Maatstaf. Jaargang 23

[p. 101]

Boekhouding
Cornelis Schepel De geheimen der Chinezen

‘Zijn Chinezen inderdaad geen mensen zoals wij?’ vraagt Leopold de Buch zich af in Vrij Nederland van 1 maart 1975. Ik zou het niet weten. Misschien zijn wij wel niet zo'n geschikt vergelijkingsobjekt. Misschien zijn wij wel een beetje ongewoon. Waarom anders zouden we ons alleen nu en dan zo druk maken over ons inziens eigenaardigheden van een volk dat vijftig of zestig maal zo talrijk is als het onze, en zijn denken en gedrag niet eenvoudig als ‘gewoon’ - interessant, zeker, en het onderzoeken en beschrijven waard, maar overigens heel gewoon - beschouwen? Weekbladen en tijdschriften (vn, Avenue) hebben de laatste tijd weer even bol gestaan van stukken over China, van stukken over stukken over China, en vooral van stukken over schrijvers van stukken over China. Even maar, want er schijnt in China een politieke aardbeving te moeten plaatsvinden, of althans een gebeurtenis die wij als zodanig kunnen uitleggen, voor het in de Nederlandse pers zo ver komt. Of het moet zijn dat Tamar met van der Stoel op stap heeft mogen gaan (toch maar tolerant van die Chinezen - zou ze Saoedi-Arabië wel ingekomen zijn?), dat Rudy Kousbroek China's schaduwzijden in het Frans beschreven heeft gezien, en dat z.w.o. een onderzoek naar de positie van straatvegers in India en China heeft gefinancierd.

Wat is het resultaat van die samenloop van omstandigheden? Renate Rubinstein en Kousbroek hebben er hun prijzenswaardige skepsis tegenover alles wat teveel geprezen wordt door bevestigd gezien, Loes Schenk (van de straatvegers) heeft het gesterkt in haar even prijzenswaardige enthousiasme voor een samenleving die, met hoe drastische middelen dan ook, zichzelf tracht te verbeteren. Veel schieten we daar overigens niet mee op. Waarom toch is de min of meer publieke diskussie over China in ons land zo incidenteel en marginaal? Waarom krijgen mensen zoals wij zo weinig te zien en te horen van gewone mensen als de Chinezen? Waarom lijkt het terrein toch voorbehouden aan enkele in hun instituut opgesloten sinologen, een handvol volgelingen van Wertheim in de Stichting Nederland-China, wat reaktionaire ‘old China-hands’ en een paar welwillende skeptici? Zou het kunnen zijn dat we aan de ene kant inderdaad niet werkelijk geïnteresseerd zijn, zodat alleen het uitzonderlijke een kans krijgt, en dat we aan de andere kant misschien wel een beetje bang zijn voor een naderend China, nu risikoloze modellen als Joegoslavië, Cuba en Tanzania uit de mode raken? De Chinezen zelf zijn, om misschien wel begrijpelijke redenen, niet erg toeschietelijk met informatie en het bieden van gelegenheid om ons zelf ter plaatse op de hoogte te stellen, maar dat mag op zichzelf geen reden zijn om ons hardnekkig aan vooroordelen en sprookjes vast te houden.

Richard Deacon's A History of the Chinese Secret Service (London, Muller, 1974, 523 blz., f. 38,50) is op het eerste gezicht geen boek dat ons aller vooroordelen zal wegnemen. De echt geestdriftigen zullen er hoogstens driftiger van worden, de skeptici wan-

[p. 102]

trouwender. Deacon heeft waarschijnlijk ook zijn best niet gedaan, noch misschien bedoeld, om vooroordelen weg te nemen, beter begrip aan te kweken of onze algemene kennis van het huidige China te verdiepen. In een serie geschiedenissen van geheime diensten in de beste Engelse traditie (eerder verschenen ‘History of the British’, resp. ‘Russian Secret Service’) heeft hij het Chinese spionnenwerk bij de kop genomen, en er een over het algemeen aardig leesbaar boek van gemaakt. Hij pretendeert met een heel team van privé-informanten en onderzoekers dingen aan de weet te zijn gekomen die eerder nog niemand wist. Zo'n vaart loopt dat niet, want in feite was de meeste, trouwens niet of nauwelijks gedokumenteerde informatie die hij biedt onder insiders al lang bij geruchte bekend. Voor het overige geeft hij hoogstens een enigszins afwijkende versie van gebeurtenissen die ook in bredere kring al bekend waren.

Toch is zijn boek zeker de moeite van het lezen waard, al was het maar omdat de algemene indruk die men er van over houdt wel juist is: in staatkunde (‘statecraft’ is een meer omvattend, en daarom in deze kontekst bruikbaarder woord) zijn de Chinezen langer en misschien ook wel beter bedreven dan enig westers volk. Zij hanteerden daarbij vroeger, en hanteren nog altijd, alle middelen die het doel van hun statecraft kunnen dienen, waaronder zeker ook het middel van spionage en vooral psychologische intrigue. Dat het doel van hun politiek een ander is dan het in de oudheid, de keizertijd of onder de Nationalisten was, hoeft niet betwijfeld te worden. Dat velen grote waardering hebben voor het huidige politieke streven van de Chinese leiders, is niet alleen hun goed recht, maar zelfs in vele opzichten terecht. Ik meen dat dit streven inderdaad een menswaardiger bestaan voor meer mensen beoogt dan ooit enige politikus, met voldoende macht om de verwezenlijking daarvan althans dichterbij te brengen, zich ten doel gesteld heeft. Dat anderen, en soms dezelfden, tegelijkertijd schaduwzijden aan dat streven zien is al even terecht. Die schaduwzijden mogen vooral niet verzwegen worden, zolang men tenminste niet vervalt in dezelfde werkwijze die men zijn opponenten verwijt: napraten, uitspraken ongekontroleerd herhalen en konklusies trekken zonder kritisch te verifiëren. (Om twee willekeurige voorbeelden te nemen: er vindt in China inderdaad wel degelijk, zichtbaar, water-, grond- en luchtvervuiling plaats, maar men is zich er, eerder dan wij dat indertijd waren, van bewust en probeert er, vooralsnog met primitieve middelen, wat aan te doen. De vergelijking, die Kousbroek met zoveel instemming aan Simon Leys' Ombres chinoises ontleent, met het kompliment aan de man zonder benen dat hij geen vuile voeten heeft, is daarom zo onredelijk omdat China's twee benen allerminst geamputeerd zijn maar voorlopig nog ongeschoeid vooruit moeten, terwijl de voeten zo nu en dan toch nog gewassen worden ook. Verder krijgt de Chinaganger die enigszins weet waar hij kijken moet echt wel meer dan ‘een of twee zorgvuldig gerestaureerde oude tempels te zien’, en verkeren bijvoorbeeld de grot-tempels van Juun-kang bij de over het algemeen voor toeristen gesloten stad Ta-t'oeng in uitstekende staat, al is er ongetwijfeld meer verwaarloosd en vernield dan ons, en veel Chinezen, lief is. Wat de stadsmuren en -poorten van Peking betreft: er zijn nog restanten muur en tenminste twee poorten, Te-sjeng men en Tj'ièn-men, over; de helaas gesloopte rest was - niet door toedoen of nalatigheid van het huidige régime! - zó letterlijk levensgevaarlijk verwaarloosd dat die niet gehandhaafd kon worden. Jammer, maar wel waar).

Wat Deacon dus, ondanks historische onnauwkeurigheden, overdrijving en onbewezen suggesties, wel duidelijk maakt is dat de Chinese leiders, nu zo goed als vroeger, geen middel schuwen om hun doel te bereiken. Dat zij daarbij van meer ‘cloak’ en minder ‘dagger’ gebruik lijken te maken dan je van ‘onbetrouwbare Oosterlingen’ zou verwachten en

[p. 103]

dan je van onze ‘eigen’ sekties stiekem bijna bij ervaring weet, is een schrale troost voor de politieke puristen die van geen vuile trucs bij hun idolen willen weten. Wij kunnen ons over allerlei duistere praktijken wel opwinden, en moeten dat ook zeker niet nalaten, maar zullen ons, ook zonder dat ‘je er geweest moet zijn’, eerst wel meer rekenschap van de toestand in China als geheel moeten geven dan op grond van een enkel boekje of bezoekje mogelijk is.

Eigenlijk is het overigens niet half zo leuk bij alles wat je over China zegt met ‘enerzijds’ en ‘anderzijds’ te moeten werken, als om, ongehinderd door teveel kennis van zaken, lekker over een enkel aspekt van het huidige China te kunnen uithalen en een al even eenzijdige opponent om de oren te kunnen slaan. In die eerste situatie kom je wel terecht als je de gelegenheid hebt gehad niet alleen een enkel westerstalig boek te lezen maar ook nog wat Chinees en Japans materiaal door te nemen, en niet alleen als ‘begeleid pakket’ een bliksembezoek aan China te brengen maar ook zelfstandig te kijken en luisteren en je voor- en nadien nog enigszins in Chinese zaken te verdiepen. Het heeft dan, op een enkel detailpunt na, ook weinig zin meer zich te mengen in een polemiek die langzamerhand nauwelijks nog het nivo van de vismarkt haalt.

Als dit een improduktief ivoren-toren-standpunt lijkt, dan mag toch wel gewezen worden op de weliswaar nog weinig overvloedige publikaties van Nederlandse vakmensen (Fokkema, Zürcher, Idema, om er enkele te noemen), en op die van buitenlandse deskundigen. Tot die laatste hoort zeker Simon Leys (zie Kousbroek in vn), maar ook bijvoorbeeld Michelle Loi, met haar L'intelligence au pouvoir (Maspero, 1973), waar Kousbroek niet van rept. Voor het Duitse, en zeker het Engelse taalgebied geldt mutatis mutandis hetzelfde.

Richard Deacon is in dit opzicht een marginaal geval. Zijn vakkennis ligt waarschijnlijk meer op het gebied van het smakelijke verhaal dan op dat van China als zodanig. Zijn passages over de krijgskundige Soen-tze (ca. 500 v. Chr.?), de geheime dienst van de keizerin-weduwe (eind 19e eeuw), de ontvoering van Soen Jatsen, de kidnapping van Tjiang Kaisjek (zaliger gedachtenis) in 1936, en, voor Nederlandse lezers, de lassers-affaire van 1966 en het geval Liau He-sjoe in 1969, zijn bijvoorbeeld erg aardig. Of we er over China en de Chinezen veel wijzer van worden valt te betwijfelen, maar als hij nog eens duidelijk maakt dat de Chinezen, met alle daarbij toepasselijke handgrepen, ook hun buitenlandse politiek vakkundig, zij het niet altijd even fris bedrijven, dan is dat meegenomen.