Maatstaf. Jaargang 23

[p. 88]

Martin Mooij Klaus Mann is de zoon van Thomas Mann...

‘Die ganze Welt kennt Klaus Mann, den Sohn von Thomas Mann. Wer is übrigens Thomas Mann?’ Dat zou, volgens Klaus Mann, de dichter Bertolt Brecht zich eens hebben afgevraagd in het Berlijnse tijdschrift ‘Das Tagebuch’. Nu heeft Brecht het bij die gelegenheid wel iets anders gezegd - ‘Heute früh las ich den “Uhu”. Darin blickt Herr Thomas Mann (wer ist Herr Thomas Mann?) sorgenvoll auf seinen berühmten Sohn (wer kennt ihn nicht?) und sagt (nach einer Pause): Wenn ich da an die Riesen Björnson und Tolstoi denke...!’ - maar eigenlijk doet dat er weinig toe. Er bestaan wel meer variaties. Brecht was nu eenmaal noch op de vader noch op de zoon erg gesteld. De vraag wie Thomas Mann nu eigenlijk was, kan trouwens in dit bestek gevoeglijk buiten beschouwing worden gelaten. Het gaat thans om de - oudste - zoon Klaus, van wie diens broer Golo zegt dat het schrijven hem in het bloed zat en die er geen moment aan zou hebben gedacht iets anders dan schrijver te worden. ‘In den unteren Klassen des Wilhelmsgymnasiums füllte er eine unendliche Zahl blauer Schulhefte mit Romanen, Novellen, Dramen, Lustspielen.’ Golo Mann noemt zijn broer Klaus een van de als schrijver meest begaafde mensen, die hij heeft gekend, ook een van de sympathiekste. En Thomas Mann zegt in zijn ‘Vorwort zu einem Gedächtnisbuch für Klaus Mann’: ‘...ich glaube ernstlich, dass er zu den Begabtesten seiner Generation gehörte, vielleicht der Allerbegabteste war.’

De gevoelens van waardering waren er al vroeg en ze waren wederzijds. In zijn - tweede - autobiografie, ‘Der Wendepunkt’, herinnert Klaus Mann zich hoe ‘de tovenaar’ kerstmis 1925 een opdracht schreef in zijn exemplaar van ‘Der Zauberberg’ en die luidde: ‘Dem geschätzten Kollegen - sein hoffnungsvoller Vater.’ De zoon was zo onvoorzichtig deze tekst aan vrienden te laten zien, die er op hun beurt ook weer de nodige ruchtbaarheid aan gaven. Tenslotte viel de opdracht in de pers een overdreven publiciteit ten deel en werd zij een van de vele anekdoten rond de familie Mann. De houding van Thomas Mann in die tijd tegenover zijn zoon moet van een ironische welwillendheid en van een afwachtende gereserveerdheid zijn geweest. Klaus Mann gelooft niet dat zijn vader zich ooit ernstige zorgen om hem heeft gemaakt. ‘Davor bewahrte ihn nicht nur seine natürliche Indifferenz und Detachiertheit, sondern wohl auch sein Vertrauen in meine Intelligenz und meine gesunden Instinkte; aber meine Extravaganzen mögen ihm zuweilen mehr auf die Nerven gegangen sein, als er zeigen oder als ich bemerken wollte.’

Het kan niet anders of het voorbeeld van de beroemde vader moet voor Klaus Mann toch heel lang een werkelijke belasting zijn geweest. Zijn werk en zijn persoon werden met die van Thomas Mann vergeleken. Diens schaduw viel op hem en het is heel wel denkbaar dat een goed deel van de excentriciteit van de jonge Klaus Mann bedoeld was als een soort afweerreactie. Behalve de druk van buiten was er ook nog de innerlijke twijfel, veroorzaakt door de aanwezigheid van de vader. Toch moet worden gezegd dat er binnen het gezin Mann

[p. 89]

nauwelijks sprake is geweest van een vader-zoon-conflict. Natuurlijk had Klaus Mann andere voorkeuren en ambities dan zijn vader. Hij hield meer van het katholieke dan van het protestantse, meer van het pathetische dan van het ironische, meer van het buitensporige dan van het gematigde. Maar: ‘Während ich diese Gegensätze konstruierte, war mir natürlich am Beifall keines Menschen wie an seinem gelegen.’ De afzwering van de generatie van de ouders bleef daarmee zuiver abstract en retorisch. Er was ook nauwelijks gelegenheid om de ouders te haten. In ‘Kind dieser Zeit’ schrijft Klaus Mann nog vóór zijn vertrek uit Duitsland: ‘Der Vater-Sohn-Konflikt war kaum ein Jahr lang in meinem Leben aktuell. Ich empfinde ihn, wie die Dinge heute liegen, als das überflüssigste und uninteressanteste aller Probleme.’ Hij was zich er toen al van bewust dat de werkelijke scheidingslijn niet langer tussen de generaties verliep, maar dwars door de generaties heen. En zo er al sprake geweest zou zijn van een vader-zoon-conflict, dan werden de overblijfselen daarvan wel als vanzelf door de ballingschap opgeheven.

Klaus Mann werd in 1906 in München geboren, een jaar na zijn zusje Erika. Hij begon al heel vroeg te schrijven. Zijn twee jaar jongere broer Golo herinnert zich dat Klaus reeds op 12-jarige leeftijd een compleet blijspel had geschreven, ‘Familie Krach’. Hij had het stuk zelfs naar het Volkstheater in München gestuurd, voorzichtigheidshalve onder een pseudoniem: Karl Trepitsch. Van een eventueel honorarium had hij al bij voorbaat afgezien. Toen Klaus na weken nog niets had gehoord, stuurde hij zijn broertje Golo er op af, die zich bij die gelegenheid Fritz moest noemen en voor een neefje van meneer Trepitsch moest spelen. Golo kreeg het manuscript terug met de boodschap dat zijn oom niet langs hoefde te komen. Bij de thuiskomst van Golo bleek Klaus niet al te zeer van zijn stuk gebracht: ‘Er hat doch gewusst, wo mein Stück war.’

De pogingen werden voortgezet en het kon niet uitblijven dat op een dag de eerste bijdrage van Klaus Mann werd gepubliceerd. Maar voor het zover was, had hij al heel wat geschreven, o.a. ook gedichten voor een schoolvriendje. Hij gaf ze hem overigens nooit te lezen. Wel schreef hij een keer voor hem op een stukje papier: ‘Ich liebe dich.’ Het vriendje kreeg een kleur. Toen kwam het antwoord: ‘Natürlich liebst du mich. Freunde sollen einander liebhaben.’ Of dit nu een eerste aanwijzing is voor de homosexuele geaardheid van Klaus Mann? Ik weet het niet.

Klaus Mann had al vroeg zijn eigen gedrevenheden. Wie er zijn autobiografie ‘Der Wendepunkt’ op na leest, merkt dat hij zich al heel jong aangetrokken voelde tot eenzamen, lijdenden, ook tot zelfmoordenaars. Kleist wordt door hem uitdrukkelijk bewonderd omdat deze een einde aan zijn leven maakte, van Novalis houdt hij vanwege diens duistere doodsmystiek, van Wilde omdat die in het tuchthuis gebroken werd, van Poe om diens alcoholisme, van Herman Bang om diens eenzaamheid. Op zichzelf is dit niet zo vreemd, ook al wordt de nog jeugdige leeftijd van Klaus Mann daarbij buiten beschouwing gelaten. Zelfmoord is in de familie Mann niet iets vreemds. Verval en decadentie behoren in het vroege werk van zijn vader tot de centrale thema's. Pas ‘Der Zauberberg’ bracht voor Thomas Mann de overwinning van het verlangen naar ‘Verzauberung... Aufbruch und Flucht’. De schrijver kon deze gevoelens door strenge zelftucht overwinnen en in zijn werk transponeren. Ook Klaus Mann heeft dat steeds weer geprobeerd en het is hem zelfs lange tijd gelukt. Uiteindelijk werd de verleiding voor hem toch te groot. Hij had teveel vrienden, die hem in de zelfmoord voor zouden gaan. Het zou echter nog heel lang duren.

Een van de vroege boeken van Klaus Mann heeft als titel ‘Auf der Suche nach einem Weg’ en eigenlijk is dat een aanduiding, die voor zijn hele oeuvre zou kunnen gelden. In zijn hele werk is er dit zoeken naar zichzelf, naar de eigen identiteit. In een toneelstuk als ‘Anja und

[p. 90]

Esther’ en ook in ‘Kindernovellen’ vindt men nauwelijks versleuteld de eigen levensproblemen. In zijn latere werk, zoals in de Tsjaikovski-roman ‘Symphonie Pathétique’ waarin hij ingaat op de homosexualiteit van de componist, gebeurt dit in feite nog duidelijker.

Tegelijkertijd staat de jonge auteur midden in het leven. Hij werkt als toneelcriticus in Berlijn; schrijft zijn eerste toneelstuk; speelt er zelf in mee, samen met zijn zuster Erika; maakt buitenlandse reizen; gaat met Erika op tournee - naar Amerika, Japan, China, Rusland. Het is maar een greep. Vaak zit hij zonder geld, maar altijd is er op het laatste ogenblik toch weer de mogelijkheid om er aan te komen. En er blijft die ene zekerheid: ‘“Viel Glück, mein Sohn!” sagt der Vater, mit halb scherzhafter Feierlichkeit: “Und komm heim, wenn du elend bist!”’

Klaus Mann kwam uit een liberaal milieu, dat aanvankelijk ook nog conservatief was. Zijn uitgangspositie leek op die van zijn vader, veel meer dan op die van zijn oom Heinrich, die al veel eerder een bewuste keuze had gedaan. Klaus Mann werd zich van de werkelijke situatie bewust door de politieke gebeurtenissen en ontwikkelingen, door het toenemende nationaal-socialistische gevaar en door de verdrijving uit Duitsland. Hij werd gedwongen de werkelijke situatie steeds duidelijker te zien. Hij verbleef vaak in het buitenland. Hij kende iedereen en men kende hem. In 1932 wilde hij nog een autotocht naar Perzië maken, samen met Erika, een vriend en een vriendin. De vriend, Ricki, die van zichzelf zei dat hij niet alleen bisexueel, maar ‘hysterisch-panerotisch’ was, pleegde zelfmoord op de dag voor hun vertrek. Klaus Mann leefde verder, op de eeuwige hotelkamers, met vrienden en vriendjes, in het ouderlijk huis. Totdat...

Totdat het 1933 werd en er een wereld ineenstortte. Niet zomaar ineens natuurlijk. Erika Mann was juist met haar politiek-literaire cabaret ‘Die Pfeffermühle’ begonnen, toen Hitler tot kanselier benoemd werd en een maand later de Rijksdag brandde. In München werd toen het Fasching gevierd.

Erika en Klaus Mann bevonden zich voor een korte vacantie in Zwitserland toen ze de berichten uit Duitsland hoorden. Korte tijd later keerden zij naar München terug. Voor heel kort overigens. De chauffeur des huizes, die zelf fout bleek te zijn, verwelkomde hen al op het stationsplein. ‘“Seien's vorsichtig!” flüsterte er bewegt. “Alle zwei, aber besonders Sie, Fräulein Erika! Sie sind hinter Ihnen her, vom Braunen Haus die, Sie wissen schon! Gehen's nicht auf die Strasse, Fräulein Erika! Lassen's keinen wissen, dass Sie in der Stadt sind, Herr Klaus! Wenn die Sie erwischen...!”’ Erika vertrok nog dezelfde dag naar Zwitserland, Klaus een dag later naar Parijs. Maar eerst moesten de ouders, die ook in het buitenland waren, telefonisch worden gewaarschuwd, heel discreet. Het was immers waarschijnlijk dat men werd afgeluisterd. Er werd over het weer gesproken, dat het beter was nog even weg te blijven. Het werd niet begrepen. Thomas Mann bleek vast voornemens binnen twee dagen naar huis te komen. Tenslotte kwam het hoge woord er uit: ‘Bleibe in der Schweiz! Du wärst hier nicht sicher!’

Er is wel gezegd dat de jaren van zijn ballingschap voor Klaus Mann in literair opzicht zijn vruchtbaarste periode is geweest. Kort voor zijn vertrek uit Duitsland, was zijn eerste autobiografie, ‘Kind dieser Zeit’, verschenen. In 1934 volgde ‘Flucht in den Norden’. De roman was in hotelkamers in Parijs, Amsterdam en Boedapest vlug en ook wat vluchtig in elkaar gezet en stond een beetje onder het werkelijke niveau van Klaus Mann. Een jaar later, in 1935, verscheen de Tsjaikovski-roman ‘Symphonie Pathétique’. In een essay ‘Klaus Manns Exilromane’ vraagt Martin Gregor-Dellin (Deutsche Exilliteratur 1933-1945, Hrsg. v. Manfred Durzak, Reclam 1973) zich af wat Klaus Mann in het tweede jaar van zijn ballingschap er toe mag hebben aangezet een kunstenaarsroman te schrijven en niet de roman van een martelaar of van een politiek strij-

[p. 91]

der. Hij voegt daar aan toe dat Klaus Mann mogelijk in ‘Der Wendepunkt’ zelf het antwoord geeft: ‘Er war ein Emigrant, ein Exilierter, nicht aus politischen Gründen, sondern weil er sich nirgends zu Hause fühlte, nirgends zu Hause war. Er litt überal.’ Klaus Mann voelde zich zeer tot Tsjaikovski aangetrokken. ‘Ich liebte ihn mit allen seinen Fehlern, Schwächen und Irrtümern. Mein Ehrgeiz war, ihn ganz hinzustellen.’ Martin Gregor-Dellin zegt dan dat dit tegen het Duitse purisme gericht was, dat zich de kunstenaar slechts als heilige, doorzichtig van edelmoedigheid, bij de titanenstrijd puur goud zwetend, vermag voor te stellen. Intussen redigeerde Klaus Mann al vanaf september 1933 het in Amsterdam verschijnende literaire tijdschrift ‘Die Sammlung’ (Querido), waaraan Brecht, Einstein, Döblin, Heinrich Mann, Hemingway, André Gide, Aldous Huxley, Ernst Toller en Trotzki hebben meegewerkt. Het tijdschrift heeft helaas maar twee jaar bestaan. Wat de Duitstalige emigrantenliteratuur betreft, was Klaus Mann lector bij Querido. Hij was vervolgens medewerker van nagenoeg alle Duitse emigrantentijdschriften.

Er verschenen andere romans van hem. ‘Mephisto. Roman einer Karriere’ (1936) zou dertig jaar later opnieuw tot een schandaal leiden. Opnieuw moest er over worden geprocedeerd of met de hoofdpersoon Hendrik Höfgen de acteur Gustav Gründgens bedoeld kon zijn. Andere boeken van de auteur uit de vooroorlogse periode zijn de novelle ‘Vergittertes Fenster’ (1937) over de dood van koning Ludwig ii van Beieren en ‘Der Vulkan. Roman unter Emigranten’ (1939) met een breed opgezette schildering van alle stromingen en exponenten van de Westeuropese ballingschap. Vooral deze laatste roman is in sterke mate autobiografisch. Onder de personen vindt men communisten, anarchisten en avonturiers. Mensen, die in gevaar zijn of ten onder dreigen te gaan, zoals de begaafde dichter Martin Korella met zijn homo-erotische neigingen en zijn verslaving aan verdovende middelen. Er is de actrice Marion, dochter uit een goedburgerlijk milieu, die agiteert en reciteert, en die doet denken aan Klaus Mann's zuster Erika. Een zo duidelijke weergave van de situatie kon niet worden misverstaan en er moest kritiek komen, vooral vanwege de in het boek voorkomende homosexualiteit en het morfinisme. In een brief van 22 juli 1939 had Thomas Mann zijn zoon al op de te verwachten aanvallen voorbereid.

De emigrantenperiode was natuurlijk moeilijk, maar het lijkt toch niet de moeilijkste fase in het leven van Klaus Mann. Het was een tijd van hard werken, van veel reizen - Amsterdam, Parijs, Génève, Boedapest, later vooral ook Amerika. Soms waren er de nachtmerrieachtige dromen over een plotseling teruggezet zijn in Duitsland, waar je geen kant meer uit kon. Dat was iets, wat vele ballingen kenden. Voor Klaus Mann viel het aanvankelijk zelfs nog wel mee. Hij was al vaak voor langere perioden in het buitenland geweest. Nu werkte hij verschillende maanden per jaar in Amsterdam, hij was - als altijd - graag in Parijs, hij logeerde bij zijn ouders in Zwitserland.

In een wat later stadium werd dit alles moeilijker. De grootouders van moederszijde waren in Duitsland gebleven. Aanvankelijk konden zij nog wel bij Thomas Mann en hun dochter op bezoek komen. Later, nadat de Manns waren ‘uitgeburgerd’, werd dit onmogelijk. Klaus Mann werd overigens eerder van zijn Duitse staatsburgeschap vervallen verklaard dan zijn vader. Hij stond op de tweede lijst, zijn oom Heinrich op de eerste, Erika op de derde. Thomas Mann, aan wiens antinazistische instelling niet getwijfeld kon worden, had zich in zijn ballingschap aanvankelijk nog wat achteraf gehouden. Maar toen hij moest spreken, deed hij het, zonder voorbehoud. De gevolgen bleven, zoals gezegd, niet uit.

Er kwamen andere problemen. De emigranten waren in West-Europa toch niet zo erg gezien. Waarom pasten zij zich niet aan, waarom gingen zij niet terug naar Duitsland? Erika Mann kon met haar cabaret ‘Die Pfeffermühle’ niet

[p. 92]

langer in Zwitserland optreden.

Intussen kwam de Tweede Wereldoorlog steeds dichterbij. Klaus Mann deed aan alles mee wat het nationaal-socialisme misschien nog kon tegenhouden. Hij sprak op meetings en vergaderingen, hij verbleef vaak en langdurig in Frankrijk, toonde er zich een voorstander van het Volksfront, raakte zeer bevriend met André Gide, ging met hem mee op reis naar de Sowjet-Unie, leerde Jef Last kennen, bezocht als oorlogscorrespondent het Spaanse front. Enkele jaren voor het uitbreken van de oorlog vestigde hij zich in de Verenigde Staten, maar hij kwam toch nog enkele malen terug naar Europa. Met zijn ouders had hij regelmatig contact, vooral nadat ook zij naar Amerika waren overgestoken.

Thomas Mann werd er een van de centrale figuren onder de ballingen. Hij gold als de grote autoriteit, maar er was ook verzet tegen hem. Er waren - al veel langer eigenlijk - de moeilijkheden met zijn broer Heinrich. Brecht

‘Du weikt doch. Papa, Genies haben niemals geniale Cöhne, also bist du tein Genie.’

mocht hem nog steeds niet en kwam met inderdaad zeer ernstige bezwaren. Klaus Mann deed wat hij kon om het nationaal-socialisme te bestrijden. In 1942 stichtte hij het antifascistische tijdschrift ‘Decision’. Hij publiceerde twee boeken, in het Engels geschreven. Het waren de biografie ‘André Gide: And the Crisis of Modern Thought’ en de autobiografie ‘The Turning Point’. Later zou hij beide boeken zelf in het Duits vertalen.

Eind 1942 trad Klaus Mann in dienst van het Amerikaanse leger, als oorlogsvrijwilliger. Het is na een moeilijke periode, waarin hij voortdurend naar de dood verlangt. In ‘Der Wendepunkt’ vindt men hierover enige informatie: ‘24. Oktober (1942). Furchtbare Traurigkeit - alles überschattend. Der Todeswunsch. / 25. Oktober. Der Todeswunsch - sonst nichts. 26. Oktober. Der Todeswunsch... (Wie lange erträgt man das?) / 27. Oktober. Ich wünsche mir den Tod. Der Tod wäre mir sehr erwünscht. Ich möchte gerne sterben. Das Leben

[p. 93]

ist mir unangenehm. Ich mag nicht mehr leben. Er wäre mir äusserst lieb, nicht mehr leben zu müssen. Der Tod wäre mir entschieden angenehm. Ich wünsche mir den Tod. / 1. November. Immer noch am Leben... Die Arbeit hilft - ein wenig.’

Maar eerst is er nog de oorlog. Klaus Mann krijgt zijn basisopleiding, hij ergert zich in Amerika aan de behandeling van gekleurde soldaten. Tenslotte gaat hij als geallieerd militair naar Europa. Eerst naar Italië, later als correspondent van ‘Stars and Stripes’ naar Duitsland. Zijn brieven uit die periode zijn zeer informatief. Zo schrijft hij op 16 mei 1945 vanuit Rosenheim in Beieren een verjaardagsbrief aan zijn vader. Hij vertelt over de Duitse mentaliteit en over de zekerheid bij veel Duitsers dat Hitler nog leeft. Hij heeft het over een bezoek aan Berchtesgaden, aan het concentratiekamp Dachau en over een interview, dat de gevangengenomen Göring wordt afgenomen. Hij is op bezoek geweest bij Richard Strauss, die nog steeds van een domme, dus gevaarlijke mentaliteit getuigt. Natuurlijk had hij ook onder de Nazi's geleden. Hij was zelfs met inkwartiering bedreigd en zijn niet-arische schoondochter mocht zelfs een poosje niet paardrijden. Aan emigreren had hij nooit gedacht: ‘Auswandern? Ja, wenn das Essen schlecht wird! Im Dritten Reich gab es sehr gut zu essen, besonders wenn man Tantiemen aus mindestens achtzig Opernhäusern scheffelte. Von ein paar dummen Zwischenfällen abgesehen, hatte ich nicht zu klagen.’

Er is in deze brief ook sprake van een bezoek aan het vroegere ouderlijk huis in München. Het bleek ernstig beschadigd, maar Klaus Mann ontmoette er een meisje, dat op een balkon voor een huisvestinkje had gezorgd. Klaus Mann vroeg haar of zij toevallig wist van wie dit huis vroeger was geweest. Ze wist het niet. ‘“Wahrscheinlich ein Nicht-Arier,” vermutete sie achselzuckend. “Oder sogar Volljude. Auf alle Fälle hat er sich mit unserer Regierung nicht vertragen.”’ Het meisje had meer herinneringen aan het huis gedurende de periode van het Derde Rijk. ‘Das Haus gehört dem Staat. Sonst hätt's doch keinen Lebensborn hier gegeben.’ Klaus Mann legt in zijn brief aan zijn ouders uit wat ‘Lebensborn’ eigenlijk betekende. Het mag nu als bekend worden verondersteld.

Er valt veel meer over Klaus Mann te zeggen. In de jaren na de Tweede Wereldoorlog bleef hij werken en reizen. In de periode van zijn ballingschap was hij een werkelijke Europeaan geworden, hij was het de hele oorlog door gebleven. Na de bevrijding van Europa, waartoe hij zelf had bijgedragen, kreeg hij het steeds moeilijker. Hij voelde hoe Europa ten onder moest gaan in de strijd tussen de nieuwe wereldmachten. In 1948 publiceerde hij nog zijn laatste essay, ‘Die Heimsuchung des Europäischen Geistes’, in het Engels geschreven en voor het eerst gepubliceerd in ‘Tomorrow’. Tot onderwerp heeft het de situatie van de intellectuelen temidden van de verwarringen en de controversen van deze tijd. Hij laat zien dat de intellectuelen er goed aan zouden doen de volledige hopeloosheid van de huidige toestand in te zien. Hij gaat nog verder en ik citeer hier uit het voorwoord, dat zijn vader schreef voor ‘Ein Gedächtnisbuch für Klaus Mann’ en waarin hij de tekst van zijn zoon aanhaalt: ‘Eine neue Bewegung sollten sie ins Leben rufen, die europäischen Intellektuelle, eine Bewegung der Verzweiflung, die Rebellion der Hoffnungslosen... Eine Selbstmordwelle, der die hervorragendsten, gefeiertsten Geister zum Opfer fielen, würde die Völker aufschrecken aus ihrer Lethargie, so dass sie den tödlichen Ernst der Heimsuchung begriffen, die der Mensch über sich gebracht hat durch seine Dummheit und Selbstsucht.’

Op 21 mei 1949 pleegde Klaus Mann in Cannes zelfmoord. Wat de directe aanleiding was, zal nooit helemaal duidelijk worden. Er waren in zijn laatste levensperiode vele teleurstellingen. Wellicht hebben ze tot zijn laatste stap bijgedragen.