Maatstaf. Jaargang 23

[p. 41]

Harry Mulisch Thomas Manns dood: 1955-1975

Twintig jaar geleden, op 13 augustus 1955, las ik in de krant het bericht van Thomas Manns dood, en nog diezelfde avond ontstond de hieronder afgedrukte tekst. Dat gebeurde in een eigenaardig soort roes, waarin mijn schrijverij zich over het algemeen niet afspeelt; toen zij achter de rug was, keek ik met dezelfde bevreemding naar het voortbrengsel er van als waarmee ik er ook vandaag nog tegenaan kijk. Nog steeds heb ik geen benul, wat het eigenlijk betekenen mag. Publikatie - bij voorbeeld in Voer voor psychologen - had voor de hand gelegen, maar omdat ik niet wist wat ik er eigenlijk van denken moest, deed ik het niet. Wel bewaarde ik het zorgvuldig, en iedere paar jaar haalde ik het te voorschijn om het nog eens over te lezen, want het stuk was mij dierbaar als een welgevormd, zij het onbegrijpelijk onderdeel van een machine, die ik niet kende.

Ik denk dat er sprake was van een kleine shock toen ik het schreef. Thomas Mann had ook intellektueel veel voor mij betekend, hij was destijds voor mij een soort archimedisch punt in de wereld. Als het om belangrijke zaken ging, keek ik altijd uit naar zijn kommentaar. Mijn aard leent zich niet erg voor het schrijven over schrijvers, want het is óf ja óf nee - net als in mijn persoonlijke verhoudingen: als het ja is vind ik ook iemands tekortkomingen prima, als het nee is keur ik ook zijn kwaliteiten af. Maar schrijvers die door mijn nee getroffen worden, ga ik natuurlijk niet onsterfelijk maken door ze ook maar te noemen, terwijl in ja-artikelen over het algemeen weinig behagen wordt geschept, want die voeden het leedvermaak niet: de hoogste vorm van vermaak in het nederlandse literaire leven. Ik heb dus weinig artikelen over schrijvers geschreven, maar over Thomas Mann wel drie. Ik had in die dagen besloten, dat hij altijd gelijk had, - en toen stierf hij. Ik was plotseling wees geworden.

Maar het was niet alleen dat. Heel dat jaar 1955, ook al de eerste helft er van, had een ander aanschijn dan de andere jaren van mijn leven. Als de jaren van iemands verleden gezichten hebben, en dat hebben zij, dan is voor mij het gezicht van 1955 van steen. Het heeft de trekken van een verweerde sfinx in een vervallen tuin, - en ik weet precies van welke sfinx in welke haarlemse tuin: in die van de ongelukkige Hortense de Beauhamais, de vrouw van Hollands revolutionaire koning Lodewijk Napoleon. Ik geloof dat ik toen bezig was, zelf in zoiets als een beeld te veranderen. Toen ik ‘De dood van Thomas Mann’ schreef (met de titel tussen aanhalingstekens) onderbrak ik daarvoor het werk aan Wat gebeurde er met sergeant Massuro? - een novelle, waarin een man versteent, en die ook onderbroken wordt door een ‘visioen, dat nergens iets mee te maken had of het moest zijn langs god weet wat voor ondergrondse verbindingen’. Ook schreef ik dat voorjaar Een stad in de zon, een soort ‘visioen’ op zichzelf, en waarvan de laatste zin luidt: ‘Het was of het steentijdperk weer begonnen was.’ En de laatste zin van De tegenaarde (in Voer), ook van 1955: ‘De aarde ligt roerloos onder het ijs, in een

[p. 42]

eeuwig glaciaal tijdperk.’

Iedere schrijver van mijn soort kent het fenomeen, dat hij bij tijden tegen zijn eigen voortbrengselen aankijkt als tegen die van een vreemde; maar in mijn geval zitten er in het jaar 1955 meer dan in alle andere bij elkaar - uitgezonderd de laatste drie. De oorzaak daarvan zou ik niet weten, en die interesseert mij ook niet zo bijster: waar zij toe leidt - gesteld, dat er een oorzaak is - vind ik heel wat belangwekkender. Zij leidde dat jaar ook tot een plotselinge belangstelling voor science fiction, en voor de vlaamse schilderkunst uit de zestiende eeuw, vooral voor Patinir, bij wie de rotsen uit het landschap te voorschijn breken: ‘Er waren rotsen die er niet meer zijn, zonder dat er een geologische reden voor is’ (Massuro).

Dat ik mijn oude stuk over Thomas Mann nu toch publiceer, heeft misschien minder te maken met het feit dat mij een bijdrage is gevraagd voor de herdenking van zijn honderdste geboortedag (‘voorafgegaan door een uitdijend parergon’) als wel met de poëzie, die ik momenteel schrijf. Naar mijn gevoel sluit dat schrijven van poëzie op een of andere manier aan op de stenen verbeelding van het jaar 1955 - maar vraag mij niet, hoe. Het betreft denkelijk fundamentele stofwisselings- of liever: geestwisselingsprocessen - met zowel een individuele als een sociale kant - die zich natuurlijk in ieder mens afspelen, maar die over het algemeen opgaan in iemands levensloop. Alleen bij schrijvers en dat soort lui blijven de stadia er van in afgeronde, onveranderlijke tekens zichtbaar. Als ik niet geschreven had, zou ik het jaar 1955 nauwelijks kunnen onderscheiden van 1954 en 1956; hoogstens had ik mij herinnerd, dat ik toen veel science fiction las en een plaatwerk van Joachim Patinir kocht. Het leven van een schrijver bestaat uit zijn werken.

Amsterdam, 19 maart 1975

[p. 43]

‘De dood van Thomas Mann’
Notities van een leerling

Dat wil zeggen - hij was gisteravond bij mij op bezoek. Als ik mij niet vergis, woonde ik toen in het landhuis Bost, niet ver van de rijksstraatweg. Wat een woning! Een grote ruimte van 10 × 7 meter, vol lucht en boeken op de eerste verdieping. Wanneer ik in de loggia op het zuiden zat te lezen of te schrijven, zag ik uit over een glooiend landschap, waarin hier en daar een miniatuurfabriekje met een lange schoorsteen stond en dat verdween in een horizon van nevel en hoogspanningsdraden, antennes en allerlei ijle staalkonstrukties. Uren achtereen kon ik in mijn linnen stoel hangen en er naar kijken. Op het westen had ik een tweede kamer, iets kleiner, maar ook zeer behaaglijk; daar sliep ik. Bovendien waren er nog een groot aantal andere kamers en kamertjes, die uiterst verwarrend in elkaar overgingen, sommige zonder ramen, en waar ik eigenlijk nooit goed de weg in heb geleerd. Ik liep er doorheen als ik thuiskwam of wegging; ik herinner me, dat ze overvol gemeubileerd waren. Het is trouwens niet van belang.

Ik was niet alleen in het huis. Mijn benedenburen kende ik niet, het waren er zeer veel; meestal hoorde ik ze hard door elkaar praten, en altijd op een vrolijke, gezellige manier. Ik hield er van om er naar te luisteren, met mijn oor tegen de vloer. Soms luisterde ik er naar en keek tegelijkertijd naar de staalkonstrukties aan de horizon: dan voelde ik mij dicht bij de oplossing van een geheim, dat ik niet kende. Maar ook wanneer alles stil was, 's nachts, en soms ook plotseling 's middags, voelde ik mij tevreden.

Op dezelfde verdieping als ik, in een reeks donkere kamers op het oosten en noorden, leefde mijn vriend de dichter A.T. met zijn vrouw. Mijn vriend, mijn vriend... een groot woord. Hij had het geweest kunnen zijn. Jaren tevoren, toen wij nog jong waren en in Zost woonden, waren er allerlei aanlopen geweest. Hij zat als een klein jongetje met een te groot hoofd op zijn eigen schouders, waaraan hij een ingewikkelde, vruchteloze intelligentie ontleende - ik mocht hem graag, ik ben de welwillendheid in persoon, snel ontroerd, tot grenzeloze verering in staat en steeds op zoek naar iets, waarnaast ik niets ben, in ernst, ik schaam mij voor mijzelf.

Maar er greep een bepaalde gebeurtenis plaats, een onheusheid, iets met zijn waterhoofd - enfin, iemand als ik laat het dan tot het uiterste komen. Maar na de overwinning strijk ik neer en begin te lachen, en alles is in orde. Hij weet niet in welk gevaar hij dan verkeert, ik weet het zelf nauwelijks: - voorgoed zit hij in een van de folterkelders, die diep in mijzelf verborgen liggen, tussen mijn fundamenten, in het grondwater, onderhevig aan kwellingen die langzaam doorsijpelen in zijn leven. (Hoe kan het anders, dat een zekere docteur ès lettres op een dag in Zost van zijn fiets gleed, bloed stromend uit oren en mond al voordat de autobus naar Bost over hem heen reed? - Een van mijn kelders kon dichtgemetseld worden.) Bijna iedere dag zat ik wel een uurtje met hem te babbelen; altijd in zijn kamer, nooit kwam hij bij mij. Dat was de enige afleiding, die ik mijzelf veroorloofde. Ik werkte hard. Het huis verliet ik zelden en bezoek kreeg ik niet. Iemand als ik heeft geen vrienden, alleen goden en vergoders, het huis lag trouwens veel te afgelegen.

De zaak wordt ingewikkeld. Ik had Thomas de laatste jaren nog maar zelden gezien. Vroeger, in de tijd toen hij nog in San Remo Drive woonde, kwam hij bijna dagelijks voorrijden wanneer hij in Europa was. Wij aten samen en ik was verrukt wanneer ik zijn gezicht zag. Iedere keer trok hij dan zijn colbert, vest, overhemd en onderhemd uit en liet mij het litteken zien, dat over zijn borst naar zijn rug liep, en sprak zonder zich weer aan te kleden tot diep in de nacht over Lübeck: de Marienkirche, het Heiligen Geist Hospital, de Dankwartsbrücke en over Peter Gottlieb Bruhns, de grootvader van zijn moeder, hoe deze steeds

[p. 44]

zwarter en onverbiddelijker uit de achttiende de negentiende eeuw binnengegroeid was, zoals hij, Thomas zelf, uit de negentiende in de kleptikabramimuheheiste. Sprak hij eigenlijk over Goethe? Onafgebroken keek hij naar de ingelijste blafmachine die aan mijn muur hing, - halfnaakt, met de snee van Dr. Evans uit Californië over zijn lichaam. Tranen traden in zijn ogen. ‘I have suffered too much,’ zei hij. Ik schudde van de lach, en eenmaal ging ik met hem mee naar een lezing.

Sinds lang heb ik ingezien, dat
het slijm
de kuchjes
het slikken
het niesen
het krabben
het wrijven
het bevochtigen
het zweet
het speeksel
van onvergelijkelijk groter gewicht zijn dan de woorden die de spreker spreekt. Sinds lang heb ik opgehouden, er naar te luisteren. - Wat ik zag was een speekseldraad, die langzaam uit zijn rechter mondhoek gedropen kwam, steeds langer werd, ten slotte tot op de lessenaar reikte. Daar hechtte hij zich met onmetelijke kracht vast. Verstard zat ik in mijn stoel. Een blik in de afgronden!

Nog weer vroeger was er een tijd tussen ons beiden, waarin de alfabetische chimaera adembenemende verwoestingen aanrichtte in Lycië, - een vuurspuwende berg was zij: en ik? Twee bronzen sandalen aan de voet van de vulkaan.

De verwarring steeg ten top. De lucht zat stampvol werkende machines, stegen en daalden boven het landschap. Radeloos, mijn armen in de lucht, liep ik op mijn balkon heen en weer. Achter mij vonkte het huis. Tussen de meubels in de kamer was Thomas met gelaatstrekken tot op de grond, hield de stoelen en tafels vast en sleepte zich half hangend voort, naar mij toe. Ik zag dat hij stierf en liep schreeuwend naar binnen. Hij had een bruine, openhangende ulster aan en zijn haar was gladgeborsteld en nergens grijs. Ik worstelde mij langs hem heen naar de kamers en kamertjes, maar kwam niet verder. Ook hier bewogen een paar machines tussen de plafonds en vloeren op en neer, kleine, op handrekenmachines lijkend. Nergens een telefoon. Ik schreeuwde naar T. ‘A!’ Thomas stierf! In zijn donkere kamer op het oosten lag hij bevroren op de grond, zijn benen gezwollen van oedeem. Ik begon te huilen en worstelde mijn weg terug. Thomas hing schuin voorover tussen de stoelen, de hele kamer stond vol stoelen, buiten rezen en daalden de machines tot in de horizon. Ik wierp mijn hoofd in mijn nek en sperde mijn mond open zo wijd ik kon.

Thomas bewoog in de stoelen. Hout is de wortel van alle kwaad. Zijn vingers krampten en aan zee vielen alle badstoelen om; hij kreunde en in de bibliotheken tuimelden zijn boeken van de planken; met elke adem die hij uitblies, stierf een emigrantenschrijver; zijn neus was Friedrichs grootste koalitie. Hij stortte tussen de stoelen en Davos werd bedolven onder een lawine van gedachten; - tussen mijn stoelen stierf hij zijn muzikaal Sils Maria en in de Oostzee verrees langzaam zijn ziel uit de golven als de Rots van Lübeck.

Boven het landschap is vandaag nog steeds het hermeneutische rijzen en dalen van de machines. Daaronder marcheren de legers in een uitdovend morgenrood.

Haarlem, 13 augustus 1955