Maatstaf. Jaargang 23

[p. 56]

Boekhouding
Hans Keller Dee Brown, tóch een groot schrijver

Dit stukje heeft een eigenaardige aanleiding. Toen ik The gentle tamers: women of the old wild west geruime tijd geleden op verzoek van de Wetenschappelijke Uitgeverij vertaalde, suggereerde Martin Ros mij om aan de vertaling een beschouwend nawoord toe te voegen, waarmee de Nederlandse uitgave kon worden afgesloten.

De verschillen in toon, intentie en ambitie tussen The gentle tamers (1958) en Bury my heart at Wounded Knee (1970), het boek waarmee Dee Brown wereldfaam verwierf, gaven daar zeker aanleiding toe. Ik schreef een kort artikel, dat echter niet in De vrouwen van het wilde westen (zoals The gentle tamers in het Nederlands heet) werd opgenomen, omdat - zoals de uitgever mij na de verschijning ervan meedeelde - het boek anders te dik of te duur of allebei zou zijn geworden. Nu zit Ros ook in de redactie van dit blad, dus ik heb niet helemaal voor niks zitten schrijven. Maar intussen heeft de uitgever de stellige indruk gewekt koopmansgewijs van Dee Browns recente wereldsucces te willen profiteren door The gentle tamers met afgewend gelaat de plaats te laten innemen van een Son of bury my heart at Wounded Knee. Daar heeft hij hier en daar al flink voor op zijn donder gehad, en terecht natuurlijk - eigen schuld, dikke bult.

Maar bovendien is het niet aardig tegenover Dee Brown, die op zijn minst een verklaring had verdiend voor de intentieverschillen, die een niet eens zo opmerkzame lezer ziet optreden tussen zijn meesterwerk Bury my heart at Wounded Knee (in het Nederlands verschenen onder de titel Begraaf mijn hart bij de bocht van de rivier), het hartverscheurende verslag van de laatste fase in de uitroeiingsgeschiedenis van de Amerikaanse Indianen en de twaalf jaar eerder verschenen anecdotische vertellingen over de belevenissen van de Amerikaanse emigrantenvrouw tijdens de vestiging van een nieuwe natie op een nieuw continent. De vrouwen van het wilde westen behoort tot het twintigtal boeken, dat Brown sinds het begin van de vijftiger jaren heeft geschreven voor een ruim, maar vooral Amerikaans publiek van National Geographic-leden, amateur-anthropologen en andere dames en heren met een huiselijk soort belangstelling voor de heroïek van de eigen geschiedenis. Het zijn merendeels schilderachtig en spannend vertelde wederwaardigheden van beroemd geworden cowboys, veedrijvers, sheriffs, vrijbuiters, predikanten en oorlogszuchtige indianen, in een half historische, half geromantiseerde chronologie gezet, met niet meer dan een nostalgische ambitie door de schrijver gerangschikt en geschreven. Een aantal van zijn boeken uit die jaren gaat gepaard met een schat aan uniek fotomateriaal (zoals de onlangs in het spoor van Bury my heart at Wouded Knee door Ballantine herdrukte Trail driving days en Fighting Indians of the West) en zeker al tien jaar vóór het verschijnen van zijn chef d'oeuvre brengt Brown de slachting bij Wounded Knee in zijn andere boeken ter sprake. De contekst is echter altijd een schilderachtige, hij kenschetst die gebeurtenis vooral

[p. 57]

als een folkloristisch evenement in de bloedige geschiedenis van de Verenigde Staten. De morele consekwenties ervan liggen nog ver buiten zijn horizon. In Fighting Indians of the West, dat oorspronkelijk in 1968 verscheen, vindt hij de aanleiding tot het bloedbad nog steeds in een min of meer uit de hemel vallende religieuze opstand van een aantal Sioux-fanaten, die hun volgelingen meesleuren in het moordende vuur van de Amerikaanse cavalerie. Zijn eerste grote geschiedenisboek is zijn twintigste - hoewel al vaak in zijn vorige geschriften ter sprake gebracht, krijgt de ondergang van de Amerikaanse Indianen in Bury my heart at Wounded Knee de morele contekst, die de geschiedenis verdient.

In een land, dat in zijn korte blanke bestaan zo hartstochtelijk op zoek is naar de werkelijke betekenis van zijn eigen historie en tegelijkertijd zo nadrukkelijk in de weer is om zijn stempel in de wereldgeschiedenis achter te laten, behoeft de meer dan massale ontvangst van Bury my heart at Wounded Knee geen verwondering te wekken. Het Amerikaanse succes van dat boek wortelt in zelfherkenning; in sommige milieus leidt dat tot dweepziek schuldbesef ten aanzien van de vorige bewoners van dezelfde grond. In meer radicale kringen bevestigt Browns monumentale verslag de opvatting, dat de Amerikaanse veroveringsoorlog destijds bij het in bezit nemen van de Amerikaanse Westkust niet was geëindigd, maar nog steeds doorwoedde - nu aan de andere kant van de wereld en niet ver verwijderd van de Aziatische hoofdsteden Hanoi en Pnom Pen. Ook buiten Amerika heeft vooral dit laatste ‘eye-opening’-effect een belangrijke rol gespeeld in het succes van Bury my heart at Wounded Knee. Al bevatte het daarnaast natuurlijk een gruwelijke correctie op de vooral in Europa gevestigde Winnetou-romantiek. Sommige Europese lezers vonden bevestigd wat ze altijd al vonden. Anderen herkenden de eigen koloniale geschiedenis. Maar hoe dan ook - sinds Browns boek is Wounded Knee een begrip in de wereldgeschiedenis geworden.

Weinig mensen zullen daar, bij het verschijnen van het boek en de direct daarop volgende publiciteit, meer verbaasd over zijn geweest dan Dee Brown zelf. Ik zag hem omstreeks die tijd een keer in een uitzending van een Amerikaans tv-nieuwsprogramma nogal verbouwereerd reageren op de interpretatie van een aanwezige, plaatselijke ideoloog ter linker zijde, die hem tijdens de uitzending ongeveer tot het geweten van de wereld benoemde. Brown legde er de nadruk op, dat hij niet eens een officieel erkende historicus was, alleen maar hoofd van de gigantische bibliotheek van de Universiteit van Illinois. ‘En wie leest, komt veel te weten,’ zei hij ongeveer.

Zo is het. Brown rangschikt wat hij in authentieke bronnen tegenkomt en houdt zich verre van de pretentie om uit zijn rangschikking historische interpretaties te vervaardigen. Niettemin interpreteert hij onophoudelijk, zij het eigenlijk uitsluitend op schilderachtige gronden. In de loop van zijn arbeidsjaren is zijn optiek in moreel en historisch opzicht echter dusdanig verrijkt, dat er een wereld is komen te liggen tussen bijvoorbeeld de geromantiseerde heidengeschiedenis uit het begin van de zestiger jaren Fort Phil Kearny: an American saga en Bury my heart at Wounded Knee.

In de loop van de jaren heeft Brown meer ontdekt aan samenhang in de feiten, die hij tot dusver voornamelijk als ansichtkaarten had gerangschikt - dat heeft zijn wijze van orde scheppen in het historische en emotionele materiaal, dat in de universiteitsbibliotheek van Illinois aan zijn zorgen is toevertrouwd blijkbaar aanzienlijk beïnvloed. Browns belangstelling vormt samen met zijn beambte-schap een buitengewoon gelukkige combinatie voor de liefhebber van de ‘petites histoires’, want in zijn publikaties heeft Brown zich in het navertellen daarvan, evenals in het onderling rangschikken van nauwelijks, soms maar half, vaak voor driekwart en tenslotte helemaal geslaagde anekdotes, een grootmeester getoond. Dat komt omdat hij zijn bronnen grondig kent,

[p. 58]

voorts de weg weet hóe ze aan de ooit bestaand hebbende werkelijkheid te toetsen en ze geen geweld aandoet terwille van het verhaal, dat hij er zelf uit wil samenstellen. Dat geldt voor Bury my heart at Wounded Knee zo goed als voor de tientallen andere boeken, die hij over deelgebieden van de ontstaansgeschiedenis van de Amerikaanse staat schreef, of liever monteerde. Vrouwen van het Wilde Westen is van zijn pretentieloosheid, die een van zijn grote kwaliteiten is, een goed voorbeeld. Het materiaal, dat hij in de jaren vijftig reeds voor dit werk vergaarde, is ook na zijn verwerking grotendeels ‘open materiaal’ gebleven. Dat wil zeggen, de authenticiteit ervan is niet onder een vloed van interpretaties, en aan andere historiën en gebeurtenissen ontleende verklaringen, zoekgeraakt of zelfs maar aangetast. Al heeft de aard van zijn hoofdpersonages hem hier en daar verleid tot een met een overdosis van tule omgeven lyriek, die hij zich nogal argeloos uit historische damesromans lijkt te hebben verschaft.

Toch staat er wat er staat en wat er staat is tegenstrijdig. De vrouwen van het Wilde Westen van de vorige eeuw waren zowel moeders als hellevegen, hoeren als hautaine vaudevillemadames, vrolijke tantes als nuffige kruidje-roer-me-niets, rauwe boerinnen als dolgedraaide suffragettes. Alles is waar, voor alles is een reden en de toenmalige tegenstrijdigheid is nog minstens zo geldig. Wie zo eerbiedig en tegelijkertijd zo smakelijk en vooral liefdevol en vriendelijk met zijn materiaal omspringt, vraagt niet om gelijk, maar om mensen die nieuwsgierig zijn. Over meer pretentie beschikte Brown in 1958 nog niet. Misschien zou het hem weinig moeite hebben gekost om Vrouwen van het Wilde Westen - met de gunstige wind van de opnieuw ontluikende vrouwenbeweging in de rug - een modieuze draai te geven. De in het Wilde Westen alom plaatsvindende emancipatiebewegingen, het feit dat in de prairies van Noord-Amerika de vrouwen veel eerder stemrecht verwierven dan hun Europese zusters - het kan allemaal niet op. Brown deed echter niet meer dan al die gegevens waarnemen, rangschikken en ‘monteren’ op de plaats waar ze in zijn ‘travelogue’ horen. Dat wil zeggen, dáár waar ze destijds het meest zijn opgevallen om doorslaggevend te zijn en dáár waar ze nu het meest zullen opvallen om te begrijpen dat ze toen zo doorslaggevend waren.

Browns vaak uitvoerig geciteerde bronnen geven veelzeggende aanzetten tot antwoorden op de vraag hoe in Amerika's korte doch snelle geschiedenis zo'n omvangrijk matriarchaat kon ontstaan. Tot een nauwkeuriger en dwingender beschrijving van dit stukje beschavingsgeschiedenis is hij helaas niet toegekomen, zoals bijvoorbeeld ook blijkt uit de voornamelijk spookachtige rol, die allerlei Indianen in De vrouwen van het Wilde Westen spelen. Bury my heart at Wounded Knee lag toen nog twaalf jaar verder, en van enige overeenkomst met Browns andere publikaties zou geen sprake zijn. Althans in de conceptie van een inmiddels alert geworen lezer. Browns methodiek is in die tijd nauwelijks veranderd, wel is zijn optiek rijper en gecompliceerder geworden. Met het verliezen van zijn onschuld - onrust over Amerika's historische identiteit die de plaats innam van zijn argeloze aandacht voor schilderachtige details - is Dee Brown een groot schrijver geworden.