Maatstaf. Jaargang 23

[p. 13]

Carel Dinaux Een uur met Thomas Mann

Kamer 29, rechts in de hoek, is me gezegd - door de deftige, onpersoonlijke stilte heb ik in een doolhof van gangen op de eerste verdieping van het Amstelhotel mijn weg gevonden. Maar een lichte beklemming weerhoudt me te kloppen. Is het niet altijd een hachelijke onderneming wat van verre dierbaar is te confronteren met de werkelijkheid? Zal het beeld dat ik mij in een zo langdurig geestelijk verkeer met werk en leven van een der grootsten onder de levende schrijvers vormde, zal het standhouden? Ik heb getikt en hoor een welluidend, vriendelijk uitnodigend ‘binnen’. Daar is Thomas Mann: weinig groten is het gegeven een roem met zoveel eenvoud te dragen. Zo precies, zo heb ik mij zijn gestalte gebeeld uit zijn werk, zijn stem gehoord uit zijn zinswendingen: bedachtzaam, vol goede rust, klaar, melodieus, warm en beheerst. Mijn hart is gerust: dit is Thomas Mann, dit zal een goed uur zijn.

Hij zit op de canapé, waardig, de zoon van een Lübeckse senatorenfamilie, voornaam: Thomas Mann, de burger. Er is gratie in het gebaar dat sober en in zeldzame harmonie zijn woorden begeleidt. Weldadig is de rust van hem die eens schreef: ‘Het talent, dames en heren, daar beneden, ginds in de parterre, het talent is geen gemakkelijke zaak, is geen beuzelachtig spel. Het is niet een enkel “kunnen”. In wezen is het een behoefte, een zich critisch bewust zijn van het ideaal, dat het kunnen niet zonder kwelling schept en vervolmaakt. En voor de grootsten, de veeleisenden, is het talent de felste gesel.’

Ik zie in het gezicht met de zo levendige mimiek, de sporen van levenslange zelfstrijd, mild door de hoogheid door liefde zoals het in Koninklijke Hoogheid heet. Die trekken zijn de spiegel van wat aan synthese op een onvermijdelijke problematiek van het hart werd veroverd: de Humaniteit als levensbeginsel - Thomas Mann, de kunstenaar.

Er valt nauwelijks een woord over ‘politiek’, waarin de tot scheppend werk geroepen mens door het noodlot tweemaal betrokken werd, betrokken moest worden omdat voor hem het werk van de geest niet anders kan zijn dan een gewetensvol leven. Hij spreekt er slechts over als hij vertelt van zijn Europese reis, zijn lezingen en ontmoetingen in Washington, New York, Londen, Zürich, waarbij hem telkens weer, om mismoedig van te worden, die ene vraag werd gesteld: of hij inderdaad niet naar Duitsland dacht terug te keren, ook niet voor een doorreis. Voor zich uitstarend zegt hij: ‘Natuurlijk, graag zou ik het terugzien, mijn land. Maar iets weerhoudt mij: datgene wat de Fransen “ressentiment” noemen. Ik kan er niet toe besluiten...’ Hij spreekt toch deernis uit met het lot van een land, dat zich zoveel op de hals haalde - ‘selbstverschuldet’ - en zwijgt een poos. Hij schudt het hoofd: ‘Goethe, Schiller, Mozart, Mahler, onbegrijpelijk, onbegrijpelijk.’ Kan er meer over gezegd worden? Wij weten het allebei: het is een ressentiment met een verholen liefde voor wat er was aan schoons en goeds: herinnering en toch levend. Wij spreken over zijn werk in ballingschap, dat ondanks de Forderung des Tages - waaronder de radioredevoeringen voor de

[p. 14]

bbc - in alle zelftucht gereed kwam: over de voltooiing van zijn bijbelse Joseph-cyclus, en de twee meesterlijke vertellingen, Das Gesetz - Mozes' leven en werken - en Die Vertauschten Köpfe, een Indische legende van zo zinvolle symboliek, waaraan hij binnenkort een derde, ontleend aan een Middeleeuwse legende, zal toevoegen. ‘Dat zullen,’ zegt hij, en de humor, die, geloof ik, voornamelijk in zijn wat scheefstaande wenkbrauwen zetelt, strijkt de laatste plooien van een treurnis glad, ‘dat zullen mijn Trois contes zijn.’ Zo komen we op Flaubert, een píjnlijk-getrouwe en veeleisende dienaar van het Woord als hijzelf. Goethe wordt genoemd en natuurlijk Mann's Lotte in Weimar. ‘Weet u,’ zegt hij vertrouwelijk, ‘dat ik al in jonger jaren een Goethe-roman wilde schrijven? Toen stond een andere periode uit het leven van de “grote uit Weimar” me voor de geest, een periode die me zeer lief is, maar het ontbrak me aan moed, een figuur als Goethe sprekend ten tonele te brengen in een roman met zijn werk als achtergrond. En ik schreef in plaats daarvan een novelle, waarin hetzelfde hartstumult dat Goethe toen kwelde, op de spits werd gedreven: ik schreef mijn Tod in Venedig. Goethe, tja. Goethe: menselijk in het grootse en groots in het menselijke. Apollinische klaarte veroverd op zoveel duistere drang. Toch eigenlijk de grootste? Ja, de grootste.’

Vroeger werk komt ter sprake. Ik noem Tonio Kröger. Zijn ogen lichten op: ‘Tonio Kröger. U waardeert het? Ja? Mijn jeugdgedicht, dat me nog zo na aan het hart ligt.’ Kan het anders? Men kan met de ironie als wapen, die een door en door problematisch mens helpt boven de dingen te staan, alle tegenstellingen die een mensenhart verontrusten, onderkend, gepeild en tot synthese verzoend hebben, men kan Nobelprijswinnnaar zijn en schrijver van Buddenbrooks, Der Zauberberg en Joseph und sein Brüder, men kan ere-doctor en ere-professor zijn en na veel zelfstrijd de mildheid en wijsheid der oudere jaren veroverd hebben: de kunstenaar Mann blijft met afgunstige blikken kijken naar de vreugden van het onproblematische leven, dat alleen hun ten deel valt die als Tonio's vriend liever in paardenboeken dan in Theodor Storm's Immensee lezen en hun symbool vinden in de ‘blonde, blauwogige Inge Holm’, die moet dansen, terwijl Tonio, ver van het lachende leven, wil slapen. Zo laat de 72-jarige Thomas Mann ook Goethe aan het woord, aan het ontroerende slot van Lotte in Weimar, als Goethe voor het eerst zijn geliefde uit de Werther-tijd na een mensenleeftijd onder vier ogen spreekt bij een weerzien dat tevens afscheid is: ‘Oude vriendin, lieve, kinderlijke, - ik ben een een offer - ik, altijd - en ik ben het ook die het brengt...’

Dat is Tonio Kröger weer die het leven moest offeren om als kunstenaar het zijne te kunnen doen - de ethiek der onthouding, het gehoorzamen aan de roeping die opgelegd is...

Maar het is tijd; mevrouw Mann komt binnen, zij die eens door haar levensgezel met wie ze zoveel deelde ‘een prinses van een vrouw’ werd genoemd. Men kan het haar aanzien. We spreken hoffelijk over algemeenheden. Ik moet gaan. Het uur is voorbij. Tot weerziens. Ik herhaal voor mezelf de woorden die Thomas Mann in Lotte in Weimar Goethe naar diens weemoedig-beheerste gedicht uit de West-östlicher Divan laat spreken:

einen Abschnitt macht die Trennung Wiedersehn! Ein klein Kapitel, fragmentarisch...

Bewerking van een door de auteur op 16 augustus 1947 in het Haarlems Dagblad gepubliceerd artikel Literaire Kanttekeningen.