Maatstaf. Jaargang 23

[p. 18]

Koen Koch Iets over woordgebruik in de politiek

Als woorden niets anders waren dan lichtjes in beweging gebrachte luchtlagen of zwarte symbolen op wit papier, dan was ik deze keer snel klaar. Maar gelukkig is dat niet zo - mensen bedenken immers uit eigen beweging en voortgedreven door een geheimzinnige zucht tot zelfkastijding steeds weer nieuwe problemen en maken het zich zelf daardoor steeds weer extra moeilijk. En dan maar weer uit volle borst kankeren over het lot van de stukjesschrijver, die achter zijn bureautje zit, terwijl anderen lekker in het zonnetje een biertje drinken. Er is ook altijd wel wat. Maar goed, geven we eerst - om de zaak dadelijk eens stevig aan te pakken - het woord aan Karl Marx en Friedrich Engels. Zij schrijven in ‘Die Deutsche Ideologie’ het volgende: ‘...die Sprache ist das praktische, auch für andre Menschen existierende, also auch für mich selbst erst wirkliche Bewusstsein, und die Sprache entsteht, wie das Bewusstsein, erst aus dem Bedürfnis, der Notdruft des Verkehrs mit andern Menschen.’ (mew Bnd. 3, p. 30, Dietz Verlag 1973).

Met dit citaat sla ik twee vliegen in één klap. In de eerste plaats geef ik een voorbeeld van specifiek woordgebruik in de politieke essayistiek. Het is immers een veel voorkomende gewoonte om een stuk te beginnen met een ronkend en zo diepzinnig mogelijk citaat van een gewaardeerde godheid, waarbij het er minder toe doet of dat citaat ook maar iets met de rest van het stuk te maken heeft. Zo vestigt de schrijver bij de lezer een indruk van grote belezenheid en deskundigheid, stelt men zich bij voorbaat ter ontmoediging van eventuele critici onder bescherming van deze grootheid en hoopt men, dat het schijnsel van de stralenkrans van de heilige het eigen werk wat zal verlichten. Woorden als inhoudsloze, glinsterende pailletten op het vale confectie-costume van de epigoon.

Het is daarbij overigens wél van belang uit het juiste werk te kiezen. Iedere politieke parochie heeft immers zo zijn eigen heilige boeken. Voor de kenners - en dat zijn we tenslotte allemaal - is het bij voorbeeld dan ook veelbetekenend of er uit het derde deel van ‘Das Kapital’ of uit ‘Zur Judenfrage’ wordt geciteerd. De ‘Duitse Ideologie’ schijnt op het ogenblik nogal populair te zijn - onlangs verscheen er zelfs weer een (gedeeltelijke) Nederlandse vertaling van. Zo zit dat dus eigenlijk.

In de tweede plaats is het natuurlijk zo, ik bedoel, woorden, zinnen, taal kortom, zijn ontstaan door en voorzien in de behoefte aan contact en overleg tussen mensen - een behoefte die op haar beurt voortvloeit uit de omstandigheid, dat mensen in allerlei opzicht voor eigen voortbestaan afhankelijk zijn van samenwerking met elkaar. En hiermee is tegelijk gegeven, dat karakter, vorm en inhoud van woord en taal voor een groot deel bepaald wordt door de sociale omstandigheden, waarin zij gebezigd worden. Woorden, zinnen, taal zijn met andere woorden geen neutrale ‘objectieve’ instrumenten, waarvan ieder zich - ongeacht zijn sociale positie - naar believen kan bedienen. Integendeel, iedere sociale activi-

[p. 19]

teit, ieder milieu, iedere sociale klasse en iedere tijd ook kent zijn eigen specifieke woorden en zinsbouw, spelling en uitspraak - met alle maatschappelijke gevolgen vandien.

Het zou derhalve - om naar het terrein van de politiek terug te keren - niet veel moeite kosten om een verklarend zakwoordenboekje te vullen met termen, die aan het specifieke woordgebruik van de politicus ontleend zijn: van aankaarten via insneeuwen en schot voor de boeg tot voortouw en zakelijk (meningsverschil).

Dit kan best een komisch en toch leerzaam geheel opleveren, maar uit politiek oogpunt is het interessanter om te zien, hoe elke generatie politici gebruik maakt van andere termen om zijn activiteiten te rechtvaardigen, om het gevoerde beleid aan te vallen of te verdedigen. Werd vroeger alles ondernomen in 's lands belang, sinds het begin van de jaren zestig mogen we steeds meer vernemen over openheid, democratisering, welzijn en welvaart en de kwaliteit van het bestaan. Op het eerste gezicht leek het alsof de politieke strijd daardoor op een ander niveau, met andere doeleinden, met andere middelen ook gevoerd zou gaan worden. Al deze begrippen hielden even zovele beloften in voor een nieuw élan, voor een afrekening met verkalkte structuren (jaren-zestig-woord) en met verwerpelijk politiek gekonkel in duistere achterkamertjes.

Een paar jaar ervaring met de Lammersen, de Kombrinks, de Van der Louws, de Ter Beeken en de Van Duins heeft ons geleerd, dat alleen de etiketten veranderd zijn, maar dat de inhoud van hun politieke capriolen nog steeds van dezelfde constante kwaliteit is. Het is als met die soortgelijke a-politieke en opportunistische beweging uit de jaren zestig, die van het streven naar ‘verjonging’: oude wijn in nieuwe zakken, ook al dragen zij versleten spijkerpakken.

In veranderingen in het politiek spraakgebruik weerspiegelt zich dus de opkomst van een nieuwe generatie politici, die om de oude garde te verjagen steun zoekt bij nieuwe groepen kiezers en die daarbij gebruik maakt van symbolen en begrippen, die juist bij die groepen goed in het gehoor liggen. Het is vervolgens allerminst zeker, dat hierdoor ook de inhoud van de politieke strijd verandert. Aangezien de problemen, de machtsverhoudingen en daardoor de mogelijkheden om tot bepaalde oplossingen te komen niet drastisch gewijzigd zijn, lijkt eerder het tegendeel voor de hand te liggen en zo zijn sommige mensen beteuterd blijven zitten met hun kater over de ‘verloren illusies van de jaren zestig’. Een gewaarschuwd mens telt voor twee zeg ik maar.

Met dit alles is overigens wel één van de functies van het specifieke woordgebruik van de politicus aan het licht getreden. Door zijn verhaal in bepaalde termen te gieten probeert hij zijn potentiële kiezers, zijn achterban (weer een typisch jaren-zestig-woord) ervan te overtuigen, dat hij één van hen en hun vertegenwoordiger bij uitstek is. Hoe omvangrijker zijn publiek is en hoe sterker de belangen en doeleinden ervan daardoor uiteenlopen, des te algemener, vager en bij gevolg inhoudslozer zullen de termen zijn, die de politicus gebruikt. Ieder moet tenslotte iets van zijn gading in het betoog terug kunnen vinden. Dit alles leidt tot vaagheid en dubbelzinnigheid, die maken dat de politicus achteraf nauwelijks ter verantwoording geroepen kan worden: zijn woorden blijken gemaakt te zijn van uiterst rekbare klapkauwgum, waarmee hij de prachtigste ballonnetjes kan blazen, waarmee hij elk gat in zijn betoog (helaas niet altijd in zijn begroting) kan dichtstoppen, waarmee hij elke kritiek kan verstikken, waarmee hij kortom behendig kan manipuleren (weer zo iets).

Woorden, die op deze wijze in de vervormende handen van politici zijn gevallen, verliezen hun oorspronkelijke betekenis en zijn niet langer nuttige hulpmiddelen bij serieuze discussie en meningsvorming. Zo kan bij voorbeeld de term progressief niet langer als een zinvol begrip gehanteerd worden, nu ook de

[p. 20]

confessionele partijen, de vvd en zelfs de vriendelijke, maar o zo strenge heer Jongeling van het gpv zich bij tijd en wijle als de ‘echte progressieven’ afficheren. Of anders gezegd: argwaan is geboden, zodra iets of iemand zich als ‘progressief’ presenteert. Het kan dan - net zoals vroeger bij het radiospelletje ‘Het hangt aan de muur en het tikt’ - nog altijd ‘van alles’ zijn.

Eén van de vele andere functies van het specifieke woordgebruik van de politicus is het onderstrepen van zijn speciale deskundigheid op een bepaald terrein. Herinneren we ons de discussie over de vervanging van de Starfighter. Maandenlang werd er gesproken over de Viggen, de Cobra, de Mirage en de YF-16, tot op een kwade dag in Brussel de vier defensie-ministers besloten, dat het product van General Dynamics de voorkeur verdiende. Vanaf dat moment sprak plotseling iedereen, in navolging van minister Vredeling, over de F-16. Waar die Y plotseling gebleven was en waarom hij verdwijnen moest, ik weet het niet, maar ik weet wél, dat ik vervolgens de enkeling, die onwetend nog steeds over de YF-16 sprak, onmiddellijk als een onbetrouwbare charlatan ontmaskerde.

Laten we voor het ogenblik het woordgebruik van de politicus voor wat het is en richten we onze aandacht op een ander aspect van politiek woordgebruik. Op grond van de eerder uiteengezette relatie tussen karakter en inhoud van woord en taal en de sociale omstandigheden, waarin zij gebezigd worden, mogen we verwachten, dat in het taalgebruik van een bepaalde politieke stroming zich de politieke ideologie en het politieke gedrag van die stroming weerspiegelt. Dat is dan ook het geval. Zo is het taalgebruik van zo iets glibberigs, ontwijkends en weifelmoedigs als de kvp geheel in overeenstemming met het gedrag van die partij. Met de ene hand wordt geheel terug genomen, wat met de andere gegeven is, mits natuurlijk - dat spreekt vanzelf, hoewel met veranderende omstandigheden rekening gehouden moet worden - de derde hand in de boezem van de paus een oplossing vindt, die een andere verdeling, waarbij het reeds bereikte niet mag worden aangetast, aanvaardbaar maakt. Dat spreekt dus vanzelf. Anderzijds is het tegenovergestelde natuurlijk ook juist, al blijft het natuurlijk een probleem om de zon en de maan op één foto te krijgen, tenzij het flitsapparaat kapot is en de schemerlamp voor een tegenlicht-effect zorgt. Bovenstaande zinnen zijn niet leuk, duidelijk of betekenisvol, maar dat geldt evenzeer voor de politiek van de kvp.

Iedere politieke beweging heeft dus zo zijn eigen specifieke woorden en zinswendingen en na een beetje oefening kost het weinig moeite om een politieke tekst bij de juiste partij thuis te brengen, ook al zijn verwijzingen naar de meest duidelijke herkenningspunten, zoals de namen van politici en partijen, de aanbevolen beleidslijnen en de nagestreefde idealen achterwege gelaten. In dit verband is het fascistische en nationaal-socialistische taalgebruik misschien wel het meest karakteristiek met zijn veelvuldig voorkomende termen als ‘volksch’, ‘bloed en bodem’, ‘bloedoffer’, ‘lotsverbondenheid’, ‘tucht en orde’. Het militaristische en agressieve karakter van deze beweging manifesteert zich in termen als ‘hardheid’, ‘strijders’, ‘marcheren’, ‘stormers’ en ‘eer’. Ten onzent hebben Van den Toorn (Dietsch en Volksch; een verkenning van het taalgebruik der nationaal-socialisten in Nederland) en Van Nieuwstadt (Van ‘aardgetrouw’ tot ‘aziatisch’. Materiaal voor een taal en ideologiekritiek van het fascisme) hieraan aandacht besteed.

Wat hierbij sterk opvalt, is dat verhoudingsgewijs zeer vele van deze woorden elke specifieke inhoud, elke verwijzing naar verschijnselen in de werkelijkheid missen en in het beste geval slechts een emotionele betekenis voor de aanhangers van deze beweging gehad kunnen hebben. Redevoeringen en artikelen, die in dergelijke termen zijn gesteld, kunnen nauwelijks meer zijn dan een opeenstapeling van primitieve bezweringsformules, die voorzien in al-

[p. 21]

lerlei emotionele behoeften en die mensen tot handelen aanzetten. Een zinvolle politieke discussie is echter met behulp van die ‘lege’ termen uitgesloten en ook berooft men zich door dit rituele en sjablone-achtig taalgebruik van begrippen, waarmee men de maatschappelijke werkelijkheid kan beschrijven en analyseren. Redeloze demagogie en verlies van elk zicht op de werkelijkheid - met alle desastreuze gevolgen vandien - liggen in het verlengde van dit taalgebruik.

Men moet er overigens wel voor waken te denken, dat dit alles alleen zou gelden voor fascistisch taalgebruik. Wat boven is gezegd over een bepaalde functie van het woordgebruik van de politicus - het woord als middel tot groepsidentificatie, als middel om aan te tonen en zelf te voelen, dat men ergens bij hoort - geldt ook hier. Elke politieke beweging heeft dan ook behoefte aan een aantal ‘identificatiewoorden’, waarin de aanhangers zich emotioneel kunnen terug vinden. Dit betekent echter eveneens, dat elke politieke beweging steeds op haar hoede dient te zijn, dat die identificatie-woorden niet al te zeer de overhand krijgen en de politieke discussie binnen de beweging niet ontaardt in het ritueel herhalen van steeds dezelfde emotioneel bevredigende, maar verder inhoudsloze formules. Op de lange duur zou daardoor de band met de omringende werkelijkheid doorgesneden en de politieke effectiviteit en invloed van de beweging aangetast worden. Zo is de formule spreiding van inkomen, kennis en macht op het ogenblik hard op weg een inhoudsloze kreet te worden nu men steeds meer allerlei tegenstrijdige maatregelen onder dit vaandel aan de man probeert te brengen. Een wat selectiever en doordachter gebruik zou deze termen kunnen bewaren als politiek zinvolle begrippen - wat best de moeite waard zou zijn.

Na deze opmerkingen over het woordgebruik van politici en binnen politieke bewegingen wil ik nog een derde aspect van politiek woordgebruik aan de orde stellen. Het gaat hierbij om het volgende. Woorden verwijzen niet alleen naar verschijnselen in de werkelijkheid, maar bezitten ook - zoals boven reeds meermalen is aangeduid - een emotionele component. Zij roepen naast een verwijzing naar feitelijkheden positieve of negatieve betekenisassociaties bij lezer of luisteraar op. Vrede verwijst bij voorbeeld naar een feitelijke situatie, waarin grootscheeps geweld afwezig is en de voorwaarden voor een menswaardig bestaan aanwezig zijn, maar roept ook allerlei positieve gevoelens (‘goed’, ‘nastrevenswaardig’ etc.) op. In het politieke spraakgebruik nu wordt vaak de positieve of negatieve betekenisassociatie van een bepaald woord losgemaakt van de feitelijke component ervan en vervolgens wordt met behulp van die positieve of negatieve betekenisassociatie een bepaalde gedragslijn, die weinig of in het geheel niet overeenstemt met de feitelijke betekenis van het woord, aangevallen of verdedigd. In het belang van de vrede - om maar even bij dit voorbeeld te blijven - werden zo talrijke grote en kleine oorlogen gevoerd én gerechtvaardigd. Pacificeren, tot vrede brengen, betekende in Vietnam het uitmoorden en het in concentratiekampen onderbrengen van een opstandige plattelandsbevolking.

Dit manipuleren met de positieve of negatieve betekenisaspecten van woorden is één van de meest kwalijke en tegelijk één van de meest voorkomende misbruiken in het politieke spraakgebruik. Dit ligt voor de hand, het is immers een zeer tijdsbesparende en effectieve truc. Zonder een doortimmerde redenering over alle voor- en nadelen op te zetten raakt men bij de medestander een gevoelige snaar, verkoopt men de tegenstander een fikse trap in de weke onderbuik en behaalt men een eenvoudige en afdoende overwinning in het politieke debat.

Heel lang kon men zo in de Verenigde Staten door een plan voor een redelijke oude dagsvoorziening socialistisch te noemen de handen op elkaar krijgen en hoefde men verder geen ingewikkeld betoog te houden om duidelijk

[p. 22]

te maken, dat het plan verworpen moest worden - ook al wist geen van de toehoorders verder wat onder socialistisch verstaan moest worden, behalve dan dat het van de duivel kwam.

Gezien de algemene afkeer van oorlog en geweld zal wel niemand bezwaar tegen een beperking van de bewapening hebben. Integendeel, iedereen zal zo iets van harte toejuichen. Het is propagandistisch dan ook heel handig om accoorden, die naar ik begrepen heb een uitbreiding van de bewapening inhouden aan te duiden als ‘Accoorden omtrent Beperking van Strategische Wapens’ (salt). Dat klinkt dadelijk al heel wat sympathieker en voorkomt allerlei lastige vragen.

Een heel duidelijk en door zijn ongekende grofheid zijn doel voorbij schietend voorbeeld van dit manipulatief woordgebruik leverde enige tijd geleden een zekere professor Peters uit Utrecht. Teneinde enig begrip te kweken voor een geweldsdaad van enkele Japanse linkse extremisten - waar hij overigens als Japan-deskundige toe in staat moet zijn geweest; hij had er bij voorbeeld op kunnen wijzen, dat in de Japanse politieke cultuur het gebruik van geweld mits op grond van oprechte motieven en vergezeld van een daad van zelfopoffering (bij voorkeur zelfmoord) in ieder geval niet sterk moreel wordt afgekeurd - noemde deze professor de terreurdaad van deze Roodgardisten een symptoom van de democratisering van het geweld. Terreur als democratisering van het geweld. Ik viel honderd meter, mijn hart stond stil en - wat het ergste was - zelfs mijn pontiac tikte niet meer en ik wil niet eens uitleggen, waarom het volstrekt ontoelaatbaar is om zo iets als terreur met een begrip als democratisering, wat vandaag de dag toch staat voor alles wat goed en mooi is op deze wereld, te verbinden.

Nu zijn dit nog slechts voorbeelden van betrekkelijk plat en doorzichtig propagandistisch en manipulatief woordgebruik. Er bestaan echter ook veel geraffineerder voorbeelden - met veel verderstrekkende politieke

[p. 23]

consequenties. Van geweld heeft vrijwel iedereen een afkeer en gebruik van geweld is voor de meesten van ons slechts moreel gerechtvaardigd als een reactie op door anderen tegen ons gebruikt geweld. Dit levert problemen op, wanneer men verkeert in zeer ongunstige maatschappelijke omstandigheden, die naar ieders opvatting slechts door het gebruik van geweld verbeterd kunnen worden, terwijl overigens direct fysiek geweld uitblijft. De morele rechtvaardiging voor het gebruik van geweld kan dan niet liggen in het geweldgebruik van anderen, maar moet ergens anders gezocht worden - waar ik overigens geen moeite mee heb. Anderen overigens wél degelijk en wat ligt dan meer voor de hand om deze netelige morele problematiek te omzeilen door dergelijke ongunstige omstandigheden als een situatie van struktureel geweld aan te duiden? De zelfverdedigingsrechtvaardiging van geweld kan dan wel weer gehanteerd worden en de ingewikkelde morele problemen zijn opgelost. Nu mag men definiëren zoals men wil, misschien is er zelfs wel iets voor zo'n term als struktureel geweld te zeggen. Waar ik me tegen verzet is dat op deze wijze een ingewikkelde morele problematiek onder tafel wordt geveegd. Manipulatief woordgebruik.

Als laatste voorbeeld van dergelijk woordgebruik noem ik tenslotte de term herzuiling, zoals die door Jan Bank wordt gehanteerd in verband met de pogingen om een hechtere en effectievere organisatorische grondslag te vinden voor samenwerking tussen de verschillende delen van de socialistische beweging, zoals de pvda, het nvv, de vara en een eventueel nieuw socialistisch landelijk dagblad. Verzuiling heeft in Nederland zo langzamerhand een slechte klank gekregen, het verwijst naar de protestants-christelijke geitenfokvereniging en de gemengde korfbalclub op oudkatholieke grondslag. Ontzuiling heeft daarentegen een goede klank: doorbreken van verkalkte structuren, een frisse wind en wat niet al. Herzuiling heeft bij gevolg connotaties van een terugkeer naar ranzige gezelligheid en van een achterhaalde sentimentaliteit. Door zijn woordgebruik alleen al tracht Bank dus een discussie, die draait om het probleem van vorming van macht ten einde maatschappelijke veranderingen af te kunnen dwingen, in diskrediet te brengen. Het gaat hier immers niet om de vraag of het nu wél of niet zo gezellig is samen weer één rode familie te vormen, het gaat om de vraag welke organisatorische verhouding tussen de verschillende delen van de socialistische beweging de grootste macht garandeert.

Daarbij wijst het op een gebrek aan historisch besef om juist de socialistische beweging een streven naar verzuiling in de schoenen te schuiven. Het zijn immers de pogingen van de katholieken en de christelijken om hun schaapjes van de socialistische beweging af te houden geweest, die hebben geleid tot de oprichting van katholieke en christelijke vakbonden, speeltuinverenigingen en dansclubs. Het is dan ook een gotspe, dat uitgerekend een Jan Bank, afkomstig uit een katholiek milieu, de socialistische beweging een poging tot herzuiling verwijt. Niemand zal er zich vervolgens over verbazen, dat de Volkskrant met bewondering over Bank's analyse schrijft. Gruyters heeft indertijd moeilijkheden gekregen toen hij vertelde altijd zijn vingers na te tellen als hij een katholiek een hand had gegeven. Ik zal dus niet schrijven ‘eens een dief altijd een dief’, maar ‘de geschiedenis herhaalt zich’ - ook al weer een specifieke en kenmerkende uitdrukking in het politieke spraakgebruik.