Maatstaf. Jaargang 23

[p. 99]

M.H. Würzner De beoordeling van Thomas Mann in West- en Oost-Duitsland na 1945

De betekenis van Thomas Mann voor de Duitse letterkunde na 1945 gaat ver uit boven het leren kennen van een tot dusver verboden schrijver. Zijn positie wordt weer eens - zoals in 1918 en 1933 - representatief voor de situatie van de literatuur in Duitsland. Het jaar 1945 is in Duitsland veel minder een cesuur voor de letterkunde dan dit voor de politieke geschiedenis het geval is. Weliswaar verdween de weinige nationaalsocialistische literatuur - voor zover iets bestond dat de aanduiding literatuur waard was -, maar er was niet meteen iets nieuws, iets dat een volstrekt nieuw begin zou kunnen rechtvaardigen. Van veel schrijvers, die in het Derde Rijk gepubliceerd, maar zich niet met het nationaalsocialisme verbonden hadden, verschenen weer boeken. Hierbij kwamen veel vertalingen van buitenlandse literatuur en langzamerhand ook de werken van degenen, die in de jaren na 1933 uit Duitsland geëmigreerd waren. Vooral deze laatste groep bereikte slechts moeizaam de Duitse lezers, omdat deze namen voor hen - vooral voor de jongere generatie - voor een zeer groot deel onbekend waren. Er moest dus een toenadering plaats vinden tussen deze en de in Duitsland gebleven schrijvers, maar ook met de Duitse lezers. Hierbij kreeg de diskussie over Thomas Mann een bijna exemplarische betekenis. Voor een groot deel lag dit daaraan dat zijn naam in Duitsland ook tijdens het Derde Rijk nooit helemaal was vergeten. Zijn rol als schrijver was altijd verbonden met een bepaald maatschappelijk engagement. Na de Eerste Wereldoorlog was dit zijn geruchtmakende boek ‘Betrachtungen eines Unpolitischen’, geschreven in een konservatief-nationalistische zin, en in tegenstelling hiertoe vervolgens zijn bekentenis tot de Republiek van Weimar, verbonden met de gedachte van de demokratie en een socialistisch humanisme. Toen hij in 1933 in het buitenland verbleef en besloot daar te blijven in verband met de politieke ontwikkeling in Duitsland, duurde het nog tot 1936 voordat hij zich voor de politieke emigratie uitsprak. Na 1945 deed zich nu weer een soortgelijke situatie voor. In de oorlog had Thomas Mann via de bbc, bestemd voor Duitse luisteraars, felle aanvallen tegen het Hitler-regime gericht. Hiermee had hij een bepaalde verwachting in Duitsland, voor de tijd na de overwinning van Hitler, gewekt. De aanstoot gaf een open brief in de ‘Münchner Zeitung’ van 13 augustus 1945 van de hand van Walter von Molo met de vraag aan Thomas Mann naar Duitsland terug te keren. In dezelfde krant schreef op 18 augustus Frank Thiess een artikel ter ondersteuning van Walter von Molo, waarbij hij de terminus van de ‘innere Emigration’ lanceerde. Was de eerste brief met veel terughoudendheid geschreven, de tweede was al grof-stoffelijker.

‘Auch ich bin oft gefragt worden, warum ich nicht emigriert sei, und konnte immer nur dasselbe antworten: Falls es mir gelänge, diese schauerliche Epoche (über deren Dauer wir uns freilich alle getäuscht hatten) lebendig zu überstehen, würde ich dadurch derart viel für meine geistige und menschliche Entwicklung gewonnen haben, dass ich reicher an

[p. 100]

Wissen und Erleben daraus hervorging, als wenn ich aus den Logen und Parterreplätzen des Auslands der deutschen Tragödie zuschaute.’

Hierachter staat de trots het allemaal dapper meebeleefd te hebben, dus meer ervaring opgedaan te hebben dan de emigranten. Weliswaar een merkwaardige redenering, maar ze werd vaker in die jaren geopperd. Thomas Mann antwoordde hierop op 12 oktober 1945 in de ‘Augsburger Anzeiger’: ‘Warum ich nicht zurückkehre’. Het zijn veel persoonlijke redenen, die hij aanvoert - ten slotte is hij 70 jaar oud. Verwonderd vraagt hij zich af: ‘Sind diese zwölf Jahre und ihre Ergebnisse denn von der Tafel zu wischen und kann man tun, als seien sie nicht gewesen?’ Bovendien is Duitsland hem vreemd geworden, het is hem ‘ein beängstigendes Land’. Maar het was vooral de algemene aanval op alle intellektuelen, die in Duitsland waren gebleven; hij verweet hun het gebrek aan solidariteit, dat zij in 1933 en later toonden. Dit nam men hem in Duitsland als een zeer ongenuanceerde uitspraak kwalijk. Het was vooral de volgende zin: ‘Es mag Aberglaube sein, aber in meinen Augen sind Bücher, die von 1933 bis 1945 in Deutschland überhaupt gedruckt werden konnten, weniger als wertlos und nicht gut in die Hand zu nehmen. Ein Geruch von Blut und Schande haftet ihnen an. Sie sollten alle eingestampft werden.’ Afgezien daarvan, dat dan ook deel i en ii van zijn ‘Joseph’-roman en de essays ‘Leiden und Grösse der Meister’, die nog in Duitsland in 1933, 1934 en 1935 in Berlijn bij Fischer verschenen waren, hadden moeten worden ‘eingestampft’, is dit toch een uitlating, waarbij het kind met het badwater wordt weggegooid. Bij een ‘Kollektivschuld’ is ten slotte niemand meer schuldig. Het was zeer gemakkelijk vanuit Duitsland hierop te antwoorden. Toch zijn b.v. de brieven van O. Flake van 8 december en van Wilhelm Hausenstein van 24 december 1945 nog acceptabele verdedigingen, vergeleken met hetgeen wat Frank Thiess en zijn medestanders toen ten beste gaven - veel cliché's en ‘tiefe Innerlichkeit’ speelde hierbij een rol, vaak in een taal, die in sommige opzichten niet veel verschilde van die van voor 1945. Men kan het allemaal nalezen bij J.F.G. Grosser, Die grosse Kontroverse (Hamburg 1963). Het heeft weinig zin, vandaag de dag hierop nog uitvoerig terug te komen en gelijk en ongelijk af te wegen. Destijds begrijpelijke misverstanden speelden toen ook een rol. Karakteristiek voor de situatie is echter, dat in Duitsland veel uit morele en gevoelsmatige, maar bijzonder weinig uit politieke overwegingen geargumenteerd werd. Dit is het ook, wat deze diskussie zo onvruchtbaar maakte. Thomas Mann, die in zijn essays op een bewonderingswaardige manier politieke en kultuurkritische inzichten wist te verbinden, was diep teleurgesteld. Terecht voelde hij zich onbegrepen. Op grond van de brieven uit die tijd schrijft Walter Jens: ‘Am Ende blieb, die Briefe beweisen es mit erschütternder Eindringlichkeit, für Thomas Mann um 1945 nur Skeptizismus und pessimistische Illusionslosigkeit. Den Amerikanern zu links, den Bolschewisten zu demokratisch, den Deutschen, von denen ihn, den im Schutzreich der Geschichte versunkenen, Abgründe trennten, zu pharisäisch und kalt: So sah sich der Autor des “Faustus” unmittelbar nach dem Krieg vereinsamter denn je.’

Aan de andere kant heeft Thomas Mann het zijn tijdgenoten - ook weer terecht - nooit erg gemakkelijk gemaakt hem op adequate wijze te begrijpen. Dit bleek o.a. ook, toen hij na 16 jaar weer voor het eerst, in 1949, naar Duitsland kwam, om in Frankfurt en Weimar tegelijk zijn ‘Ansprache im Goethejahr’ uit te spreken - een toen ongehoorde onderneming. Men protesteerde in West-Duitsland tegen dit bezoek in Weimar, maar Thomas zei: ‘Ich kenne keine Zonen. Mein Besuch gilt Deutschland selbst, Deutschland als Ganzem, und keinem Besatzungsgebiet. Wer sollte die Einheit Deutschlands gewährleisten und darstellen, wenn nicht ein unabhängiger Schriftsteller, dessen wahre Heimat,

[p. 101]

wie ich sagte, die freie, von Besatzungen unberührte Sprache ist?’

Er is vaak een algemene irritatie te bespeuren bij velen, die zich met hem en zijn werk hebben bezig gehouden. Dergelijke opmerkingen zijn niet alleen bij uitgesproken tegenstanders te vinden, maar ook b.v. bij Robert Musil, Hermann Broch, Walter Benjamin, Alfred Kerr, Kurt Tucholsky, Berthold Brecht - dus bij emigranten. Het duidelijkst maar even onrechtvaardig was Kurt Hiller, die in 1949 schreef: ‘Das Peinliche an Thomas Mann ist: die Gewissenlosigkeit, mit der er, sein ganzes öffentliches Leben lang, von Standpunkt zu Standpunkt hüpft, auf dem Punkte non-a stets so tuend, als hätte er den Punkt a nie betreten.’ Voor een groot deel liggen deze irritaties - als ze niet op een persoonlijk vlak liggen - in het werk en de wijze van presentatie door Thomas Mann zelf.

Van begin af aan heeft hij zijn werk met kommentaren begeleid, waardoor hij als het ware het perspektief voor de lezer mede heeft willen bepalen. In de 20er jaren heeft Eloesser al gezegd, dat Thomas Mann zelf al alles gezegd heeft, wat over hem te zeggen is, en in zijn kommentaar op zijn bijzonder interessante verzameling documenten over Thomas Mann (Hamburg 1969) merkt Klaus Schröter op: ‘Mit einem Wort, selbst das bedeutendste Gesamtbild, das von Thomas Manns Entwicklung entworfen worden ist, folgt im wesentlichen Zügen den Anweisungen, die dieser in seinen autobiographischen Schriften liefert.’ En iets verderop konstateert hij: ‘Überblickt man die Selbstdeutungen Thomas Manns auch nur flüchtig, so stellt man fest, dass sie mit Fakten und Meinungen zweckmässig umgehen, fortlassend modulierend je nach dem “Sinn” der Stunde.’

De irritaties bij de Duitse lezers van na 1945 zijn echter in hoofdzaak van andere aard. Nog was men niet in staat het eigen verleden en hetgeen men beleefd had, werkelijk te begrijpen. Men had zichzelf nog niet gevonden en zocht uiteraard allereerst de schuld bij de anderen. Thomas Mann leverde scherpe analyses, die men gewoon nog niet verwerken kon. Een van die kernpunten was volgens zijn rede ‘Deutschland und die Deutschen’:

‘Soll Faust der Repräsentant der deutschen Seele sein, so müsste er musikalisch sein; denn abstrakt und mystisch, das heisst musikalisch, ist das Verhältnis des Deutschen zur Welt, - das Verhältnis eines dämonisch angehauchten Professors, ungeschickt und dabei von dem hochmütigen Bewusstsein bestimmt, der Welt an “Tiefe” überlegen zu sein. Worin besteht diese Tiefe? Eben in der Musikalität der deutschen Seele, dem, was man ihre Innerlichkeit nennt, das heisst: dem Auseinanderfallen des spekulativen und des gesellschaftlich-politischen Elements menschlicher Energie und der völligen Prävalenz des ersten vor dem zweiten.’

De ontdekking van de betekenis van de maatschappelijk-politieke komponent voor het denken van de mens is hetgeen in de 50er en 60er jaren in Duitsland plaatsvond. Daarmee voltrok zich ook een principiële verandering in de houding van de lezers, waardoor het probleem van Thomas Mann, nl. ‘die Politisierung des Geistes’ in een heel ander licht kwam te staan.

Deze veranderende houding van de lezer korrespondeerde met een langzamerhand veranderende literatuurkritiek. Na 1945 worden allereerst alle vooroordelen vanuit het standpunt van de ‘Innerlichkeit’ uit den treure herhaald. Men vond - vooral nadat de ‘Doktor Faustus’ in 1947 verschenen was, deze analysen te intellektualistisch, te gekonstrueerd, in één woord ‘Mache’, zonder ‘Tiefe’, of zoals Hans Egon Holthusen het uitdrukte: ‘Die Welt ohne Transzendenz’. De relativerende en distancierende ironie vond men slechts misleidend. Men leze de kritieken van Friedrich Sieburg uit die tijd, of wat Walter Muschg toen schreef in zijn ‘Tragische Literaturgeschichte’: ‘Das bastardierte Dichterum wird heute von Thomas Mann am erfolgreichsten repräsentiert. Von allem Anfang an wollte er als ein

[p. 102]

Meister des lächelnden Nichternstnehmens, der Ironie gelten und sprach bezaubernd geistreich über alles, was die Menschen dieser Zeit am liebsten hörsten.’ Bij Holthusen kan men lezen: ‘Wer also ist Thomas Mann? Ein grosses Talent, aber ohne die Dimension des Genialen.’ Uit de volgende alinea blijkt zijn hulpeloosheid tegenover een roman als ‘Doktor Faustus’ en zijn opvatting van literatuur: ‘Was die Begriffe Thomas Manns angeht, so versinkt man leicht ins Bodenlose, wenn man einen von ihnen fixieren, umreissen, lokalisieren will. Seine Begriffe haben keine feste Grenzen, keinen Ort, keinen eindeutigen Geltungsbereich. Sie sind als Begriffe gar nicht ernst zu nehmen, sind nur als schwebende Stimmungswerte und psychologische Reizstoffe zu verstehen, deren Vermischung, Verarbeitung und effektvolle Anwendung eine enorme stilistische Energie sich angelegen sein lässt. Eine Art Über-Essayismus ist am Werk, dessen Kombinationslust weder Grenzen noch Skrubel kennt, eine zwielichtige und raffinierte Kunst der Begriffsklitterung, Begriffsmontage und Begriffsverwirrung.’

Dat men de elementen, die hier genoemd worden, ook anders kan interpreteren, in een meer positieve zin, ging men in de volgende jaren beseffen. Datgene wat ‘hogere’ literatuur behoorde te zijn, werd steeds twijfelachtiger. Het ging ook niet meer om gefundeerde wereldbeschouwing in de literatuur, maar om bewustzijnsprocessen en kritische houdingen. Met ‘Literatur als Lebenshilfe’ was het voorbij. Door een veranderd begrip van Literatuur verandert ook de houding van de literatuurkritiek tegenover Thomas Mann. Bovendien werd hij steeds meer objekt van de literatuurwetenschap, die echter ook een hele tijd nodig had om hem voor onderzoek waardig te bevinden. Inmiddels is een nauwelijks nog te overziene Thomas-Mann-literatuur verschenen, waarvan de dikke bibliographieën getuigen. Voor de ddr is de beoordeling van Thomas Mann minder gekompliceerd. Van begin af aan stond men in Oost-Duitsland positief te-

[p. 103]

genover alle geëmigreerde antifascistische schrijvers, voor zover zij niet ook antimarxistisch waren. Ten opzichte van Thomas Mann was de situatie inzoverre duidelijk, dat de na 1945 toonaangevende filosoof en literatuur-kritikus Georg Lukács - een oude vereerder van Thomas Mann - hem tot een van de belangrijkste vertegenwoordigers van het ‘kritisch burgerlijke realisme’ rekende, die als kritikus van de laat-burgerlijke maatschappij voor het ontstaan van de socialistische maatschappij van onschatbare waarde was. In zijn verhandeling van 1941: ‘Thomas Mann. Auf der Suche nach dem Bürger’ schreef hij:

‘Was sich uns im Werk Thomas Manns bietet, ist das bürgerliche Deutschland (ergänzt durch seine Genesis, durch die Aufdeckung der Wege, die zu ihm geführt haben), ist seine tiefgreifend erfasste innere Problematik, deren Dialektik dann naturgemäss über sich selbst hinausweist, aber nie eine in die Gegenwart gezauberte, realistisch belebte utopische Zukunftsperspektive zeigt.’

Hij is ‘Realist von seltener Wirklichkeitstreue’, d.w.z. hij ontwerpt niet een burgerlijk, op de toekomst gericht - dus utopisch - maatschappijbeeld, maar hij toont een stuk dialektiek in zijn werk, dat werkelijkheid weerspiegelt. ‘Thomas Mann ist ein extremer Typus jener Schriftsteller, deren Grösse darin besteht, dass sie “Spiegel der Welt” sind.’ Van hieruit moet ook de hele ontwikkelingsgang van Thomas Mann begrepen worden, ook van zijn politiek denken. ‘Das Problem besteht darin, dass die politische Verwirrung Thomas Manns im ersten Weltkrieg nicht eine zufällige Etappe seines “Suchens nach dem Bürger” bedeutet, sondern verstanden wird als eine nicht zufällige Phase der verhängnisvollen Gesamtentwicklung der deutschen Ideologie.’ Zijn ‘Betrachtungen eines Unpolitischen’ geven dus op een bijzonder nauwkeurige en dialektische manier het beeld van het politieke denken van het burgerlijke Duitsland in die tijd weer. De innerlijke dialektiek moest haast op noodzakelijke wijze bij het socialisme uitkomen. In dit kader voltrekt zich de ‘Rezeption’ van Thomas Mann in de ddr. Het duidelijkst is dit bij de oudere generatie, zoals Alexander Abusch, Paul Rilla, Jürgen Kuczynski en Johannes R. Becher. Maar ook in werken van recente datum is dit niet veel anders, zoals blijkt uit de voortreffelijke ‘Geschichte der deutschen Literatur’ deel 10 (1973) of ‘Zur Theorie des sozialistischen Realismus’ (1974).

Op zichzelf is dit niet vanzelfsprekend. Berthold Brecht b.v. was zeker geen grote vriend van Thomas Mann. Men zou zich zeker kunnen voorstellen, dat op grond van het debat over het begrip realisme met Lukács ook Thomas Mann aan de orde zou kunnen komen, maar dat is niet het geval. Blijkbaar bestond er geen behoefte aan zo een debat. Trouwens voor het marxisme is het probleem van de ‘Politisierung des Geistes’ geen echt probleem, maar een vanzelfsprekend uitgangspunt.

In tegenstelling tot de West-Duitse germanistiek heeft men zich in de ddr al veel vroeger wetenschappelijk met Thomas Mann bezig gehouden. De eerste uitgave ‘Gesammelte Werke in zwölf Bänden’ verscheen al in 1955 in Oost-Berlijn, terwijl deze uitgave pas in 1960 in West-Duitsland verscheen. Verder kan aan de wetenschappelijke onderzoekingen van Hans Mayer (1950) en Inge Diersen (1959) herinnerd worden.

Thomas Mann is sindsdien opgenomen zowel in Oost- als in West-Duitsland in de vaste kanon van de literatuurgeschiedenis. Hij behoort tot de schrijvers van de bovenste plank in de Duitse letterkunde van de eerste helft van deze eeuw. Daarmee is hij opgesteld in de glazen kast van de klassieke schrijvers. Het betekent helaas ook, dat zich nu niemand meer echt druk over hem maakt. Op school is hij ‘Pflichtlektüre’, in herdenkingsartikelen wordt in superlatieven over hem gesproken en nieuw-links beschouwt hem als een historische, dat wil zeggen afgedane zaak. Na dit herdenkingsjaar zal moeten blijken, of hij een dode of een springlevende ‘Klassiker’ is.