Maatstaf. Jaargang 23

[p. 7]

Koen Koch Over ‘Het verschil met anderen’ van J.L. Heldring

Wanneer iemand zich tijdens een twistgesprek over het één of ander lange tijd afzijdig houdt en tenslotte aarzelend iets opmerkt in de trant van ‘Keulen en Aken zijn ook niet op één dag gebouwd’; ‘er is niets nieuws onder de zon’; ‘het hemd is nader dan de rok’ of ‘het bloed kruipt toch waar het niet gaan kan’, dan kan zo iemand - soms zijns ondanks - al snel op zijn gesprekspartners de indruk van grote kennis en wijsheid maken. De gemoederen kunnen immers zo zeer verhit zijn en de ontworpen plannen kunnen zo zeer het contact met de werkelijkheid verloren hebben, dat zelfs de grootste platitude op een bepaald moment een blinkende originaliteit kan schijnen.

Door met deze regels mijn bespreking van de essaybundel van J.L. Heldring: ‘Het verschil met anderen’, te beginnen doe ik de auteur ongetwijfeld enigszins onrecht. In de inleiding van zijn boek immers stelt Heldring zelf dat zijn vermogen tot synthese grondig verpest is en volmondig erkent hij, dat hij zelden afgeronde oplossingen voor de aangesneden problemen aanbiedt. Kortom, hij doet afstand van elke pretentie van wijsheid en dieper inzicht - wat best een te waarderen uitgangspunt is voor iemand, die vervolgens onvervaard problemen als de Oost-West verhouding, de Europese eenwording, de Nederlandse buitenlandse politiek en de aftakeling van de religie te lijf gaat. Dat Heldring, oud-hoofdredacteur van de nrc, nu hoofdredacteur van de Internationale Spectator en directeur van het Ned. Genootschap voor Internationale Zaken, door anderen wél als een expert op zijn gebied wordt beschouwd, is voor hem zelf misschien - gezien zijn zelfkennis - een persoonlijke tragedie, maar is in ieder geval tekenend voor het niveau van het Nederlandse denken over buitenlandse politiek, dat zelfs in de hoogste regeringskringen gedaald schijnt te zijn tot eenvoudig te scanderen leuzen als ‘Hun strijd onze strijd. Internationale solidariteit.’

Toch is het niet zonder reden, dat ik dit stuk zo begonnen ben als ik gedaan heb. Heldring immers is een aanhanger van de ‘realistische’ school in de buitenlandse politiek. Kern van deze opvatting is de gedachte, dat staten en naties onveranderlijk, altijd en voor alles uit zijn op het behoud van de eigen zelfstandigheid en dat staten onveranderlijk, altijd en voor alles hun buitenlandse politiek op het verzekeren van het nationale voortbestaan afstemmen en behoren af te stemmen. Het gevaar bestaat, dat een dergelijk uitgangspunt leidt tot het debiteren van allerlei niet te weerspreken en dus vaak nietszeggende waarheden, waarvan ik in de eerste alinea enige voorbeelden heb gegeven. En hoewel Heldring zijn eenvoudige waarheden dikwijls weet te verpakken in ingewikkelde betogen over allerhande verschillende theorieën en ‘opties’, kan ook hij dit gevaar niet altijd vermijden. Maar anderzijds slaagt Heldring er soms toch óók in - met behulp van zijn ‘realistische’ uitgangspunt - een helder licht op bepaalde problemen te werpen.

Zo wijt hij het tot stilstandkomen van de Westeuropese eenwording aan - en hier

[p. 8]

raakt hij soms aan de grenzen van de banaliteit - de zelfhandhavingsdrang, die de Westeuropese naties nu eenmaal bezitten en die door al te enthousiaste aanhangers van een verenigd Europa schromelijk onderschat is. Door de relatie tussen de Verenigde Staten en de Sowjet-Unie te ontdoen van de ideologische component (de navo is er niet om de vrijheid en de democratie, maar om de veiligheid te waarborgen) brengt hij - terecht lijkt me - die relatie terug tot waar het werkelijk om gaat, om de machtspolitieke verhouding tussen twee grootmachten, die uit zijn op handhaving van hun invloedssferen en die geen van beide een machtsvacuüm in Europa zullen dulden. Voor het Nederlandse lidmaatschap van de navo behoort dit volgens Heldring overigens geen consequenties te hebben: in plaats van de ideologische rechtvaardiging van het lidmaatschap treedt slechts een machtspolitieke.

De ‘realistische’ Heldring kan de teleurstelling van sommige progressieven over de weinig revolutionaire en dikwijls opportunistische buitenlandse politiek van de Sowjet-Unie en China toeschrijven aan onvoldoende inzicht in het karakter van de staat. De staat als zodanig, communistisch of niet, gehoorzaamt immers in zijn verhouding tot andere staten aan eigen wetten. ‘De staat als zodanig is op eigen behoud, zo niet overleving uit. Daaraan zijn, in laatste aanleg, al zijn andere doeleinden ondergeschikt. Als het erop aankomt bestaat er geen socialistische of kapitalistische buitenlandse politiek, al kan de desbetreffende regering vurig socialist of kapitalist zijn.’ (p. 107) - een opvatting, die men overigens ook bij Constandse in zijn recente boek ‘De jaren der verleugening’ enigszins anders geformuleerd terug kan vinden.

Op zijn best is Heldring, wanneer hij het streven naar een ‘moralistische’ buitenlandse politiek aanvalt, de politiek, die niet allereerst gericht is op zelfhandhaving en behoud van nationale macht - zoals het volgens de ‘realisten’ hoort - maar die gericht is op het verbreiden van idealen en beginselen. Het zijn vooral de Verenigde Staten (van Wilson tot Kennedy: ‘to make the world safe for democracy’) en Nederland, die zich hieraan schuldig maken. Nu is er met Nixon, Kissinger en Ford een meer ‘realistische’ stroming aan het bewind gekomen, maar in Nederland (gidsland, ‘domineesland’) gaat het de moralisten nog voor de wind.

Voor het goede begrip dient benadrukt te worden, dat Heldring's verzet tegen de moralisten niet gebaseerd is op een afwijzen van die idealen en beginselen zélf. Evenmin vloeit het voort uit de angst voor het schaden van de handelsbelangen. Integendeel, hij zet zich min of meer af tegen een commerciële en opportunistische buitenlandse politiek zoals van de vvd, die tot dusver fel pro-Israël, de olie-boycot plotseling wijt aan de anti-Arabische getuigenispolitiek van de regering, en zoals van het vno, die vindt dat minister Van der Stoel niet zo anti-Russisch moet zijn op de Geneefse veiligheidsconferentie. Wat Heldring de moralisten verwijt, is hun verwaarlozing van het machtsaspect in de internationale betrekkingen. Hij wijst op de futiliteit, de belachelijkheid en de averechtse effecten van allerlei eisen en protesten, wanneer zij niet vergezeld gaan van een zekere machtsontplooiing, die de protesten kracht bij kan zetten.

Nu kan men na deze analyse twee kanten op: de protesten geheel achterwege laten (Heldring) of men kan trachten inderdaad een zekere macht te ontplooien of minstens de schijn van een gratuit verbaal protest trachten te vermijden door zich zelf enige offers op te leggen - waar ik toe geneigd ben. Maar Nederland is klein en betrekkelijk machteloos en bovendien weigeren de moralisten vaak nog principieel die geringe macht te ontplooien en zich zelf offers opleggen is nu eenmaal een aanzienlijk minder prettige bezigheid dan anderen de wet stellen. Demonstraties naar aanleiding van buitenlandse kwesties zijn dan vaak ook niet meer dan uitingen van woedende machteloosheid, die meer met morele zelfbevrediging dan met het uitoefenen van effec-

[p. 9]

tieve invloed te maken hebben - en ik stel dit niet met tevredenheid, maar met eenzelfde gevoel van droeve en woedende machteloosheid vast.

Alles bijeen genomen hebben de analyses van Heldring dus zeker enige waarde. Maar die waarde is voornamelijk negatief en schuilt in de vraagtekens, die hij plaatst bij modieuze denkbeelden en in de waarschuwingen van de scepticus tegen de verwaarlozing van het machtselement in de internationale politiek door al te optimistische moralisten.

Wat daarnaast het meest Heldring's analyses kenmerkt, is hun ‘onbeweeglijkheid’. Dit geldt niet alleen voor de praktische politiek - Heldring's analyses komen hoe dan ook steeds weer neer op een verklaring en verdediging van de status quo, waarbij hoogstens af en toe een marginale accentverschuiving geoorloofd is. Maar deze ‘onbeweeglijkheid’ geldt ook voor zijn opvattingen omtrent het internationale systeem als geheel. Mogen er zich binnen dat internationale systeem verschuivingen in de machtsverhoudingen en de bondgenootschappen voordoen, het fundamentele karakter ervan - een geheel van voor alles naar de handhaving van de eigen zelfstandigheid strevende staten - zal ongewijzigd blijven. Uit de zelfhandhavingsdrang van staten volgt immers, dat die staten zich uit zich zelf nooit zullen opheffen en dat zij zelf het karakter van het internationale systeem nooit zullen veranderen. Oorzaken van veranderingen van het internationale systeem moet Heldring dan ook in principe buiten het systeem zelf zoeken: staten zijn slechts onder bedreiging van buiten af bereid hun zelfstandigheid op te geven. De Westeuropese eenheid zou slechts onder Russische of Amerikaanse dreiging tot stand kunnen komen en het wereldsysteem van onafhankelijke staten zou slechts onder bedreiging van een buitenaardse macht kunnen verdwijnen - wat we dus wel kunnen vergeten, omdat wij allemaal, met Heldring scepticus genoeg zijn aan het bestaan van marsmannetjes geen geloof te hechten.

Nu is het duidelijk - ook afgezien van die flauwigheid van een buitenaardse bedreiging - dat Heldring's aanpak van de problemen van verandering ten enenmale ontoereikend is, al was het alleen maar omdat het huidige internationale systeem van onafhankelijke staten zeer ruim genomen slechts enige eeuwen bestaat. De totstandkoming van dit systeem, de groei en het toekomstige uiteenvallen ervan - niets is tenslotte blijvend op deze wereld - vallen buiten het kader van Heldring's verklaringsschema.

De oorzaak van deze ‘onbeweeglijkheid’, van deze verwaarlozing van de historische dimensie schuilt in Heldring's uitgangspunt, in zijn nadruk op de onveranderlijke zelfhandhavingsdrang van staten en naties, die nu eenmaal noodzakelijkerwijs - hoe zou het anders kunnen - ‘onbeweeglijkheid’ impliceert. Hoe komt Heldring nu tot zijn veronderstelling van de zelfhandhavingsdrang? Welnu, zoals alle ‘realisten’, fundeert Heldring zijn analyses van internationale politiek op een vrij primitieve psychologie van de individuele mens. Terwijl anderen zich baseren op het ‘streven naar dominantie en macht’, dat bij ieder mens aanwezig wordt verondersteld, onderscheidt Heldring bij ieder individu een drang tot zelfhandhaving én een drang tot zelfopoffering, tot vereenzelviging met een groter geheel. Deze drang tot vereenzelviging vindt zijn sublimering in de collectiviteit bij uitstek, de natie. Nu stelt Heldring, dat deze vereenzelvigingsbehoefte van individuen grotendeels bevredigd wordt in en door de natie. De zelfhandhavingsdrang wordt echter niet bevredigd en niet verbruikt door het ontstaan en bestaan van de natie (waarom eigenlijk niet heb ik niet kunnen achterhalen). ‘Integendeel, in die natie vinden we die drang duizendvoudig terug.’ (p. 13). De natie kenmerkt zich dus door een duizendvoudige zelfhandhavingsdrang, terwijl de vereenzelvigingsbehoefte reeds bevredigd en dus bij de natie afwezig is: voilà, de ‘onbeweeglijkheid’ van Heldring's internationale systeem teruggevoerd tot de

[p. 10]

psychologie van het individu.

In een dergelijke redenering zijn natuurlijk heel wat gaten te schieten. Men kan zich allereerst afvragen of het gerechtvaardigd is allerlei begrippen, die ontwikkeld zijn ter verklaring van het gedrag van individuen - de intrinsieke waarde van Heldring's psychologie laat ik maar geheel buiten beschouwing - zo maar zonder meer óók van toepassing te verklaren op het gedrag van verzamelingen van individuen, collectiviteiten, naties. Iemand, die de verkeersproblematiek in de randstad te lijf gaat met een handboek over het principe van de ontbrandingsmotor en de voorwielaandrijving, zal niet ver komen. En zo zal het gedrag van zulke politieke eenheden als naties en staten met behulp van politieke, niet met individueel-psychologische begrippen verklaard moeten worden, als men zich tenminste niet met een stel suggestieve, maar oppervlakkige en dus ontoereikende ideeën tevreden wil stellen.

Als we dit punt laten rusten, blijven er nog tal van andere vragen over, waarop Heldring het antwoord schuldig blijft. Wanneer de natie een zelfstandige psychologische eenheid is, die over een zelfhandhavingsdrang beschikt, waarom zou deze eenheid dan ook niet beschikken over zelfopofferingsdrang, die volgens Heldring immers slechts gesublimeerde zelfhandhavingsdrang is? Dat de individuele drang tot vereenzelviging bevredigd is, betekent nog niet, dat een andere psychologische eenheid niet over die drang zou kunnen beschikken. De volle buik van mijn buurman betekent nog niet, dat ik nooit en te nimmer een hongergevoel zou kunnen bezitten.

Heldring stelt, dat de vereenzelvigingsbehoefte van individuen bevredigd wordt door de natie en dan als het ware ‘op’ is. Dit kan niet anders betekenen dan dat Heldring over een lineaal beschikt, waarmee die behoefte te meten is. Hoe kan hij anders zeggen, dat die drang bij de natie ‘op’ is en niet meer toereikend is voor nog grotere collectiviteiten (waarmee dus de kernoorzaak van de ‘onbeweeglijkheid’ van het internationale systeem is blootgelegd). Bovendien, moeten we er vanuit gaan dat bij iedereen overal en altijd eenzelfde hoeveelheid van die drang aanwezig is of verschilt dat naar tijd en plaats? Men kan moeilijk ontkennen dat de Amerikaanse natie een groter geheel is dan de Nederlandse: hebben de Amerikanen nu een grotere vereenzelvigingsbehoefte dan de Nederlanders of is de Amerikaanse behoefte tot vereenzelviging alleen maar meer bevredigd? Was de vereenzelvigingsdrang van de mensen, die in de Middeleeuwen de Lage Landen bewoonden heel klein, groeide hij tijdens de tachtigjarige oorlog en nam hij weer af na 1830 toen de Belgen zich afscheidden? Goed, laat ik bij deze onbeantwoordbare vragen stoppen. Duidelijk is het dat aan de verklaring van het ontstaan en de ontwikkeling van naties, staten en het internationale systeem met behulp van aan de psychologie van het individu ontleende begrippen onoverkomelijke bezwaren en gebreken kleven. Beter is het dan ook om staat en natie niet als psychologische, maar als politieke grootheden te beschouwen, wat ze tenslotte toch ook zijn. Wanneer we staat en natie naar hun belangrijke functies definiëren - het scheppen van de voorwaarden voor economische bedrijvigheid en het reguleren van belangenconflicten, die voortvloeien uit economische, sociale en andere politiek relevante afhankelijkheidsverhoudingen -, dan hebben we ook de belangrijkste determinanten van onstaan, groei en ontwikkeling van staatkundige eenheden te pakken. Met andere woorden: de ontwikkeling van staatkundige eenheden, problemen van nationale, regionale en internationale integratie moeten in relatie worden gezien met de ontwikkeling van economische, sociale en andere afhankelijkheidsverhoudingen. In tegenstelling tot de abstracte en a-historische benadering van Heldring via de individuele psychologie mist deze aanpak de principiële ‘onbeweeglijkheid’, die Heldring's analyses kenmerkt en is althans in principe beter in staat verklaringen voor problemen van nationale en internationale inte-

[p. 11]

gratie te verschaffen.

Alweer doe ik Heldring nu onrecht aan. In zijn essay ‘De dubbele machtsstrijd’ immers hanteert hij min of meer dezelfde opvattingen over ontwikkeling van staatkundige eenheden als ik hier boven in het kort heb uiteengezet. Dat is niet zo vreemd, omdat zowel Heldring als ik ons daarbij grotendeels baseren op het werk van J.K. De Vree en met name op diens professorale oratie ‘Het stervensuur van Leviathan?’ (Alphen a.d. Rijn, 1974). Maar het vreemde is wel, dat deze inzichten nauwelijks in de andere essays terug te vinden zijn. Die zijn allen steeds weer gebaseerd op de steriele veronderstelling van de onveranderlijke zelfhandhavingsdrang van de staten.

Men zou deze inconsistentie kunnen wijten aan het gebrek aan vermogen tot synthese, dat Heldring zich zelf toeschrijft. Een andere verklaring is misschien het feit, dat Heldring er behoefte aan heeft zijn analyse van het internationale systeem direct te doen aansluiten op zijn persoonlijke levensfilosofie, waarin immers het individualisme, het behoud van de eigen identiteit, het benadrukken van ‘het verschil met anderen’ een grote rol speelt. Wat voor het individu geldt, behoort kennelijk ook rechtstreeks voor staatkundige eenheden te gelden: de zelfhandhavingsdrang wordt aldus hoeksteen voor zijn denken over internationale politiek. De oppervlakkige aantrekkelijkheid en elegantie van een in zich gesloten filosofisch, psychologisch en politiek wereldbeeld wordt gesteld boven de verklarende waarde ervan.

Geven Heldring's beschouwingen over buitenlandse politiek dus gerede aanleiding tot kritiek, zijn essays over religie en taalgebruik, waarmee hij zijn boek besluit heb ik met veel plezier en instemming gelezen. Hier ontpopt Heldring zich geheel als de redelijke, sceptische, maar toch ook zachtmoedige en verdraagzame individualist pur sang. Het uiten van kritiek vergt altijd meer ruimte dan het uiten van waardering, maar dat betekent niet dat die waardering ook geringer van omvang en intensiteit is. Integendeel. Tot besluit en ter illustratie van Heldring's aanpak van deze kwesties geef ik een citaat over de ‘roomse onbetrouwbaarheid’, dat hij aan de vergetelheid heeft ontrukt. Het is van de katholieke publicist Daniël de Lange en stamt uit 1962. ‘Op onvoorspelbare momenten buigt ons geweten voor een andere macht, een dikwijls anonieme macht, die geen verantwoording aflegt, waarop geen beroep mogelijk is, waarvan de motieven pietluttig of zwaarwegend kunnen zijn - wie zal het zeggen, we kennen de motieven niet. Het is (-) duidelijk dat een dergelijke houding de grond uittrekt onder alle vormen van gesprek (-). Wij zijn als partners onbetrouwbaar, ondanks onszelf.’ (p. 190).

J.L. Heldring: Het verschil met anderen; G.A. van Oorschot, Amsterdam, 1975.