Maatstaf. Jaargang 23

[p. 46]

Boekhouding
J.J. Strating Leesvoer op de akademische snijtafel

Als men zich bijna een mensenleven gewijd heeft aan de kwaliteitsbeoordeling van ontspanningslektuur, met nauwelijks andere maatstaven dan je persoonlijke smaak en je veronderstellingen omtrent de smaak van anderen, grijp je met een zekere gretigheid naar een bundel studies zoals onlangs door Uitgeverij Thespa in Amsterdam uitgebracht in zijn nieuwe reeks, Amsterdamse Smaldelen, onder de titel Populaire Literatuur. Zelfs als men in aanmerking neemt dat het Prins Bernhardfonds subsidie heeft verleend, dan is het nog nauwelijks begrijpelijk dat deze keurig uitgevoerde, alhoewel dicht bedrukte bundel maar f 8,50 hoeft te kosten. Blijkens de flaptekst en de inleiding zoeken de samensteller van de bundel, J. Fontijn, en het sponsorende tijdschrift Spektator, gewijd aan de Neerlandistiek, een eerste begin van aansluiting bij de vooral duitse tendenz de zgn. ‘Trivialliteratur’ te onderzoeken op stijl en inhoud, struktuur en verwerking.

We hebben hier te maken met een akademische publikatie, van vakmensen voor vakmensen. Er zitten verscheidene bijdragen bij die nauwelijks toegankelijk zijn voor niet-akademisch gevormde boekverkopers en dagbladrecensenten zoals ondergetekende, om nog maar te zwijgen van de doorsnee-konsument van lichte lektuur, die wel eens zou willen weten hoe er op de universitaire helicon gedacht wordt over het soort boeken en blaadjes dat hij of zij leest tussen de avondmaaltijd en het journaal van acht uur, tussen het late journaal en bedtijd, en tijdens het jaarlijkse griepje. De uitgave richt zich in het geheel niet tot deze kategorie mogelijke lezers, en die hebben dus niets te reklameren als ze blijven steken in de bijdragen van H. Verdaasdonk en T. Rombout. Ook de bijdragen over de laat-middeleeuwse literatuur in de volkstaal door H. Pleij en de inventarisatie van voor bestudering beschikbare 18-e eeuwse leesbibliotheekcatalogie door H.M. de Blauw en C.W.M. van Hout zijn van geen belang voor leken op zoek naar informatie over de struktuur en de inhoud van hun dagelijks leesmenu, en hebben ook geen enkele pretentie in die richting.

Er zitten wel degelijk een aantal bijdragen in die ook buiten het kleine kringetje der neerlandici interessant zijn. De vakmensen uit de ontspanningslektuur, de schrijvers en vertalers, uitgevers en recensenten, boekverkopers en bibliothecarissen, zullen Fontijn's korte inleiding en de eerste bijdrage van J.J. Oversteegen waarschijnlijk wel weten te waarderen. Dit artikel, Wat is triviaal-literatuur? leest bepaald niet vlot weg, maar de achterstand van de literatuur-studie in deze sektor van haar werkterrein wordt hier zeer duidelijk gesteld. Alhoewel, is ‘achterstand’ het juiste woord? Oversteegen probeert tot een beantwoording van zijn vraag te komen via een definitie van wat ‘literatuur’ is, maar komt niet verder dan de bewijslevering dat beide begrippen zo zeer aan individuele smaak en tijdsgebonden groepsoordelen gebonden zijn, dat van geen van beide altijd en overal geldende omschrijvingen gegeven kunnen worden. En Oversteegen lijkt ook wel in te zien dat geen theorie

[p. 47]

omtrent de ‘triviaal-literatuur’ daar in de voorzienbare toekomst iets aan zal kunnen veranderen. Een heel treffend voorbeeld vinden we verder in het boekje in K.D. Beekman's voortreffelijke analyse Vampierverhalen: struktuur, verwerking en effekt, waarin vrij diep wordt ingegaan op Sheridan Le Fanu's Carmilla. Een titel en een auteur die veel critici toch nog wel tot de ‘literaire’ minor classics zouden willen rekenen. Overigens is dit een stuk waaruit men werkelijk wijzer wordt over waarom het zo aangenaam griezelen is met Dracula verhalen en films. Hier kun je als recensent of bloemlezer in het griezelgenre echt kriteria vinden waaraan men de persoonlijke smaak kan toetsen. Minder aktueel dan Beekman's stuk is H. van den Bergh's sektie op wijlen het kassasucces van toneelschrijver Victorien Sardou, Tosca. De auteur komt een heel eind in zijn verklaring waarom dit stuk indertijd wel aan moest slaan bij het publiek, en ik maak me sterk dat de door hem gevonden formule anno 1975 misschien nog best bruikbaar zou zijn voor leveranciers van televisie-melodrama. Heel weinig lezers weten dat W.F. Hermans in de late jaren veertig onder de schuilnaam ‘Fjodor Klondyke’ thrillers heeft geschreven voor een spoorloos verdwenen romanreeks die twee kwartjes per stuk kostte. J. Kuijper heeft er twee op het Waterlooplein gevonden, en bemerkt dat die zelfde verhalen in ‘literaire’ vorm voorkomen in de Drie Melodramas. Beide versies van De leproos van Molokai worden vergeleken, waarbij de auteur ervan uitgaat dat iedereen de Drie Melodramas wel bij de hand heeft en hij kan volstaan met uitvoerige citaten uit de Waterlooplein-vondst. Zijn opmerkingen over de verschillen en overeenkomsten in de handeling en het taalgebruik van beide versies zijn zeker interessant, maar Kuijper gaat niet in op de vraag of de triviale versie van De leproos van Molokai als thriller geslaagd was. Naar mijn smaak zeker niet, maar dat is slechts één oordeel. Zoals gezegd, de boekjes zijn vrijwel onvindbaar, en blijkens het afgebeelde omslag en titelpagina vermelden ze geen plaats of jaar van uitgave, zelfs geen uitgeversnaam, wat het voor Kuijper zo hij daar al aan gedacht heeft ondoenlijk gemaakt moet hebben om na te gaan of die Klondyke thrillers het in hun tijd gedaan hebben in de winkels en bij de klanten. Wie nog exemplaartjes van die thrillers op zolder heeft liggen, kan er nu goed geld voor maken bij het dichtstbijzijnde literaire antikwariaat.

In het laatste artikel Schrijvers van Populaire Romans analyseert Fontijn de schriftelijke antwoorden van twintig nederlandse auteurs van lichte ontspanningslektuur, voornamelijk streekromans, op een uitvoerige vragenlijst over hun leeftijd, opleiding, werkmethoden, stofkeuze. De onderzoekmethode was niet ideaal, Fontijn geeft het toe, maar enige kijk in het letterkundig verdomhoekje wordt de lezer toch wel gegund. Fontijn probeert objektief te registreren, maar sommige citaten uit de antwoorden doen, zo uit hun verband gerukt, onbedoeld komisch aan. Rudolf Geel reageert in zijn bijdrage De blinde zieners van het beeldverhaal op een aantal besprekingen van het boek, Schijnhelden en nepschurken, dat hij samen met R.H. Fuchs aan het stripfenomeen wijdde. Bekendheid met dit boek is wel nodig om dit stuk goed te kunnen volgen. Als eerste aanzet voor verdere studie van de ontspanningslektuur en zijn plaats in de nederlandse literatuur en het vaderlandse kultuurpatroon lijkt de bundel voor zover een buitenstaander in de akademische wereld zulks kan beoordelen zeker bruikbaar. Willen akademische geschriften over nederlandse of vertaalde ontspanningslektuur echter ook buiten de studeerkamer relevant zijn, dan zullen de onderzoekers toch evenwel niet om adviezen van deskundigen op dit terrein heen kunnen. Bij het kiezen van in de toekomst te bestuderen teksten zal men toch rekening moeten houden dat er ook in de ontspanningslektuur kwaliteits- en succesverschillen bestaan. Van den Bergh analyseert werkelijk een topwerk uit het kitschtoneel-repertoire, maar de twee

[p. 48]

voorbeelden van romantijdschriftjes die T. Rombout in de eerste paragrafen van zijn bijdrage Trivialularia citeert lijken volkomen willekeurig te zijn gekozen. Men moet in deze ‘rommel’ zeer belezen zijn, lijkt mij, en zich een beetje in de handel oriënteren welk leesvoer goed verkocht wordt en welk niet, alvorens een objekt voor de snijtafel te kiezen.

Als Van den Bergh eens in de boekhandels- of uitgeverswereld geïnformeerd had, zou hij nooit hebben geschreven dat Dickens alléén nog als jeugdlektuur wordt gelezen, en Dumas alléén nog maar als stripverhaal. De oplagecijfers van De Drie Musketiers in Nederland spreken andere taal. Onwetenschappelijk deed mij als leek ook de voetnoot bij het vampierenstuk aan, waarin de voorbeelden in literatuur en historie van mensen die bij testament beschikten dat hun hart moest worden doorstoken voor het sluiten van hun doodkist met vampierbijgeloof in verband worden gebracht. Beekman kent uit de historie van de triviale literatuur kennelijk niet de talrijke variaties op het thema ‘levend begraven’, waarin de vrees om uit schijndood in het graf te ontwaken, die menige 19-e-eeuwer kwelde, weerspiegeld wordt.

Een ernstiger, ja, lasterlijk onvoldoende kennis van zaken lijkt mij te spreken uit de opmerkingen van Oversteegen op blz. 33 over Hedwig Courths-Mahler en haar nazaten. In noot 35 schrijft hij: ‘De oorspronkelijke romans, waarin eenvoudige meisjes het geluk van een baron-met-lorgnet ten deel viel, waren na 1945 in Oost-Europa niet meer zo goed te brengen. De nazaten van de schrijfster, altijd waakzaam - in de Nazitijd schijnen zij al een paar sa-mannen aan de heldenkollektie toegevoegd te hebben - lieten zich ook nu het brood niet door een politieke omwenteling uit de mond stoten, en lieten het hele rijtje herschrijven met een Stachanov-arbeider zonder lorgnet in plaats van de baron-met. En de verkoop ging door.’

Waarop stoelen deze beschuldigingen? Kan Oversteegen ze dokumenteren, veronderstel dat de advokaten van Friede Birkner, Courths-Mahler's dochter, morgen op zijn stoepje staan? Dan heeft Curt Riess, de ‘officiële’ biograaf bij het schrijven van Kein Traum blieb ungeträumt. Der märchenhafte Aufstieg der Hedwig Courths-Mahler (Lichtenberg Verlag, München, 1974) zich lelijk om de tuin laten leiden. Hij schrijft o.a. dat ze nooit lid van de Bruine Kultuurkamer geweest is en dat ze weliswaar nooit officieel verboden werd, maar wel met papiertoewijzingen beknibbeld werd, nadat de heer die door Goebbels' Ministerie gestuurd was om te vragen of haar beroemde boeken herschreven mochten worden met Jodinnen in de valse rollen onverrichterzake terug was gekeerd. De oude dame was zeker niet aktief anti-nazi, maar sa-helden kwamen in haar boeken niet voor, als we Riess geloven mogen. Als Oversteegen in deze passage doelde op navolgsters in plaats van nazaten, dan had hij, gezien het feit dat Courths-Mahler twee schrijvende dochters had, helderder moeten informeren. Ook op de zin over de eenvoudige meisjes en de baronnen valt af te dingen. Het is juist zeer karakteristiek voor de ‘klassieke’ Courths-Mahler-titels dat de heldinnen misschien ‘eenvoudig’ zijn in de zin van bescheiden, ongekunsteld en arm, maar van even goede geboorte als de helden.

Men moet bij het betreden van een nog zo maagdelijk onderzoekingsgebied als de ‘Trivial-literatuur’ zeer op zijn hoede zijn voor onwetenschappelijke generalisaties ‘van horen zeggen’. Als het stuk van Oversteegen verder niet zo'n voortreffelijk gedokumenteerde indruk maakte, zou de schoonheidsfout met betrekking tot de Courths-Mahler-voetnoot minder opvallen. De literatuur-onderzoeker die zich bezighoudt met ontspanningslektuur moet zich voortdurend bewust zijn dat hij zich op voor academici onbekend terrein bevindt, wil hij geen afbreuk doen aan de intrinsieke waarde en de maatschappelijke relevantie van de resultaten.