Maatstaf. Jaargang 23

[p. 70]

Julian Pirans Afrika-dagboek (1)

Bij de meeste boeken hoeft de schrijver niet van alles uit te leggen. Wel als ie gaat reizen. Hij moet zeggen waarom eigenlijk, waarom juist daarheen en waarom zo lang, als het tenminste lang is. En natuurlijk, maar dat geldt voor alle boeken van alle schrijvers, moet hij leesbaar schrijven; al mag hij niet bewust bij alles dat hij op papier zet denken aan een toekomstig publiek. De eis gaat veel verder, leesbaar schrijven moet een tweede natuur zijn geworden. Als 't een beetje wil moeten z'n boeken zich gulzig laten lezen, zoals die van Nietzsche of die andere dichter, G.R., maar dat lukt bijna niemand.

En natuurlijk moet hij iets over zichzelf vertellen. Niet teveel en als het zo uitkomt. Hij zal het zelden teveel vinden en meestal dat het goed uitkomt. En toch zal hij z'n lezers er niet mee vervelen. Daarvoor zijn ze al gauw te veel op hem gesteld en springt hij te voorzichtig met hen om, daaronder ook gerekend dat ze dikwijls door z'n vrijwel algehele verachting worden getroffen, maar zelfs daarmee worden ze op hun wenken bediend.

Wie kan zo gek zijn om Europa te willen verlaten. En nog wel bij Algeciras. Dat eist toelichting, anders zal het niet worden begrepen. Alles zal worden uitgelegd, tijdig en uitvoerig.

Over drie maanden woon ik vijf jaar op de Hoeve. Zolang heb ik sinds m'n veertiende nergens meer gewoond. Toen 'k hier kwam wilde ik er minstens tot m'n dood blijven. Drie jaar geleden zou ik de gedachte om ooit te moeten verhuizen niet hebben kunnen verdragen. Sindsdien zijn er alleen maar dingen gebeurd die m'n vertrek zullen vergemakkelijken.

De wel vijf meter hoge houtwal om de gebouwen wordt deze maand gekapt. Het gaat me niet meer aan. Twee jaar geleden nog, zou ik de houthakker in de naast-bijgelegen sloot hebben kunnen verdrinken. Als ik het vandaag zou doen, zou het trouwens een daad van menslievendheid zijn. Hij heeft pas z'n vrouw op een gruwelijke manier verloren. De een treurt omdat z'n vrouw dood is, de ander omdat ze maar steeds blijft leven.

Wie kan zomaar naar Afrika?

Een banaan en wat aardnoten zullen daar wel zowat gratis zijn, maar je moet je toch verplaatsen en een hotelbed alleen al is er angstaanjagend duur.

Op deze kwestie moet de schrijver ingaan om de jaloezie van z'n lezers aan te wakkeren of te temperen. Net wat hij wil. Hij kan het doen voorkomen alsof het pensioen dat hij als soldaat bij elkaar heeft gescharreld maar nauwelijks toereikend is om in z'n onderhoud te voorzien en natuurlijk dat hij het rechtmatig heeft gekregen of hij kan er prat op gaan dat hij het uiterst slim gespeeld heeft en nu ruim van de staat leeft.

En dan is er de vraag, misschien wel de belangrijkste: wat is de zin van deze reis. Het antwoord daarop kan kort zijn. Geen enkele. Deze reis is niet meer dan het najagen van een schim. Net als het leven.

Als deze dingen gezegd zijn, kan hij beginnen. Nog niet aan z'n reis, want voorlopig staat hij nog niet in Algeciras, waar hij de deur van Europa achter zich zal dichtslaan, maar in het dorpje Ulginder tussen B. en de Belgische grens, zo klein, dat men het op de meeste kaarten vergeefs zal zoeken.

Voor wie goed kijkt, ligt de Hoeve eigenlijk op een eilandje. Je zou daarvoor dan wel in een lui vliegtuig moeten zitten. De oppervlakte van ‘het eiland’ is vier hektare, de hoeve - net een klein gehucht - meegerekend. Aan de Oostzijde loopt de rivier de M.

[p. 71]

en aan de Zuid-, West- en Noordzijde een sloot die vroeger een gracht moet zijn geweest toen het landgoed nog aan een Spanjaard behoorde. Al kan dit historische detail evengoed anders zijn. Aan de rivierkant liggen weidegronden terwijl de drie andere zijden dikker of dunner zijn bebost. De dichtstbijzijnde boerderij ligt op ongeveer driehonderd meter aan de Westzijde en een andere op een halve kilometer afstand aan de overkant van de rivier.

Tot voor kort, toen het plan om naar Afrika te gaan nog niet was uitgekristalliseerd, werd op de Hoeve van alles verbouwd. Om te beginnen alles wat inheems is, waaronder alleen vijftien verschillende vruchten en zo'n dertig gewassen. De perziken waren maar net begonnen te dragen. De abrikozen kwamen nog niet verder dan de bloesem. Het was niet duidelijk of ze nu in het voorjaar, ondanks de Indianentent van zwart plastiek om de boom, bevroren, dan wel dat de bestuiving bij gebrek aan vroege bijen achterwege bleef en die met het kameelharen penseel de boom misschien wel genot maar geen vrucht bezorgde.

De meest begeerde bes was de wilde vlier, die van september tot soms diep in november zoveel vruchten droeg dat er een jamvoorraad van kon worden aangelegd die de winter en de daarop volgende lente ruim overbrugde. Verbaasde omtrent de inheemse vruchten en gewassen misschien alleen de verscheidenheid, niemand zou er paprika's, spaanse pepers en artisjokken hebben verwacht en zeker geen spaanse meloenen.

De weelderige tuin en de vier elkaar opvolgende warme zomers gaven de Hoeve soms, en in ieder geval vaak genoeg, het aanzien van een stukje subtropen. Voor de goeie waarnemer verrieden ze een sterke hang naar de zon bij de man die dat alles veroorzaakte. Ondanks z'n ingespannen arbeid, die bepaald geoefendheid verried, had hij weinig van een agrariër. Hij zou schilder kunnen zijn zolang hij het woord niet nam. En dichter als hij dat wel deed. Maar hij was geen van beide. Een schrijver heeft eigenlijk geen enkele verplichting aan z'n lezers. Of misschien toch. Ze hebben hun al dan niet zuur verdiende geld niet voor iets anders, maar juist voor zijn boek neergeteld. Met graagte schuift hij het naar zich toe. Als ie daar iets voor moet doen, is het de ander even laten vergeten hoe erg het allemaal is. Maar 't is de vraag of dat kan met een boek over Afrika.

Afrika is een beroerd land. Je zult teleurgesteld terugkomen zegt m'n vriend Jean, explanter in West-Afrika, daarna drankfabrikant, daarna op 25 of 35 plaatsen gekneusd, gebroken, platgeslagen, open- en vervolgens weer dichtgevouwen. Ik heb de nota, kompleet met alle verrichtingen van de chirurgen gezien. Het leek nog 't meest op een 100.000 km. beurt van een sterk verwaarloosde auto. Jean haalt adem door een gaatje boven z'n stropdas en slaapt maar twee uur per nacht sinds de grote klap. Hij houdt me voor een filosoof omdat ik geen antisemiet ben. Misantropen zijn zelden anti-semiet. 't Is hen te genuanceerd.

‘Deçu’ zal ik zijn volgens Jean. Welnee. Afrika kan me niet teleurstellen. 'k Verwacht niets. Alleen vliegen, malaria, puisten, dieven en gechloreerd drinkwater. En toch ga ik. Ik jaag immers een schim na.

Maar de schrijver moet nog maar eens wat meer over zich zelf vertellen. Straks is hij in Ouagadougou en dan valt er niets meer uit te leggen. De lezer moet dan weten wie 't is die 'm al die mooie dingen vertelt over de zwarte medemens.

Al is het goed mogelijk dat hij de onduidelijkheid over zichzelf met meer informatie alleen maar zal vergroten.

Is het nodig om een hele of halve geleerde te zijn om iets zinnigs over Afrika te zeggen?

Ik heb lang over deze vraag nagedacht en haar ontkennend beantwoord. Dit in het licht van de enige verplichting die de schrijver tegenover z'n lezers had. Ik heb niet veel geleerde boeken over Afrika gelezen, wel enige andere geleerde boeken. Ze deden me zelden

[p. 72]

iets vergeten, meestal maakten ze alles nog veel erger. De meeste geleerden houden hun boeken voor moeilijk toegankelijk terwijl ze alleen maar slecht geschreven zijn.

Ik hoop in Afrika die dingen te noteren die een geleerde niet zou zien of willen zien. Maar misschien ben ik wel enigszins verziekt door zekere wetenschappen die ik studeerde. In een samenleving die is ingesteld op mensen die alleen nog kunnen onderscheiden wat onderscheiden is, is het maar 't beste om zekere wetenschappen te studeren.

Minstens één keer per week stuit ik op problemen die m'n reis dreigen te laten mislukken. Als ik m'n laatste informant moet geloven heb ik drie keer zoveel geld nodig als waarover ik beschik. Een brief van een vriend uit Gabon bevestigt dit.

M'n gulden zal in Afrika niet een daalder waard zijn, zoals op de markt, maar twee kwartjes. Tenzij ik zoals de Afrikaan wil leven. Wie zegt trouwens dat ik zo niet wil leven? De steden moeten razend duur zijn. Misschien brengt m'n inboedel wel veel geld op. Ja dat zal wel. Ik heb vrijwel alleen kachels om de rheuma uit m'n botten te stoken; zij 't ook daaronder een belgische of misschien ook wel brabantse platte buis met crèmekleurige emaille zijplaten vol blauwe viooltjes. Die is bijna duizend gulden waard. Ja 'k heb weinig spullen, alsof ik altijd onbewust heb geweten dat ik ooit voorgoed zou vertrekken.

Als ik terugkom zal ik hier geen voet meer zetten. 't Zal hier m'n laatste lente zijn. Zal ik de eerste zwaluwen nog kunnen begroeten? Tegen die tijd zal ik wel krom staan van de prikken en immuun zijn tegen alle ziekten die Afrika zo gevaarlijk maken. Maar de visa, zal ik die dan hebben en m'n spullen, ben ik die dan kwijt?

‘Te koop aangeboden wegens emigratie: inboedel waaronder Belgische platte buis, morgen kijk- en koopdag.’

Als ik terugkom uit Afrika wilde ik me in Parijs vestigen. Eergisteren pas heb ik me bedacht. Ik was er weer een paar dagen heen gevlucht, voor 't Karnaval uit. Ik zal de vraag waar ik straks ga wonen nog in het geheel niet beantwoorden. Maar vast niet in Parijs, al weet ik vandaag nog niet waarom.

De heer W. zonder beroep en zonder vaste woon- of verblijfplaats... Ik zal dan hier, dan daar eens een paar weken zijn. Net zoals 't uitkomt en vooral afhankelijk van de zon die van buitengewone invloed is op m'n stemmingen als ie er niet is, maar vreemd genoeg dikwijls weinig effekt heeft als ie er wel is. Al laat het laatste zich zelden toetsen.

B. zal ik in ieder geval voorlopig de rug toekeren. Een jaar geleden zou dat een pijnlijke operatie zijn geweest. 't Zou toen 't afscheid hebben betekend van K., de oude klokkenmaker. Hij heeft me wel dertig keer z'n leven verteld. Een lang verhaal want hij was de honderd jaar al dicht genaderd en hij had overal gewoond. Verder was ie gek op Heine en reisde hij in 't voorjaar grotendeels op de fiets naar de Provence, waar ie had gewoond, hoofdzakelijk om de schaapherders te horen zeggen: ‘Ah, tu est encore là?’

Hij vroeg altijd: ‘waar is je betere helft?’

Na de scheiding heb ik hem nooit meer gezien. Hij las vorig jaar nog zonder bril maar z'n ogen zijn een stuk minder geworden als w'elkaar tegenkomen.

De meeste reizigers moeten tijdelijke oplossingen bedenken voor hun problemen. Ik definitieve. Vandaag heb ik nog twaalf kippen, morgen kunnen het er al minder zijn. Sinds een paar maanden probeer ik uit te vinden wie of wat er steeds een doet verdwijnen. 't Kan van alles zijn. Een bunzing, een wezel, ratten, een kat of een hond en waarom geen kiekendief? Als de natuur me niet te hulp komt zal ik ze straks ergens onder moeten brengen.

M'n tante Josefien zou het wel weten. Die zou zeggen: ‘nou, dat is dan precies twaalf keer soep, laten we beginnen.’

Ze was gek op geitjes of jonge bokjes. Eerst speelde ze een paar maanden met ze. Gaf ze

[p. 73]

namen en ze droegen een bel en soms een strik. Omdat ze alleen was praatte ze veel tegen ze, zoals tegen een kind. Vooral de laatste dag. Ze tuigde ze dan nog mooier op.

Ze wilde altijd dat we er omheen kwamen staan, als 't zover was, maar 't is ons altijd gelukt de dans te ontspringen.

Met de oudste haan, een zwarte levensgevaarlijke Javakriel met wel drie centimeter lange vechtsporen, zou tante Josefien toch ook wel problemen hebben. Ze zou in 't midden van de kamer moeten zitten om 'r hoofd niet te stoten bij het trekken aan het taaie vlees. Deze haan, Gideon of meestal Kloten-Keesje, is mijn lievelingshaan. Misschien wel omdat ie zo onbetrouwbaar is. Hij houdt er van om eerst uit je hand te komen pikken, om dan, als 't op is, z'n snavel in de dikste blauwe ader van je pols te planten. Vorig jaar nog had hij een van de aderen van m'n voet te pakken. Het bloed spoot er uit en er kwam een buil op zo groot als een lucifersdoosje. Omdat ik er zo trots op was dat ie iedereen aanviel behalve mij werd ik zo woest dat ik hem met de niet geraakte voet een trap verkocht waardoor ie meters ver weg vloog. Misschien niet pedagogies volgens de boeken maar wel een kerngezonde reaktie. Hij bleef drie of misschien ook wel vijf sekonden liggen, op z'n zij, dood dacht ik geschrokken, maar néé hij schudde zich eens uit en kraaide een paar keer ontzettend hard alsof ie vond dat ie 't gevecht gewonnen had. Toch was ie één spoor voor de helft kwijt, die nu weer een eind is aangegroeid en ik hinkte alleen een paar dagen.

Ook voor m'n Hovaward, Louise, moet ik een onderkomen vinden. Mevrouw R. kan niet meer op haar passen sinds haar dochter tot het moederschap is toegelaten. Louise is niet gesteld op kinderen, net als ik, ze is uiterst jaloers en ze zou het mormeltje vermoedelijk wel blijvend beschadigen. Ik denk wel eens dat hoe volwassener mensen zijn, hoe meer kinderen ze willen hebben. Ik ben zeer onvolwassen.

M'n laatste informant beweert in drie maanden van Kaapstad naar Caïro niet meer dan 1000 gulden te hebben uitgegeven. Wèl is dat vier jaar geleden, maar toch stelt het me gerust.

Toen ik me voornam om in april, of op z'n laatst in mei te vertrekken heb ik er te weinig rekening mee gehouden dat ik alle vruchtbomen nog moet zien bloeien. Er zitten nu al vier witte bloemetjes aan de abrikoos. Ik kan toch moeilijk alle bomen van hun takken ontdoen om niet te hoeven zien wat ik achterlaat. Al zou 't kunnen. Ik heb ze tenslotte geplant. Vier jaar geleden in een flauwe bocht om de vijver. Ze zijn alle razendsnel gegroeid en dit jaar zou ik wel meer dan honderd kilo appels en peren kunnen plukken en wel net zoveel frambozen en aardbeien. Ik voel een lichte neiging in me opkomen de opzegging van de huur ongedaan te maken. Uiterlijk drie weken voor het begin van de zomer moet ik weg zijn. Tenzij ik nu ingrijp. Maar dat zal ik niet doen. Als je je schapen achter je wilt verbranden moet het vuur er één keer in.

Mevrouw R. is één van de zeer weinigen in de streek die m'n vertrek zal betreuren. Ik heb het haar nog niet verteld omdat ze nog steeds ziek is en ik het herstel niet wil vertragen. Ze weet wel dat ik ga, maar niet dat ik wegblijf. Of weet ze het misschien toch? Ze keek vreemd op toen ik abrikozenbloesem voor haar meebracht. Ze scheen te begrijpen wat het betekende. Ik snijd immers nooit takken van de vruchtbomen.

Over de vissen hoef ik me niet druk te maken. Ze kunnen rustig blijven zwemmen. Wel heb ik er over gedacht om ze te vangen en te laten ontsnappen in de rivier en daarna de vijver te dempen met alle afgezaagde bomen en struiken. Dit plan is nog niet helemaal van de baan, ik kan het altijd nog uitvoeren.

De vijver is nu wel twee meter diep met een middellijn van 9 meter, slinkend tot 5 meter als 't grondwater gaat zakken. Hij lijkt wel wat op een bomtrechter. Er is ruimte voor honderden vissen. Hij is bijna net zo gelegen

[p. 74]

als die in de tuin van m'n grootvader. Al zaten daar wel duizend vissen in. Die had hem ook zelf gegraven. Ik mocht er in vissen met brood zonder haak of veenmollen. Tijdens het onder-water-zetten van het schiereiland W. in 1944 wilde hij er een dijk omleggen om z'n vissen te redden. In z'n huis liet ie alles maar onderlopen. Maar het zoute water borrelde uit alle poriën van de aarde zonder dat je 't kon zien. Als ik aan de tweede oorlog denk, zie ik altijd vluchtende goudvissen voor me, in zout water.

M'n grootvader stond toen ie zestig was nog op z'n hoofd. Hij was klein maar z'n bovenlichaam was breder dan lang. Hij had vroeger in beide oren gouden ringetjes gedragen, nu zat alleen 't rechtse er nog in. Hij had maar twee of hoogstens drie jaar lagere school, maar wel wist ie alles van Napoleon en hij hield op een grote kaart met vlaggetjes en gekleurde spelden de bewegingen van de Duitse legers in Rusland bij, er van overtuigd dat het in '45 afgelopen zou zijn. In de buurt had men weinig met hem op, naar ze zeiden omdat ie z'n vrouw had doodgepest, maar ik denk dat het was omdat ie zich met niemand bemoeide. Hij interesseerde zich alleen voor z'n tuin - die nog wel groter was dan de mijne - en z'n vissen en boeken natuurlijk. Wildvreemden houden me nog wel eens staande om te zeggen dat ie zo mooi kon vertellen.

Eén van z'n onderarmen was ooit gebroken, toen ie bij het ringrijden onder een boerenpaard terecht kwam. Met z'n vrije arm duwde hij het beest van zich af. De arm was een beetje krom omdat ie het niet nodig vond het te laten zetten. De hele oorlog door haalde hij melk in Nieuw en St. Joostland, ook in '45 toen de Schotten al onderweg waren, schuilend in de éénmansgaten als er werd gebombardeerd. Hij moet op een mijn zijn gelopen, want z'n hele onderbeen was plotseling weg. Onder de knie. Alleen de grote teen zat er nog aan. ‘Sla me maar dood,’ zei ie tegen de boeren die 'm vonden. Maar ze vervoerden hem naar het ziekenhuis in G., wat toen nog twee dagen duurde. Daar ging ie ook wel dood, alleen veel langzamer aan de gangreen. Ruim een jaar na z'n vissen.