Maatstaf. Jaargang 23

[p. 81]

M.H. Würzner Heinrich en Thomas Mann

Tot de belangrijkste schrijvers van de moderne Duitse letterkunde behoren zonder twijfel Heinrich en Thomas Mann. Hierbij lijkt het een uitgemaakte zaak te zijn, dat Thomas nog iets belangrijker is dan Heinrich. Wij vieren immers het 100ste geboortejaar in 1975 van Thomas, maar herdenken niet het 25ste sterfjaar van Heinrich. Het is weliswaar ook het 20ste sterfjaar van Thomas, maar verjaardagen zijn prettiger te vieren, dan sterfdagen te herdenken. Dit argument helpt echter niet veel, want bij de 100ste verjaardag van Heinrich in 1971 hebben kranten en uitgevers in Nederland nauwelijks aandacht aan dit feit geschonken. Er zijn weliswaar elders belangwekkende studies en herdenkingsartikelen verschenen, maar zij hebben - ten minste in het westen - aan Heinrich Mann de populariteit, die hij in de 20er jaren had, niet kunnen teruggeven.

Als men de werken van Heinrich en Thomas Mann enigszins kent, heeft men in eerste instantie het gevoel met twee heel verschillende soorten schrijvers te maken te hebben. De rationalistisch-direkte Heinrich staat blijkbaar in volstrekte tegenstelling tot de artistieke, fijngevoelige en veel meer reflekterende Thomas. Dat hierdoor een verschillend gestruktureerd werk ontstaat, is haast vanzelfsprekend. Maar men mag dit ook niet overdrijven. Het is eveneens mogelijk een lange catalogus van overeenkomsten op te stellen, waarmee echter ook niet veel is bewezen. Men zou het hierbij kunnen laten, want onder dit aspekt is het feit, dat zij broers zijn slechts een interessant biografisch gegeven. Toch heeft men dit verschil, dat voor de beide broers zelf tot een probleem is uitgegroeid en tot tijdelijke vervreemding heeft geleid, graag als een voor die tijd representatief verschil geïnterpreteerd. Alleen onder dit gezichtspunt is de belangstelling voor een vergelijking van deze beide schrijvers meer dan slechts biografische nieuwsgierigheid.

De gebroeders Mann komen uit een goed burgerlijke familie, groeiden in deze burgerlijke wereld op en zij maken, zoals uit al hun werken blijkt, een bepaalde ontwikkeling door met een duidelijke emancipatie, die zij als bevrijding en daaruit voortvloeiend als een poging tot verandering binnen deze burgerlijke wereld beleven. Toch verlopen de lijnen van deze ontwikkeling zeer verschillend. Aan het begin is de oudere broer Heinrich de leidende figuur, maar al vroeg blijkt, dat de jongere juist door zich los te maken van hem en tegen deze prioriteit te revolteren tot zijn eigen schrijverschap komt.

In de grond van de zaak zijn het twee verschillende temperamenten, die zich in hun werken en brieven uitdrukken. Heinrich schrijft uit een zekere distantie tot zichzelf. Het gaat hem om de zaak, waarop hij gericht is. De wijze waarop hij deze benadert is echter zeer subjectief. Hij schrijft vlug en gemakkelijk. Gekenmerkt is zijn stijl door de vele toespelingen, waardoor het lezen vooral van de essays voor de moderne lezer niet eenvoudiger wordt. Soms is hij ook wel eens onnauwkeurig, wat hem van zijn broer het verwijt van slordigheid heeft opgeleverd. Thomas is anders, hij heeft het, als hij over zichzelf en zijn eigen ervarin-

[p. 82]

gen spreekt, over algemene karakteristieke trekken van zijn tijd, naar hij zegt, tot zijn eigen verbazing. Aan het eind van een opmerking over zijn roman ‘Königliche Hoheit’ zegt hij in 1910: ‘Wer ist ein Dichter? Der, dessen Leben symbolisch ist. In mir lebt der Glaube, daß ich nur von mir zu erzählen brauche, um auch der Zeit, der Allgemeinheit die Zunge zu lösen, und ohne diesen Glauben könnte ich mich der Mühe des Produzierens entschlagen. “Königliche Hoheit” ist nicht irgendein willkürlich gewählter Stoff, in welchen mein “Virtuosentum” sich verbiß und auf den meine Unkenntnis kein Anrecht hatte. Sondern indem ich, nach meinen Kräften, an dem Streben einiger weniger teilnahm, den deutschen Roman als Kunstform zu adeln und zu erhöhen, erzählte ich, auch diesmal, von meinem Leben.’

Veel eigen ervaringen en autobiografismen heeft hij in zijn oeuvre verwerkt. Het paradoxe is echter, dat het niet mogelijk is vanuit dit biografische zijn werk te interpreteren, het steekt ver boven het ‘private’ uit, waardoor deze blijkbaar duidelijke subjektiviteit weer iets objektiefs krijgt. Voor Heinrich is dit voldoende om Thomas ‘die völlige Respektlosigkeit vor allem Dir nicht Angemessenen’ te verwijten, ‘kurz, die Unfähigkeit, den wirklichen Ernst eines fremden Lebens je zu erfassen.

Um Dich her sind belanglose Statisten, die “Volk” vorstellen, wie in Deinem Hohenlied von der “Königlichen Hoheit”’, zoals hij in de beroemde, echter niet verstuurde brief van 5 januari 1918 schrijft. Heinrich is wel bereid de subjektieve, maar niet de objektieve kant van het schrijverschap van Thomas te erkennen. Achter deze groeiende tegenstelling ten opzichte van hun literaire produktie in de jaren na 1900 manifesteert zich steeds meer een politieke of beter cultuurpolitieke tegenstelling. Hier achter staat een principieel verschillende opvatting van de taak van de kunstenaar ten opzichte van maatschappij en medemens. Dit blijkt uit de reactie op een eclatant historisch gebeuren, waarbij de eigenlijke tegenstellingen tussen de broers aan het daglicht moesten treden: de reactie op het uitbreken van de Eerste Wereldoorlog. Thomas schreef in 1914 ‘Gedanken im Kriege’ en in 1915 ‘Friedrich und die Große Koalition’, waarin hij de oorlog en de houding van het Duitse Rijk onder Wilhelm ii vanuit nationalistische overwegingen tegen zijn aanvallers verdedigt. Een tegengestelde positie betrekt Heinrich in zijn terecht beroemde Zola-essay van 1915. Onder het mom van het over Zola en het Frankrijk van Louis Bonaparte te hebben, hekelt hij het Duitse Rijk van Wilhelm ii. De toespelingen op zijn broer zijn niet onder stoelen of banken gestoken. Hierop reageert Thomas met zijn omvangrijke essay ‘Betrachtungen eines Unpolitischen’ in 1918, waarin hij zijn positie tegen de ‘Zivilisationsliterat’ Heinrich verdedigt met de toen gangbare nationalistische en chauvinistische argumenten. De breuk tussen de beide broers was kompleet.

Heinrich, gevormd door het rationalistische Franse denken, door de grote Franse schrijvers uit de 19de eeuw, zoals uit zijn vroege essays blijkt, en met zijn sympathie voor de Franse Revolutie, is vlugger dan Thomas tot een duidelijk politiek standpunt gekomen. Hij heeft het ontmaskeren van schijnargumenten bij Nietzsche geleerd. Uit humane, niet partijideologische overwegingen verklaart hij zich tot een links-liberale opvatting met sterke sympathieën voor het socialisme. Aan de hand van Zola laat hij zien, dat een oeuvre, dat voor de menselijkheid wil opkomen, ook politiek geëngageerd moet zijn: ‘Literatur und Politik, die beide zum Gegenstand den Menschen haben, sind nicht zu trennen’. Het is hem daardoor ook om de verbintenis van geest en daad te doen. Dit verband niet te kunnen leggen, is zijn verwijt tegen Duitsland. In zijn essay ‘Geist und Tat’ in 1916 schrijft hij: ‘Niemand hat gesehen, daß hier, wo so viel gedacht ward, die Kraft der Nation je gesammelt worden wäre, um Erkenntnisse zur Tat zu machen. Weder die Abschaffung ungerechter Gewalt noch die Befreiung von den Ansprüchen eines lächerlich gewordenen Glaubens hat Hände

[p. 83]

bewegt. Man denkt weiter als irgendwer, man denkt bis ans Ende der reinen Vernunft, man denkt bis zum Nichts: und im Lande herrscht Gottes Gnade und die Faust, wozu etwas ändern. Was anderswo geschaffen, hat man in Theorien schon überholt.’

Tegen deze opvatting keert zich Thomas. De ‘Politisierung des Geistes’, het gevaar van alle demokratisering leek hem toen het ergste verschijnsel van deze tijd, dat noodzakelijk tot vervlakking moet leiden. Hem gaat het om de scheiding van kunst en politiek, omdat anders de noodzakelijke vrijheid van de kunstenaar essentieel wordt aangetast, met andere woorden: de existentie van Thomas Mann zelf is in het geding. Politiek tendentieuze kunst kan nooit kunst zijn, maar alleen een verschijnsel van ‘civilisatie’ in de negatieve zin van het woord in tegenstelling tot echte ‘cultuur’. De argumenten, die Thomas Mann voor zijn redenering gebruikt, zijn voor een groot deel weinig origineel, overgenomen van anderen, meestal rechtse conservatieve schrijvers. Ook hier voelde hij zichzelf in de eerste plaats ‘symbolisch’, als vertolker van een algemeen heersende opvatting. Hij kwam daardoor echter in heel gevaarlijk gezelschap. Want eigenlijk had hij tot nu toe ieder engagement geschuwd, ook was hem iedere vorm van machtspolitieke overwegingen in wezen vreemd, ‘denn Politik ist eine Sache der Vernunft, der Demokratie und der Zivilisation; Moral aber eine solche der Kultur und der Seele’. Voorlopig was hij voor dit laatste. Maar het in zijn soort grandioze essay ‘Betrachtungen eines Unpolitischen’ is niet op een noemer te brengen, iedere vereenvoudiging van zijn gedachten is een onrechtvaardige beoordeling van zijn denken. Werkelijk duidelijk is eigenlijk alleen het weerwoord tegen zijn oudere broer: ‘Was mich empört, ist die Erscheinung des geistigen Satisfait, der sich die Welt im Zeichen des demokratischen Gedankens systematisiert hat und nun als Rechthaber, Rechthabender lebt. Was mir Galle macht und wogegen ich mich zur Wehr setze, ist die gefestigte Tugend, die selbstgerechte und tyrannische Hartstirnigkeit des Zivilisationsliteraten, welcher den Grund gefunden hat, der ewig seinen Anker hält, und verkündigt, daß jedes Talent verdorren müsse, das sich nicht eilends demokratisch politisiert - sein Unterfangen also, Geist und Kunst auf eine demokratische Heilslehr zu verpflichten.’ Het ergste is echter, dat hij ‘den feindlichen Zivilisationen gegen sein Land und Volk moralisch recht gibt’, en wel op grond van het hoger morele niveau van de demokratie.

Het duurde niet lang tot Thomas inzag dat de ‘geistige Satisfait’ in Duitsland van rechts kwam. Het fenomeen had hij goed gezien, alleen de voortekenen waren anders. In zijn beroemde rede in 1922 ‘Von deutscher Republik’ verklaarde hij zich voor de demokratische staatsvorm. Vooral rechtse kringen waren verbaasd over deze verrassende ommekeer; in hun ogen was hij een verrader, dus ook een ‘Zivilisationsliterat’. Deze gedachtengang werd nog verdiept door zijn essays, die hij in de 20er jaren schreef, vooral door ‘Kultur und Sozialismus’ in 1928, waarin hij stelt, dat het konservatisme niet in staat is een acceptabele weg naar de toekomst te wijzen. De Duitse denkbeelden van cultuur zouden zich moeten verbinden met de ‘sozialistische Gesellschaftsidee, welche nämlich längst viel zu siegreich ist, als daß es nicht um den deutschen Kulturgedanken überhaupt geschehen sein müßte, falls er sich konservativ gegen sie verstockte’.

Deze verandering in de argumentatie van Thomas heeft sinds 1922 weer tot een toenadering van de beide broers geleid, waarbij nu echter ook het wederzijdse respect voor de verschillen in hun opvattingen duidelijk te merken is. Aan de uitzonderlijke positie van Thomas als schrijver bestond toen al geen twijfel, maar Heinrich is een soort culturele ambassadeur van de Republiek van Weimar. Als president van de sectie letterkunde van de Pruisische Academie der Kunsten te Berlijn staat hij in het middelpunt van het maatschappelijke gebeuren.

In het jaar 1933 blijkt nog eens hun verschil in mentaliteit en gedrag. Terwijl Heinrich na

[p. 84]

de machtsovername door Hitler als een van de eersten het land moest verlaten, het Duitse staatsburgerschap kwijtraakt en direkt een van de eerste emigrantenboeken bij Querido te Amsterdam doet verschijnen: ‘Der Haß’ - een felle aanval op het Derde Rijk - houdt Thomas voorlopig nog zijn mening - waarover geen twijfel bestaat - voor zich. Zelfs de beide eerste delen van de ‘Joseph’-roman verschijnen in 1933 en in 1934 nog in Duitsland. Terwijl broer Heinrich in Frankrijk het middelpunt van de Duitse emigratie wordt, wat vooral blijkt uit zijn rol bij het internationale schrijverscongres te Parijs in juni 1935, waar hij voor de volksfrontgedachte opkwam, houdt Thomas zich ook nu nog afzijdig. Op dit congres hebben niet alleen linkse schrijvers gesproken, maar ook Robert Musil en Menno ter Braak, doch Thomas Mann niet. Pas door een kwetsend krantenartikel in de ‘Neue Zürcher Zeitung’ in het voorjaar 1936 voelt hij, dat het tijd is om te handelen: hij kiest onmiskenbaar de kant van de emigranten. Het gevolg is, dat hij in het najaar zijn Duitse staatsburgerschap kwijtraakt. Van nu af aan reageert hij met een ongekende radikaliteit op de gebeurtenissen in Duitsland. Weer is het kenmerkend voor de verschillende houding van de beide broers, dat de één wel, de ander niet in Amerika kan aarden. Thomas was al in 1938 naar Amerika gegaan en heeft zich vlug een behoorlijke positie kunnen veroveren, van waaruit hij zijn strijd tegen het fascisme kon voeren. Heinrich is pas op het allerlaatste moment via Portugal in 1940 naar Amerika ontsnapt, maar daarmee was hij ook zijn culturele voedingsbodem kwijt, tegelijk teleurgesteld over het mislukken van de volksfrontpolitiek. Later heeft Thomas Mann zelf aan de hand van een anekdote treffend nog eens het verschil tussen hen beiden gekarakteriseerd. Met het oog op het fascisme zegt hij: ‘Es gibt über diese Dinge zwischen uns keine Meinungsverschiedenheiten. Zu seiner Nichte Erika, meiner Ältesten, hat er auf einer Heimfahrt von uns einmal gesagt: “Mit Deinem Vater verstehe ich mich politisch jetzt wirklich recht gut. Etwas radikaler ist er als ich”. Das klang unendlich komisch, aber was er meinte, war unser Verhältnis zu Deutschland, dem teuern, auf das er weniger zornig ist als ich, aus dem einfachen Grunde, weil er früher Bescheid wußte und keinen Enttäuschungen ausgesetzt war. Heute lehnt er es ab, in der deutschen Aufführung einen ganz und gar “onströsen Einzelfall”, eine “unbedingte und zusammenhanglose Verschuldung” zu sehen - ich brauche seine Worte. Es ist alles bedingt und erklärlich, und die Deutschen sind auch nur Menschen: Ich glaube, die Behauptung, sie seien so ganz ausnehmend schlecht, würde ihm als eine Form des Nationalismus erscheinen (...) Die Sache ist, daß er, obgleich von zarterer Körperbeschaffenheit, seelisch immer viel ausgeglichener war als ich, und dabei politisch viel früher auf dem Plan.’ Hier tegenover staat de onverkorte bewondering van Heinrich voor de Roman ‘Doktor Faustus’ van Thomas. In een boek schrijft hij als opdracht: ‘Meinem großen Bruder, der den “Doktor Faustus” schrieb.’

Het is zinloos te vragen, wie van beiden de belangrijkste en de grootste is. Misschien heeft Heinrich meer aan zijn tijdgenoten en Thomas iets meer aan het nageslacht gedacht, waardoor het werk van Heinrich door zijn direktheid het karakter van een tijdsdocument krijgt - wat tegenwoordig minder gewaardeerd wordt.

Thomas lukt het inderdaad beter boven deze direktheid uit te komen: ‘Wer ist ein Dichter? Der, dessen Leben symbolisch ist’ zegt hij immers zelf, met het oog op zichzelf. Wie weet?