Maatstaf. Jaargang 23

[p. 50]

Francis Bulhof The Magic Mountain revisited

In Die Entstehung des Doktor Faustus, de ‘roman van een roman’, beschrijft Thomas Mann uitvoerig hoe de viering van zijn zeventigste verjaardag hem vermoeide en hoe hij daarna enige tijd voor herstel in een hotel bij Lake Mohonk doorbracht. Met fijne zelfspot, maar ook met een duidelijke vertedering vertelt Mann dat hij daar een paar dagen lang een stralend jong meisje zag rondlopen dat een dik boek met zich mee torste, waar ze overigens ternauwernood een blik in sloeg. Het lieve kind logeerde met haar ouders in hetzelfde hotel en het boek in kwestie was ‘an American classic named The Magic Mountain.’ Dat de schrijver van dit beroemde werk op enkele passen afstand monkelend zat te genieten van het mooie weer en het betoverende uitzicht, daar had ze geen flauw vermoeden van.

Men wordt onwillekeurig herinnerd aan een andere ontmoeting in een van de verhalen van Mann. Voor de hoofdfiguur van Der Tod in Venedig, Gustav von Aschenbach, was een dertigtal jaren tevoren een soortgelijke ontmoeting fataal geweest. Met Tadzio kan onze bloeiende Amerikaanse teenager echter niet vergeleken worden: Thomas Mann waren nog tien vruchtbare levensjaren beschoren. Misschien bracht Mann de vluchtige ontmoeting alleen maar te berde in zijn op minstens evenveel ‘Dichtung’ als ‘Wahrheit’ berustende Entstehung om zichzelf wat meer Goethe-allures aan te meten. Op hoge leeftijd had ook Goethe immers een dergelijk gevoel gehad en er uitdrukking aan gegeven in zijn ‘Marienbader Elegie’. Het hele verhaal van het ontstaan van Doktor Faustus is dusdanig in de windselen van de mythologisering van Thomas Mann's eigen leven gelegd, dat we ook hier wel mogen denken aan een staaltje van ‘gelebte vita’, bewuste navolging van een heiligenleven. Een detail in het verhaal is pertinent onjuist: Thomas Mann doet het voorkomen alsof zijn hotel aan Lake Mohonk in de nabijheid van het Rotsgebergte is gelegen, terwijl het in werkelijkheid in het heuvelland van de staat New York ligt. Er is echter geen reden om een ander detail in twijfel te trekken, namelijk dat die lieftallige verschijning inderdaad dat dikke boek overal mee heen sleepte. The Magic Mountain heeft immers een blijvende plaats zo niet in de harten dan toch zeker onder de arm van de Amerikaanse studenten gevonden. Hermann Hesse mag er in zijn geslaagd om zich, op losse gronden, sedert een jaar of tien een grotere populariteit te verwerven dan Mann ooit ten deel viel, en Bertolt Brecht mag zich dan verheugen in een vergaande belangstelling bij de specialisten, het lijdt geen twijfel dat The Magic Mountain en ook Death in Venice in de Verenigde Staten gemeengoed, men wordt bijna verleid te zeggen ‘gesunkenes Kulturgut’ zijn geworden.

De vraag rijst intussen wat voor soort Magic Mountain het is die deze uitzonderlijke status heeft bereikt. De oorspronkelijke tekst is slechts voor weinigen toegankelijk. Kennis van het Duits is in Amerika, behalve onder enkele bevolkingsgroepen van recente Duitstalige afkomst, niet zeer verbreid. Wat gelezen wordt

[p. 51]

zijn de vertalingen van Helen Lowe Porter, welke meestal vrij spoedig na de oorspronkelijke uitgave tot stand zijn gekomen. Het copyright van haar Zauberberg-vertaling dateert van 1928, vier jaar dus na de verschijning van het werk zelf. Het is een eersterangs prestatie die met een grote rijkdom aan vocabulaire is uitgevoerd. Terwijl Thomas Mann, die toch ook niet om woorden verlegen zit, zich tot twee woorden beperkt om Hans Castorp's onvrede in het aangezicht van leven en dood uit te drukken - ‘ehrbare Verfinsterung’ is zijn formule daarvoor, - verruimt Helen Porter onze blik van ‘Drawing the veil’, ‘a seemly air of absent-mindedness’ en ‘a seemly obscurantism’ tot een laatste ‘darkening of Hans Castorp's brows’.

Door deze ongewone rijkdom gaat een aspect van het oorspronkelijke werk verloren. De enkele malen herhaalde woorden ‘ehrbare Verfinsterung’ maken het de lezer mogelijk bepaalde scènes met elkaar in verband te brengen. Hans Castorp is verstoord wanneer hij in de kamer naast de zijne een Russisch echtpaar hun liefdesspel hoort bedrijven en om zijn verstoordheid uit te drukken bedient hij zich van de gelaatsuitdrukking die de oude knecht Fiete had getoond toen hij een vlieg van het lijk van Hans Castorp's grootvader had verjaagd. Door deze identificaties te annuleren doet de vertaling het oorspronkelijk geweld aan. In het volgende zullen we aan de hand van enkele voorbeelden nagaan of Helen Porter's vertaling in structureel opzicht voldoet. Misschien gaat het een beetje op haarkloverij lijken, maar bij zorgvuldig lezen is iedereen gebaat.

De tekst die hier gehanteerd wordt is de uitgave in de ‘Penguin Modern Classics’ in de herdruk van 1964, die in Nederland gemakkelijk te verkrijgen is. Het zou interessant zijn om na te gaan hoeveel meer mensen vertrouwd zijn met deze vertaling dan met het origineel, dat hier telkens geciteerd zal worden naar het derde deel van de ‘Gesammelte Werke in xiii Bänden’ die op het ogenblik de standaard-uitgave is. De cijfers tussen haakjes verwijzen naar deze twee uitgaven.

Hoe moeilijk het is om een tekst te lezen blijkt al meteen op de omslag van de Penguin editie van The Magic Mountain. Daarop prijkt namelijk tegen een achtergrond van een zich voor een operatie gereedmakende arts een sombere jongeman met zwart haar en dicht tegen het hoofd staande oren. De dokter is natuurlijk Hofrat Behrens, maar wie is dan deze ‘beau ténébreux’? De hoofdfiguur Hans Castorp is immers blond, zoals op blz. 47: ‘in seiner blonden Korrektheit’, of bijvoorbeeld op blz. 67: ‘zwischen seinen blonden Brauen’ te lezen staat, dit in tegenstelling tot Joachim Ziemßen, die vanaf het begin wordt voorgesteld als ‘von dem sehr braunen Typus’ (15), maar die nu juist gebukt gaat onder het besef dat hij flaporen heeft.

Uiteraard kan deze vergissing onmogelijk aan Helen Porter worden aangerekend. Ook moet men haar niet te ernstig vallen wanneer ze een enkele slordigheid begaat. Onze landgenoot Pieter Peeperkorn - Thomas Mann had een zwak voor Nederland, vanaf het moment dat hij de heren Buddenbrook het consulaat van het koninkrijk der Nederlanden opdroeg totdat zijn laatste ziekte hem overviel op het strand van Huis ter Duin - onze landgenoot Pieter Peeperkorn dan bezit na een glorieuze handelscarrière in de Oost een herenhuis in den Haag en een villa op Scheveningen. Hij had zich uit de zaken teruggetrokken ‘und das Seine ins Trockene gebracht’ (765). Voor deze schaapjes op het droge was een betere vertaling mogelijk geweest dan ‘he had only lately retired from his colonial interests and transferred them to the continent’ (553).

Een ander voorbeeld van onzorgvuldigheid is het volgende. Joachim Ziemßen en Hans Castorp zijn beide op bezoek bij Hofrat Behrens om zijn schilderijen te bewonderen. De arts biedt hen sigaretten aan maar Joachim bedankt natuurlijk: ‘Joachim enthielt sich, indem er die Absätze zusammenzog’ (366). In het Engels lezen we ‘Joachim drew his heels together as he received his cigarette’ (262),

[p. 52]

waardoor hij helemaal uit zijn rol van ascetisch militair valt. In dit soort muggenzifterij willen we ons hier niet verder begeven.

Er is echter een veel belangrijker vraagstuk aan de orde, wanneer men de compositie van de Zauberberg in het onderzoek betrekt. Het gaat dan niet meer om het aanwijzen van bepaalde slordigheden, een tijdverdrijf voor schoolmeesters en haarklovers. Zoals we zoëven al zagen bij de ‘ehrbare Verfinsterung’ gebruikt Thomas Mann bepaalde formuleringen om verschillende tekstgedeelten met elkaar in verband te brengen. Er bestaat in de Zauberberg een reusachtig netwerk van verwijzingen dat door de lezer slechts met de grootste inspanning aan de tekst kan worden ontworsteld en bewust gemaakt. Op onbewust



niveau draagt het bij tot een gevoel van tijdloosheid dat zich van de lezer meester maakt. Als zodanig ondersteunt het netwerk der verwijzingen impliciet wat door de tekst telkens weer wordt geëxpliciteerd. Een vertaling die verzuimt zich rekenschap te geven van de verbindingen die tussen een aantal tekstgedeelten worden gelegd door middel van al deze verwijzingen (leidmotieven is een ander veel gebruikt woord hiervoor), faalt om meer dan één reden. Niet alleen omdat bepaalde gedeelten van het verhaal niet meer met elkaar in verband gebracht worden, hoewel ze elkaars pendant of elkaars contrast vormen, maar ook omdat bij de lezer van de Zauberberg verwachtingen gewekt worden die te vergelijken zijn met de verwachtingen die de lezer van traditionele poëzie ten aanzien van het rijm koestert. Rijm is een vagelijk herkend rustpunt, een verwijzing naar tevoren verwerkte tekstgedeelten ook, dat bij draagt tot maximale integratie van het leesproces. Op gevaar af de woorden te gaan zien als ‘losgezongen van hun betekenis’ menen wij toch dat het welslagen van een vertaling van de Zauberberg afhangt van de verwerkelijking van het netwerk der verwijzingen. Een verschrikkelijk groot gevaar is dat nu ook weer niet, zeker niet voor de lezers van Maatstaf, een tijdschrift waarvan Martinus Nijhoff zo'n beetje de peetvader is geweest. In de volgende voorbeelden wordt geprobeerd na te gaan in hoeverre Helen Porter's vertaling aan onze eis voldoet.

In het hoofdstuk ‘Forschungen’, een van de spannendste gedeelten van de Zauberberg, is Hans Castorp bezig kennis te verwerven van het menselijk lichaam. In zijn verbijstering stelt hij zichzelf allerlei vragen die door de verteller met nauw verholen ironie worden gepresenteerd. Op zeker moment komt het probleem aan de orde van verhoogde lichaamstemperatuur bij toegenomen stofwisseling. Maar waarom, zo vraagt de verteller, ‘Aber warum steigerte sich nicht, wie sonst, kompensatorisch die Wärmeausgabe?’ (393). De oorzaak moet gezocht worden in de regulerende

[p. 53]

werking van het ‘Zentralnervensystem’ (393). Meer dan driehonderd bladzijden later is Joachim Ziemßen teruggekeerd naar Davos voor zijn laatste kuur. Hij wil beslist in oktober weer terug zijn bij zijn regiment, ‘obgleich gewisse Punkte seines Zentralnervensystems sich nicht zu humanistischer Norm des Verhaltens wollten anhalten lassen und die kompensatorische Wärmeausgabe seiner Haut verhinderten’ (700).

In de Engelse vertaling zien we de eerste vraag weergegeven als: ‘but why was there not an increased expenditure of warmth to correspond?’ (281), en wordt de schuld geschoven op het ‘central nervous system’ (282). Zowel de ironie tegenover Joachim Ziemßen die zich natuurlijk niet verweren kan als die tegenover de lezer die na driehonderd bladzijden toch alles wel zal zijn vergeten en dus verdient bij de neus te worden genomen, zijn echter geheel verloren gegaan in het tweede tekstfragment: ‘though his nervous system refused to some extent to lend itself to the humanistic norm, and prevented a compensatory radiation of heat’ (506).

Men moet bewondering hebben voor de rijke woordenschat waarover de vertaalster beschikt, maar tegelijkertijd kan men toch niet aan de indruk ontkomen dat hier onrecht wordt gedaan, niet alleen aan de uiterst gecompliceerde ironie van het oorspronkelijk, maar tevens aan het netwerk der verwijzingen, waardoor het moeilijk wordt om te begrijpen waarom hier de ‘humanistische Norm’ is ingevoegd. Alleen Hans Castorp's hardnekkige pogingen om zijn menskundig onderzoek bij de humaniora onder te brengen kunnen die toevoeging verduidelijken.

Om een ander voorbeeld te geven: De gelijkstelling van Karen Karstedt en Ellen Brand - de één hoog in de witte bergen, de ander diep in het donker van Krokowski's spiritistenlaboratorium, maar beide in het aangezicht van de dood - wordt behalve door hun Deense namen en hun bijna gelijke leeftijd nog onderstreept door een textuele herhaling. Karen staat op het

[p. 54]

kerkhof tussen Joachim Ziemßen en Hans Castorp in, ‘verschämt und bescheiden, den Kopf ein wenig schräg vorgeschoben, und lächelte geziert mit gespitzten Lippen, wobei sie rasch mit den Augen blinzelte’ (448). Vierhonderd bladzijden later neemt het medium Ellen Brand gebaar en gelaatsuitdrukking van Karen Karstedt over: ‘sie lächelte dazu ein wenig geziert, mit schrägem Kopfe und leicht gespitzten Lippen’ (935). Voor het geval dat de lezer mocht vergeten de connectie te leggen voegt Thomas Mann er ditmaal een duidelijke aanwijzing aan toe: ‘So ungefähr (...) hatte Karen Karstedt gelächelt, als er mit Joachim und ihr in der noch unaufgemachten Bettstatt des Friedhofs von “Dorf” gestanden hatte’ (935). De vertaalster zou hebben kunnen volstaan met het opvolgen van deze aanwijzing, maar wat staat er nu in The Magic Mountain? In het geval van Karen Karstedt op het kerkhof: ‘She stood there, aware of their glance, with modest and shamefaced mien, her head bent on her shoulder, blinking her eyes and smiling a strained little smile’ (322). En Ellen gedurende de séance: ‘She was smiling a little affectedly, with her lips slightly pursed, and her head on one side’ (673).

Nu is het zo dat Ellen Brand niet alleen Karen Karstedt's gebaren overneemt, maar ook een handbeweging die Joachim Ziemßen op zijn doodsbed maakte bijna letterlijk copieert. Deze keer vergeet Thomas Mann echter de lezer op deze gelijkheid te wijzen. Die moet het nu zelf maar uitzoeken.

Het gebaar van Joachim wordt als volgt beschreven: ‘er fuhr wiederholt mit der rechten Hand (...) in der Gegend der Hüfte über die Bettdecke hin, indem er sie auf dem Rückwege etwas erhob und dann auf der Decke in schabender, rechender Bewegung wieder zu sich führte, so, als zöge und sammle er etwas ein’ (743). De beweging die Ellen maakt wordt in ongeveer gelijke bewoordingen weergegeven: ‘Einige Minuten lang fuhr sie mit der hohlen Hand in der Gegend ihrer Hüfte hin und her, - führte die Hand von sich fort und mit schöpfender oder rechender Bewegung wieder an sich heran, so, als zöge und sammle sie etwas ein’ (942).

Voor het geval de identiteit van de tekst door de lezer na tweehonderd bladzijden nog wordt opgemerkt, wordt het hem duidelijk dat Thomas Mann beide figuren een mate van gelijkheid heeft willen meegeven. En zo het niet gaat om de gelijkheid van de romanfiguren, is het toch zeker de bedoeling om het gebaar van Ellen Brand te plaatsen in een context van dood en sterven. Dat gebeurt dan wel op zo versluierde wijze, dat het bijna zo lijkt alsof Thomas Mann als een soort voyeur in verborgenheid de lezer gadeslaat om te zien wat hij met dit zinnetje weet aan te vangen. Helen Lowe Porter aarzelde geen ogenblik en stapte in de val. In Joachim's doodsstrijd maakt hij het volgende gebaar: ‘he began making a strange continuous movement with his right hand (...): passing it across the bed-cover, at about the hips, lifting it as he drew it back and toward him, with a raking motion, as thought he were gathering something in’ (538), terwijl Ellen het volgende doet: ‘For some minutes together she moved the hollow of her hand to and fro in the region of her hips: carried the hand away from her body and then with scooping, raking motion drew it towards her, as though gathering something and pulling it in’ (678).

Wil men een voorbeeld van het ironische katen-muisspel dat Thomas Mann met zijn lezers speelt, dan is er wellicht geen beter te vinden dan het volgende. Hermine Kleefeld, een van de op het tweede plan staande patiënten in het sanatorium Berghof, zegt eens in haar begrijpelijke moedeloosheid dat dit nu al haar tweede jaar is ‘an diesem Lustort’ (308). Settembrini, de anti-ironicus, hoort toevallig deze opmerking die helemaal niet voor zijn oren is bestemd en valt uit: ‘An diesem Lustort! Ist es vielleicht kein Lustort? Ich will meinen, daß es einer ist, und zwar in des Wortes zweifelhaftester Bedeutung’ (308-309). De dubbele bodem van Settembrini's uitval is duidelijk: hij

[p. 55]

vat lustoord op als oord der lusten en hij is kwaad dat Hermine Kleefeld zulke woorden gebruikt. Nu wil het geval dat Settembrini de eerste is die in de Zauberberg het woord Lustort gebruikt: aan het begin van Hans Castorp's verblijf vraagt Settembrini hem: ‘Und wie haben Sie also Ihren Tag verbracht, - den ersten Ihres Aufenthaltes an diesem Lustorte?’ (122). Pas nadat de lezer te weten is gekomen welke inhoud het woord Lustort voor Settembrini kan hebben en nadat hij een onderscheid heeft leren maken tussen de naieve ironie van Hermine Kleefeld en de meer doordachte van Settembrini kan hij een inzicht krijgen in de driedubbele ironie van Thomas Mann ten opzichte van de onschuldige lezer. In de Engelse vertaling wordt dit hele subtiele spel ongedaan gemaakt doordat Settembrini eerst spreekt van ‘this gay resort’ (85), terwijl Hermine Kleefeld het heeft over een ‘pleasure resort’ (220).

Laten we tot slot een voorbeeld geven van wat doet denken aan het op hol slaan van de vertaling. Men herinnert zich dat Hans Castorp en Clawdia Chauchat een diepgaand gesprek hebben over haar minnaar Pieter Peeperkorn en dat zij plotseling vraagt: ‘Ist es nicht gemein, daß wir über ihn sprechen wie wir da tun?’ (829). Zoals zo vaak in de Zauberberg is er een tegen-scene, een pendant van dit gesprek, waarin Hans Castorp en Pieter Peeperkorn het hebben over het object van hun genegenheid, Clawdia Chauchat. Plotseling onderbreekt Peeperkorn de discussie met: ‘Sollte es nicht gemein sein, daß wir so über sie sprechen?’ (845). De vertaling gebruikt in het eerste geval zonder enige noodzaak een Franse versie: ‘ce n'est pas un peu - ordinaire - que nous parlons de lui comme ça?’ (597), waarna Peeperkorn een ware tour de force tot stand brengt door in het Engels uit te roepen: ‘Is it not rather common - of us to talk about - her?’ (609). Het verwijzingsaspect van wat in het oorspronkelijk een bijna textuele herhaling is, is daarmee vrijwel volledig komen te vervallen.

Het is duidelijk dat Helen Lowe Porter's formidabele prestatie tekort schiet zodra men haar gaat bezien vanuit een oogpunt van ironie en constructie. Het onmetelijk subtiele spel dat Thomas Mann met zijn lezers speelt is practisch verloren. Wat onze teenager van het begin onder de arm droeg bevat natuurlijk wel een tekst vol diepzinnige gedachten, waarin ook de expliciete humor niet ontbreekt, maar waarin niets of althans heel weinig is overgebleven van een verfijnde hantering van de herhaling als middel om de tijdloosheid van het ‘verhaal’ onbewust te onderstrepen.

Men kan natuurlijk de vraag stellen of dat allemaal wel nodig is, of niet zo al de Engelse tekst voldoende inzicht geeft in het oorspronkelijke werk. Wie wil kan immers altijd nog dat origineel ter hand nemen, ook al zou hij er Duits voor moeten leren. Dat is natuurlijk gedeeltelijk waar, en ons hele betoog wil dan ook niet zoveel afbreuk doen aan Helen Lowe Porter's enorme prestatie. Bovendien moet worden opgemerkt dat zij niet over de modernste hulpmiddelen beschikte toen ze haar vertaling tot stand bracht. Nu we gelukkig over een met behulp van een computer samengestelde woordindex van de Zauberberg beschikken, zullen dergelijke grandioze misgrepen niet gauw meer worden gemaakt. Het is nu mogelijk om het netwerk van de verwijzingen in zijn geheel te overzien en het als een strakke ondergrond voor een adequate vertaling te gebruiken.