Maatstaf. Jaargang 23

[p. 94]

Carel Dinaux Op bezoek in het Thomas Mann-Archiv

‘We bestegen tenslotte langs steeds steiler paden de heuvels achter de wallen, waar tussen de vestingwerken en de oude stadsmuur half landelijk een aantrekkelijke voorstad was ontstaan,’ schreef Goethe in Dichtung und Wahrheit over zijn verblijf in Zürich tijdens zijn eerste Zwitserse reis. Wandelpaden zijn er niet meer, zelfs de steile asfaltstraat behoeft geen voetganger meer te gaan sinds er een kabelbaantje is, dat het verkeer onderhoudt tussen ‘de kleine stad’, de city aan de Limmat, en ‘de oude stad’ aan de voet van de Zürichberg. Maar vlak bij de bouwwerken van de Technische Hogeschool, de kunstacademie en de universiteit staat nog altijd het uit 1665 daterende Bodmerhaus, niet zo idyllisch meer als Goethe het zag, niet meer gelegen ‘in der freiesten, heitersten Umgebung’ met vrij zicht op ‘de glanzend bewogen spiegel van het meer’ en de bergcoulissen daarachter en heel wat minder arcadisch dan het afgebeeld staat op een oude gravure. De zijgevel met zijn houten betimmering is afgebroken, het rustieke dak werd vervangen door prozaische pannen, de Sihlvelden, die de jonge Goethe ‘bei heiterem Sonnenschein in der besten Jahreszeit ganz unvergleichlich’ toeschenen, zijn stadswijken geworden. Maar aan de bergzijde handhaafde zich met een oer-natuurlijke onverzettelijkheid een linde in de achtertuin, dezelfde boom in de schaduw waarvan Goethe het huis binnenging om de oude dichter Johann Jakob Bodmer, die Homerus en Miltons Paradise Lost vertaalde, het Nibelungenlied en het befaamde Manesse-handschrift uitgaf, een uitgebreide ‘poëtiek’ en dus slechte verzen en treurspelen schreef, zijn opwachting te maken. ‘We werden op de eerste verdieping in een rondom gelambrizeerd vertrek binnengeleid,’ vertelde Goethe. En terwijl dr. Max Rychner, voorzitter van het Thomas Mann-Gesellschaft en een der eminentste essayisten uit het Duitse taalgebied, me als Cicerone en vriend op de trap naar de daarboven gelegen etage voorging, langs de introducerende, op het komende als het ware voorbereidende portretten van de familie Mann, zonk de wereld van nu onder me weg: het moderne Zürich, met zijn luxueuze Bahnhofstrasse, zijn bankgebouwen, zijn grootsteedse volte, zijn zakelijk knipperende verkeerslichten werd een onwezenlijk toekomstvisioen. Hier immers, in dit huis ‘Zum obersten Schönenberg’ was Klopstock enige tijd te gast, hield Wieland twee jaar verblijf, keerde Goethe in gezelschap van hertog Karl August von Weimar vier jaar later, op zijn tweede Zwitserse reis, terug en woonde van 1812 tot zijn dood in 1879 de kunstschilder Ludwig Vogel - het verleden was levende werkelijkheid.

Literair-historische bodem dus, een kunstenaarshuis waar het Thomas Mann-Archiv, dat de familie Mann kort na de dood van de schrijver in 1955 aan de Eidgenossische Technische Hochschule in Zürich schonk, onderdak vond en waar het thuis is. Bodmer en Thomas Mann, ze mogen niet veel meer met elkaar gemeen hebben, dan dat de eerste vijf onleesbare oud-testamentische epen over Jakob, Rachel en Joseph dichtte en de tweede een magistrale

[p. 95]

Joseph-tetralogie schreef - Goethe en Mann behoren bijeen, niet alleen in Lotte in Weimar en de Goethe-essays, maar in Mann's gehele Lebensführung, in zelftucht en voltooiingswil, in universaliteit en representativiteit. Iedere eeuw bundelt haar geestelijk erfgoed in een enkel genie om het tot op patriarchale leeftijd creatief over te dragen. Goethe was dat voor de 18de en 19de eeuw, Thomas Mann voor de 19de en 20ste. Hier, in het huis Zum oberen Schönenberg waren beiden zoals het in Egmont heet samen zonder bij elkaar te zijn.

Max Rychner had de portaaldeur geopend en Thomas Manns werkkamer, in opstelling het evenbeeld van het vertrek in zijn laatste woning aan de Kilchbergse Alte Landstrasse, lag daar in de stilte van de zomerse middag, in de stilte van het oude huis: de schrijftafel waaraan Mann van 1925 tot 1955 werkte, waaraan in de laatste levensjaren de voordracht over Schiller, die Mann in Amsterdam en Den Haag in zijn sterfjaar hield, werd ontworpen, de Lübeckse rede, ter gelegenheid van zijn benoeming tot ere-burger van zijn geboortestad op schrift werd gesteld, het in memoriam Ernst Penzold werd geschreven, waarin hij de nadering van de eigen dood voorvoeld moet hebben, toen hij Goethe's ‘Warte nur, bald ruhest du auch’ herhaalde; aan de wanden de kostbare bibliotheek - kostbaar niet alleen door haar verscheidenheid en omvang maar vooral door de boeken met opdrachten van trouwe vrienden: André Gide, Stefan Zweig, Jean Cocteau, zijn broer Heinrich en zo tientallen; rechts de bronzen buste van Mann's dochter Elisabeth (Borghese) van wie ik een jeugdportret met haar vader, gemaakt in de tuin van zijn Münchense villa, bezit, dat Mann me in 1926 ten geschenke gaf.

Wat in de zorgvuldig gerangschikte vitrines, verdeeld over de overige vertrekken, bijeengebracht is, brengt een bewogen schrijversleven van levenstation tot levenstation in beeld. Kan men 'n kunstenaarsleven, dat zich zo onvoorwaardelijk aan het onstoffelijke woord wijdde, verzichtbaren? Men vindt er een van 1889 daterende brief met een eerste zelfportret, dat de curieuze ondertekening ‘lyrisch-dramatischer Dichter’ draagt; de eerste, in het schoolblad ‘Der Frühlingssturm’ gepubliceerde gedichten Nacht en Zweimaliger Abschied, gesigneerd door Paul Thomas en waarvan de laatste lyrisch-weemoedige ontboezeming onmiskenbaar geschreven staat in de Husumtoon von Theodor Storm's Morgen, ach Morgen muss alles vergehen. Jeugdlyriek die haar proza-zetting vond in de eerste en voluit met ‘Thomas Mann’ ondertekende novelle Gefallen - weemoed, bedwelmende seringegeur met een vleug van de zich distanciërende ironie, die drie jaar later het familiealbum Bilderbuch für artige Kinder - nimmer gepubliceerd - zou illustreren met groteske caricaturen van het hooggeprezen levensoptimisme - tekeningen die aan Georg Gross herinneren, zoals Das Läben.

Niet alleen de eerste druk van Buddenbrooks is aanwezig, maar ook de historische brief van Manns uitgever S. Fischer die hem aanspoorde tot het aanbrengen van bekortingen... in een roman die in miljoenen exemplaren door de wereld zou gaan. Thomas Mann heeft nooit een autobiografie willen schrijven en zich beperkt tot een summiere Lebensabriss (1930). Voor hem was diegene een dichter ‘wiens leven symbolisch is’ en ‘alleen van zichzelf behoeft te vertellen om de tijd, het algemene te vertolken’ - te vertolken door een gewissenhaft Leben. Werk na werk heeft hij aan wat er onderging, woelde en groeide in deze eeuw, gestalte gegeven, van de jeugdnovellen tot de romans uit de laatste levensjaren, die naar zijn zeggen geen romans meer waren: Doktor Faustus en Der Erwählte. En weg na weg kan men deze levensgang volgen in het documentaire materiaal, zodat het niet enkel het levensbeeld is dat men voor zich ziet maar de geschiedenis van een heel tijdsbestek.

Daar is het portret van Savonarola - waarschijnlijk het tweede van de hand van Fra Bartolommeo della Porte - dat hem letterlijk

[p. 96]

voor ogen stond toen hij zijn novelle Gladius Dei en later Fiorenza schreef. Daar is een exemplaar van de vrijwel onvindbare novelle Wälsungenblut, waarvan het wagneriaans afgestemde thema na een halve eeuw in Der Erwählte parodistisch zou terugkeren - hetzelfde exemplaar dat Mann mij in 1925 te leen gaf. Daar is het portret van Gustav Mahler dat hem tot model diende voor de Aschenbach-figuur uit Der Tod in Venedig en het Zolaessay van Heinrich Mann, in de eerste later zozeer door hem gewijzigde versie, voorzien van de aantekeningen van Thomas in de jaren dat het in en door de Betrachtungen eines Unpolitischen tot de zo pijnlijke broedertwist kwam tussen de ‘conservatieve’ Thomas en de ‘democratische’ Heinrich.

Tussen het werk van kleinere omvang groeit het grotere, dat opnieuw de tijd zal registreren, het uur U zal signaleren: Der Zauberberg, die in de eerste druk van 1924 aanwezig is. Het jaar daarop is een kroon- en topjaar. De stad München huldigt - op voorname wijze, blijkens het fotomateriaal - de meester die in 1919 met het eredoctoraat van de universiteit van Bonn werd vereerd: uit alle windstreken komen de gelukwensen, Die Neue Rundschau verschijnt als jubileum-nummer, met bijdragen van prominente auteurs. Stefan Zweig roemt hem als de genius der verantwoordelijkheid, die zich in Duitsland al zeldzamer openbaart. Enkele jaren later slechts zou Thomas Mann zich in de Berlijnse Beethovenzaal met een vurig Appell an die Vernunft, met een uiterste beroep op het geweten, tot het gehele volk richten om de nazi-infamie als giftig gezwel uit te snijden. Het was de winnaar van de Nobelprijs die daar toen sprak. De oorkonde van dit hoogste eerbetoon, met zijn Lübeckse omlijsting een prachtwerk van versierkunst die de middeleeuwse miniaturen niet ongelijk is, bevestigt een wereldfaam.

Wat Mann in 1907 ironiserend had geschreven kon hij 25 jaar later onverminderd herhalen: hij, de bajazzo van zijn jeugd, de in de kunst verdwaalde burger, de van de simpele levens-

[p. 97]

vreugde verstoken Tonio Kröger wordt met roem overladen, bezit een prinses van een vrouw, een voorname villa, maakt triomfreizen. ‘En waarom dit alles? Waarvoor? Ik heb me niet veranderd, niet verbeterd. Ik ben alleen voortgegaan met te doen wat ik als ultimus deed, namelijk te dromen, dichterboeken te lezen en zelf iets van die aard te schrijven...’

Als Thomas Mann zijn zestigste verjaardag viert is hij al twee jaar emigrant. Hier, in de vitrine die een Leiden an Deutschland documenteert, liggen de gelukwensen van zijn vrienden: Bruno Walter en Gerhart Hauptmann, Benedetto Groce en Ortega y Gasset, Alfred Kubin en Sigmund Freud, Paul Valéry en Knut Hamsun. Het Bonn'se eredoctoraat was hem ontnomen, 15 andere zouden er in de loop van de jaren voor in de plaats komen, ‘all over the world’. Van het Duitse staatsburgerschap werd hij vervallen verklaard: daar ligt zijn officiële Ausbürgerung, geflankeerd door zijn Tsjechische paspoort als symbool van een tijdelijke nationaliteit, die kort daarop door het Amerikaanse staatsburgerschap vervangen werd.

Amerika, Pacific Palisades: daar werd de Joseph-tetralogie voltooid, Doktor Faustus geschreven, het vijfenvijftigtal radiotoespraken opgesteld, die bezet Nederland in het geheim beluisterde. Meer dan ooit vertegenwoordigt de tovenaar het geweten van Duitsland, de geest van Europa, van vrijheid en democratie en een nieuw strijdbaar humanisme. De zeventiger die terugkeert naar Europa en zich in Zwitserland vestigt, heeft voor de tweede maal zijn oorlogstribuut betaald. Is er op de portretten uit die jaren in zijn blik iets van bezorgheid voor de naaste toekomst? Zwaarder, gewetensvoller nog als dat kan, draagt de auteur van Der Erwählte en Felix Krull de last van de schrijversverantwoordelijkheid - men kan het de onvermoeide aanzien. De onvergelijkelijke Frau Katja, zijn vrouw en engelbewaardster, is strijdbaar aan zijn zijde. Van de kinderen hebben de groten uit de inflatie-novelle Unordnung und frühes Leid Erika en Klaus, de twee-eenheid in het wereldreisboek Rundherum en het vroegere Pfeffermühle-cabaret, een eigen roem verworven. Mét de jongeren, de violist en latere hoogleraar germanistiek in Amerika Michael en diens zoontje Frido, dat men in Doktor Faustus terugvindt - en historicus Golo, Monika, die in haar biografische herinneringen een standbeeld voor haar vader oprichtte, Elisabeth die zich in haar bundel To whom it may concern als novelliste ontpopte, helpen zij het beeld voltooien van een schrijversleven dat ‘auf jeder Stufe charakteristisch wirksam ist.’

Het wordt laat: bijna is het tachtigste levensjaar bereikt. Een lang leven, schreef Goethe, betekent menigeen overleven. Hoeveel vrienden bezweken in de diaspora. Zoon Klaus heeft de dood zelf verkozen, Elisabeth Borghese werd weduwe, broer Heinrich legt de levenslast neer. ‘Een eenzaam man vouwt de handen en spreekt: “God zei uw ziel genadig” en hij doelt daarmee niet meer op “zijn vriend, zijn vaderland”, maar op de wereld.’ Daar liggen de hoge onderscheidingen, daar de vredesorde Pour le mérite, twee dagen voor zijn dood ontvangen. Daar ligt het dodenmasker in de stilte van deze zomermiddag. Eeuwigheid omgeeft het. De eenheid van dit magistrale oeuvre, deze symfonische levenssymboliek gaat voort zijn invloed te oefenen, of de wereld zal onze wereld niet meer zijn...

‘Nietwaar,’ schreef Max Rychner me kort na mijn bezoek, ‘het Thomas Mann-Archiv is “etwas recht Präsentabeles” geworden, niet te pompeus en niet te schraal, ongeveer zo dat de vaders Buddenbrook het met een “vooruit, goed dan” zouden goedkeuren.’

Bewerkte versie van een door de auteur in de Gooi- en Eemlander van 28 november 1962 gepubliceerd artikel.