omheen zullen kunnen. De vraag die ik voorlopig zou willen stellen is: doen de Memoires afbreuk aan de poëzie, of komen ze haar juist ten goede, verrijken ze haar?

Dezelfde vraag moet worden gesteld na het lezen van de, eveneens in 1974 verschenen Cartas de amor de Pablo Neruda (De liefdesbrieven van Pablo Neruda) waarvan momenteel al een Duitse vertaling bestaat: Pablo Neruda, Liebesbriefe an Albertina Rosa, Insel Verlag, Frankfurt 1975. Er is al direct een groot verschil met de Memoires: in de Brieven heeft de dichter zelf (in de publicatie ervan) geen enkele stem meer gehad. Ze zijn verzameld, ingeleid en van uitvoerig commentaar voorzien door Sergio Fernández Larraín. Een tweede vraag die de Cartas of Brieven oproepen is: waarom zijn ze eigenlijk uitgegeven? Larraín's antwoord luidt: ter gelegenheid van de vijftigste verjaardag van de Veinte poemas de amor y una canción desesperada, Neruda's meest verkochte poëziebundel uit 1925. En waarom uitgerekend die bundel? Omdat, aldus Lorraín, in die bundel - Twintig liefdesgedichten en een wanhoopszang, Ned. vert. Willem Bossier, Orion Brugge, 1971 - voor het eerst de vrouw ter sprake komt die kan worden geidentificeerd als Albertina Azócar Soto, kortweg, Albertina Rosa, de grote jeugdliefde van de dichter, het meisje dat Neruda als jonge student zou hebben ontmoet op het Instituto de Pedagogía te Santiago waar hij, evenals zij, Frans studeerde.

‘Op de Nerudiaanse kalender staat een precieze datum die de dichter nooit vergeet: 18 april, de dag waarop hij zestien jaren, negen maanden en zes dagen telt (1921). Zijn biografen en lofredenaars gaan voorbij aan de eerste passie van Neruda. Redenen? Ze ontbreken niet. De hoge plaats, natuurlijk, die de vrouw die hem op dat moment tot zijn beste gedichten inspireert later zal innemen.’

Wat die ‘hoge plaats’ precies inhoudt, waarom Neruda Albertina niet in zijn Memoires noemt, hoe hij de brieven in zijn bezit heeft gekregen en hoe hij heeft ontdekt dat de vrouw uit de Veinte poemas Albertina Rosa is zijn vragen die door Larraín niet opgeroepen, laat staan beantwoord worden. Hij volstaat met te stellen dat Albertina Rosa de vrouw is geweest die Neruda voor de geest heeft gestaan bij het schrijven van Veinte poemas (1925), El hondero entusiasta (in dezelfde jaren geschreven, maar pas in 1933 gepubliceerd, De geestdriftige slingeraar), Tentavita del hombre infinito (de pogingen van de oneindige mens, 1926) en sommige gedichten van Residencia en la tierra (Verblijf op aarde, 1925-1935). Of de identificatie van de abstracte, geïdealiseerde vrouw, de onbeantwoorde liefde, met de concreet bestaande persoon van Albertina Rosa de gedichten uit de genoemde bundels dichterbij haalt of beter verstaanbaar maakt is een kwes-

[p. 3]

tie die nergens wordt aangeroerd.

Larraín heeft de brieven, 114 in totaal, naar tema gerangschikt aangezien in de meeste gevallen de data ontbreken. Ze zijn geschreven vanuit Santiago, Valparaíso, Temuco, sommige uit Ceylon en een paar uit Batavia, plaatsen waar Neruda, zoals uit zijn Memoires blijkt, enige jaren als consul van zijn land doorbracht. Na de indeling in ‘tema's’ (?) - a) de dorst naar de geliefde b) de liefde en de natuur en c) kleuren, vogels en insecten - volgt een collage van feiten en citaten uit Neruda's werk en het werk van sommige, gezaghebbende kritici en biografen die telkens opnieuw de identificatie van een vrouwspersoon uit een gedicht met Albertina Rosa mogelijk moeten maken, de vrouw die, volgens Larraín, niet alleen de periode 1920-1930 van Neruda's leven beheerste maar ook in de jaren vijftig en vlak voor zijn dood voortdurend in de gedachten van de dichter speelde. Blijft de vraag: als een concrete vrouw zo'n grote rol heeft gespeeld in het leven van Neruda waarom wordt ze dan niet in zijn Memoires genoemd? Over de eerste bundel zegt Neruda:

‘De Veinte poemas de amor y una canción desesperada vormen een smartelijk herderlijk schrijven waarin de kwellendste hartstochten uit mijn jongensjaren zijn verweven met de meeslepende natuur van het zuiden van mijn vaderland... Een rivier en zijn monding hebben me bij het schrijven ter zijde gestaan... Er is me dikwijls gevraagd wie de vrouw uit Veinte Poemas is. Het is niet eenvoudig daarop een antwoord te geven. De twee of drie vrouwen die met die melancholieke, brandende poëzie verweven zijn zouden we, laten we zeggen, Marisol en Marisombra kunnen noemen. Marisol is de idylle uit de betoverende provincie met zijn reusachtige, nachtelijke sterren en duistere ogen als de vochtige hemel van Temuco... Marisombra is de studente uit de hoofdstad. Een grijze muts, fluwelen ogen, de voortdurende kamperfoelielucht van de uitzichtloze studentenliefde, de lichamelijke rust na de hartstochtelijke ontmoetingen in de schuilholen van de metropool.’

(Ik bekend ik heb geleefd, pag. 65-66).

Albertina Rosa is dus Marisombra, de grijsgemutste studente met de fluwelen ogen uit Santiago. Verder wordt er gesproken over een tijd van kwellende hartstocht.

Hoe verhouden zich nu, tegen de achtergrond van de in de Memoires zeer zeker geïdealiseerde jongensjaren van de dichter, de gedichten uit die periode ten opzichte van de brieven? Een ding staat vast: er is in beide opzichten sprake van een niet beantwoorde liefde. Neruda, die in zijn Memoires herhaaldelijk zijn verlegenheid jegens het vrouwelijk geslacht naar voren haalt, geeft Albertina de volgende troetelnaampjes:

‘verrukkelijk wormpje, heerlijk snotmeisje van me, kikker, slang, spin, mijn kleintje, kever, boos schaap, aanbeden poppedein, klein krengetje, onvergetelijk snotaapje van me, muisje, schelpje, bij, Arabella, mijn lelijke eendje, mijn domme hartediefje.’

In wat voor bewoordingen spreekt de dichter over de onbereikbare vrouw, de Marisombra/ Marisol van de Veinte Poemas, de vage vrouw van de latere bundels?

‘mijn stilzwijgende vriendin, mijn verre wijfje, witte bij, laatste roos, helder meisje, van verre gekomen meisje, droevige zoete pop van me, zachte bezoekster, droomvlinder’ (Veinte poemas)

‘bloeddorstige vlinder, mijn vlinder, mijn bloem, bloem van mijn ziel, mijn slavin, mijn geliefde, mijn zuster’ (El hondero entusiasta) ‘verliefde jongedame, afstandelijk licht dat de vruchten verlicht’ (Tentativa del hombre infinito)

‘bloem van het zoete volle licht, bleke studente, o dame zonder hart’ (Residencia en la tierra).

Uit de Memoires blijkt dat Neruda in het begin

[p. 4]

van de jaren twintig maar met één ding bezig is: hoe kom ik zo snel en voordelig mogelijk naar het buitenland. In de Brieven, daarentegen, vinden we een uiterst gekwelde jongeman die zich beklaagt over de hardvochtigheid van een totaal onverschillige jongedame, Albertina, een vrouw op wie noch de dichter noch diens werk enige indruk maakt. Neruda is maar met één ding bezig: hoe krijg ik haar. Zou hij voor haar zijn buitenlandse reis laten schieten? Of is het liefdesverdriet uitsluitend literair? Wie zal het zeggen. Vast staat dat de brieven noch vanuit menselijk noch vanuit literair opzicht de moeite waard zijn. Er worden zaken aangeroerd die duidelijk in de privé-sfeer liggen en die nooit met Neruda's toestemming gepubliceerd hadden kunnen worden, niet omdat ze intieme, sensationele aangelegenheden zouden verhalen maar omdat ze te banaal zijn, te oninteressant zijn om uitgegeven te worden: hoe laat er treinen naar Santiago gaan, welke geneesmiddelen je tegen welke ziektes moet innemen, hoe lang je met vakantie zult gaan, hoe mooi de bergen en de zee er uit zien, hoe blij de dichter met iedere brief van zijn geliefde is en hoe teleurgesteld bij het uitblijven ervan, de namen van tientallen personages uit de kennissenkring. De dichter van de Brieven is nog een hele onvolwassen jongen die zich zelf in het middelpunt van de wereld ziet staan en zich geen sekonde in de huid van een ander kan of wil verplaatsen. Albertina is het object dat de dichter toebehoort, ze zal naar zijn pijpen moeten dansen. Is het een wonder dat Albertina hem uiteindelijk aan haar laars lapt? Slechts bij hoge uitzondering twijfelt de jonge dichter aan zich zelf en zijn recht op haar liefde:

‘Er komt wel eens een moment waarop je niet meer kan. Soms denk ik aan de mensen die mij brieven schrijven nadat ze mijn boeken gelezen hebben, ik denk aan vrienden, ik denk aan jou. Opgewekt loop ik de post tegemoet maar wanneer ik die onbelangrijke brieven open en de dagelijkse afwezigheid van jouw woorden bespeur dringt de trieste werkelijkheid tot me door. Wie ben jij? En ik, wie ben ik? Wat kan jou het schelen wat ik doe of doormaak? Wat beteken ik voor je? Wellicht in de diepte, in de meest verborgen waarheid, niets. Iets dat jou vreemd is, een man die aan jouw zijde gebaart, spreekt, wegloopt, naderbij komt. Een man voor wie jij je helderste gedachten hebt verborgen, een man die je bijna als een pop heeft behandeld en soms het verlangen heeft gehad haar te breken. En dat ben ik al zo lang voor iedereen geweest. Ik beklaag me niet over die eenzaamheid die me anders heeft gemaakt dan alle anderen, maar soms breekt er een schreeuw uit die wond. Pas de tendresse. Genoeg’ (Brief 21).

Wat jammer dat er geen brieven van Albertina bij zijn afgedrukt. Het zou me niets verbazen als ze hem zijn egoïsme voor de voeten werpt. En egocentrie is iets dat we zowel in de Memoires als de gedichten uit die tijd terugvinden.

‘En jouw kleur en vorm zijn zoals ik wil
je bent de mijne, je bent van mij, vrouw van
mijn zoete lippen’

‘In het net van mijn muziek ben je gevangen,
mijn lief’

‘o vlees, mijn vlees, vrouw die ik beminde en
verloor’

(Veinte poemas)

‘maar jij bent er
jij bent er om me alles te geven
en om me te geven wat je hebt
ben je ter wereld gekomen
zoals ik om jou te bevatten
en te begeren
en te ontvangen’

(El hondero entusiasta)

‘want jij bent mijn weg. Ik heb je op leven en
dood gesmeed
van mijn duister gevecht tegen mij zelf ben je
geweest’

[p. 5]

(El hondero entusiasta)

‘mijn slavin, vrees me, bemin me,
mijn slavin,
ik ben met jou het meest weidse westen van
mijn hemel’

(El hondero entusiasta).

Als de jonge Neruda op Ceylon van eenzaamheid zit te verkommeren denkt hij, nadat de woeste passie voor Josie Bliss, de Birmaanse panter, de liefdesterroriste, is uitgeblust, met weemoed terug aan de grijsgemutste, fluweelogige Marisombra. En omdat ‘de studente uit Santiago’ zich op dat moment in Europa bevindt vindt hij niets meer voor de hand liggen dan haar aan te sporen naar het verre Colombo te komen ten einde zijn eenzaamheid aldaar te verzachten. Het enige probleem dat de reis in de weg kan staan, geld uiteraard, moet zij zelf zien op te lossen. Albertina peinst er niet over, ze laat de dichter rustig barsten om later als ze weer terug is in Chili en Neruda in Batavia zit in het huwelijk te treden met de man van wie ze houdt, toevallig een vriend van de dichter. Maar voordat het zo ver is schrijft Neruda vanuit Colombo:

‘ik begin de eenzaamheid zat te worden, en als jij niet komt zal ik proberen met iemand anders te trouwen’ (Brief 101).

‘Mijn idee is het volgende; dat je als menselijk maar even mogelijk is komt, indien mogelijk met inwisseling van je retourbiljet naar Chili. Ik weet heel goed wat dat wil zeggen, maak je niet ongerust, wanneer we eenmaal getrouwd zijn zal ik Molina of wie dan ook schrijven en proberen jouw passagebiljetten en onkosten tot de laatste centavo terug te betalen. In ieder geval als je komt doe het dan zo onverwacht mogelijk en zonder dat iemand weet dat ik je daartoe aangezet heb, aangezien mijn carrière daar schade van zou kunnen ondervinden. Als je eenmaal bij mij bent zal alles goed gaan... Ik ben het alleen leven moe, en als je een keer uit mijn leven verdwenen bent zal ik je nooit meer terugzien. Daar kun je zeker van zijn. De afstanden en de tijd zijn nou eenmaal ergens voor in dit leven. Mijn huis zal je zeer zeker bevallen. Het is klein en het staat bijna op de zee, en er hangt een frisse zeelucht.

Ik hoop, mijn verloofde, dat je doen zult wat je hart je beveelt...’ (Brief 103).

‘Ik schrijf je omdat ik denk dat het op dit moment niet past je in conflict te brengen met je ‘plichten’. Echt, vergeef me als ik je verblijf (in Europa) enigszins in de war heb gestuurd... Dat wil zeggen dat ik je met alle plezier de vrijheid laat om te doen wat je zelf het verstandigst vindt (Brief 104).

Op de vraag of de Cartas de amor een bijdrage leveren tot een beter (mooier of lelijker) verstaan van de gedichten en het leven van Pablo Neruda is mijn antwoord dat ze me als lezer van zijn gedichten een bepaalde interpretatie proberen op te dringen en, wat het leven van de dichter betreft, vooral de egocentrische kant daarvan accentueren. De Liefdesbrieven kunnen niet anders dan als sensationele curiositeit bedoeld zijn. Maar het valt niet te ontkennen dat ze in het verlengde van de Memoires liggen en dat ze samen een man laten zien wiens leven dan in het teken mag hebben gestaan van de strijd tegen onderdrukking van arm door rijk maar van datzelfde leven kan niet worden ontkend dat slimheid, ijdelheid en egoïsme er een grote rol in hebben gespeeld. Neruda heeft altijd goed begrepen waar zijn belang lag.

p.s. De Cartas de amor de Pablo Neruda zijn tegen de wil van Neruda's weduwe, Matilde Urrutia, gepubliceerd.