Maatstaf. Jaargang 23

[p. 70]

Boekhouding
Arthur Stam Moskou, Nieuw Links en Boedapest

Tijdens de heerschappij van Stalin verkeerde het Kremlin in de gelukkige omstandigheid dat er buiten de Moskouse leertucht geen begaanbare heilsweg naar het communisme bestond. Zeker, er waren trotskisten en later titoïsten, maar die konden weinig afdoen aan een door Moskou beheerst wereldcommunisme. En ofschoon zij graag een beroep op ‘fellow-travellers’ deden, bleven vrijwel alle communistische partijen geloven dat zij de enige revolutionaire kracht vormden.

Nu het wereldcommunisme aan brokken ligt, levert het een heel wat ingewikkelder beeld op; de ussr wordt uitgedaagd door talloze bewegingen en beweginkjes die het revolutionaire socialisme verkondigden en tegelijk het communisme ‘made in Moscow’ verwerpen. Onder die bewegingen is het maoïsme vanzelfsprekend de belangrijkste. Daarnaast heeft zich in het Westen ‘the New Left’ doen gelden, een stroming die de meeste officiële communistische partijen niet als revolutionaire organisaties beschouwt.

Deze uitdaging van de Sowjetorthodoxie heeft Klaus Mehnert aanleiding gegeven tot zijn Moskau und die Neue Linke (Deutsche Verlagsanstalt Stuttgart). Hij werkt daar met een zeer brede opvatting van Nieuw Links, die anarchisten, ‘marcusianen’, trotskisten en maoisten omvat. Bij de maoïsten is Mehnert zo voorzichtig om tussen haakjes ‘ausserhalb Chinas’ toe te voegen, een beperking die geenszins overbodig is, want sinds 1957 heeft Mao vrijwel niets nieuws meer gepubliceerd. Waarom de buitenlandse maoïsten dan wèl tot de ‘New Left’ worden gerekend is een vraag, die Mehnert helaas onbeantwoord laat. Aangezien de genoemde nieuw-linkse richtingen door Moskou als een eenheid worden gezien en behandeld, meent hij van een uitgewerkte definitie af te kunnen zien.

Het eerste hoofdstuk betreft Lenin, die ook een halve eeuw na zijn dood nog onmisbaar is; men blijft hem te pas en te onpas citeren.

In dit geval is de oogst schraal, maar bruikbaar. Lenin heeft nl. blijk gegeven van wantrouwen tegen de ‘intelligentsia’, de vrije liefde en ultralinkse frasen, een houding die zijn nazaten de nodige precedenten oplevert voor de bestrijding van Nieuw Links.

Hoofdstuk ii heeft betrekking op de jaren 1960-67. Mehnert laat de ‘New Left’ onder de studenten beginnen met de onlusten in Japan en Korea, waardoor resp. een bezoek van de Amerikaanse president Eisenhower verhinderd en de Zuidkoreaanse dictator Synghman Rhee ten val gebracht werd. De radicale studentenbeweging in de vs stond eerst in het teken van de negeremancipatie en werd sinds 1965 voornamelijk door de kwestie-Vietnam in beslag genomen. In de aanvankelijk magere berichtgeving van de ussr werd tegenover Nieuw Links een vrij welwillende toon aangeslagen. Daarbij deed zich een flinke dosis ‘vulgair-marxisme’ gelden; volgens de Sowjetpublicisten stoelde de onrust op de wortel van de materiële nood. De Franse Meirevolte van 1968 bracht de ussr tot een veel grotere aandacht voor en vijandigheid tegen Nieuw Links. In hoofdstuk iii Der Schock von Paris wordt

[p. 71]

vermeld dat de Sowjetpers de studentenopstand aanvankelijk verwaarloosde en de stakingen vervolgens in grote opmaak aandiende. Met deze selectieve berichtgeving wilde Moskou de lezers nog eens inscherpen, dat niet de studenten, maar de arbeiders de ware dragers van het revolutionaire apostolaat zijn. De trotskisten, anarchisten en marcusianen, die onder de ‘gauchistes’ de dienst uitmaakten, beschouwden de Franse Communistische Partij als een deel van de gevestigde orde. De Sowjetcommentatoren toonden zich geheel solidair met die partij. Nadat de verkiezingen van juni 1968 De Gaulle aan een forse zege hadden geholpen, verweet de Prawda de verschuiving naar rechts aan de studenten; hun anarchistische gedrag zou het monopoliekapitaal gelegenheid hebben gegeven om de middengroepen de nodige schrik tegen de echte linkerzijde aan te jagen. Het ‘gauchisme’ was voor Moskou het ‘onechte’ links, dat de Franse arbeidersklasse zodanig voor de voeten liep dat de ‘reactie’ ervan profiteerde. Er werd zelfs gesuggereerd dat het Franse studentenradicalisme een ‘provocatie’ vormde die op de machinaties van het monopoliekapitaal berustte.

De paranoïde stijl waarin de ultralinkse ketters als werktuigen van de reactie werden voorgesteld, kwam het eerst en het felst tot uiting in het Prawda-artikel van de gezaghebbende commentator Joerij Zjoekow. Het artikel, dat op 30 mei 1968 verscheen, droeg de veelzeggende titel Weerwolven. De pseudoprofeet Marcuse en zijn lawaaimakende leerlingen. Zjoekow beweerde dat de kapitalistische publiciteitsmedia Marcuse presenteerden op een manier die deed denken aan een reclamecampagne voor scheermesjes of voor tandpasta. Daarbij was ook de handige publiciteitsformule van de 3 M's gelanceerd: ‘Marx de God, Marcuse zijn profeet, Mao zijn zwaard’. Dat was natuurlijk niet toevallig, want ook Mao werd in de burgerlijke pers verheerlijkt. In februari 1967 had de directeur van de United States Informations Service alle functionarissen van zijn dienst (die toegevoegd waren aan

[p. 72]

de diplomatieke vertegenwoordigingen van de vs) verzocht om het maoïsme overal te bevorderen. Na deze onthulling - waarvan het waarheidsgehalte voor mij niet toetsbaar is - vermeldde Zjoekow het Unescocolloquium dat onlangs te Parijs aan Marx was gewijd. Daar had Marcuse gesteld dat de arbeidersklasse geen revolutionaire rol meer kon spelen. Het colloquium vond n.b. plaats in dezelfde tijd dat in de kapitalistische wereld - in het bijzonder Frankrijk - zo'n felle klassenstrijd woedde. Juist vanwege die strijd was Marcuse uit de vs naar Frankrijk gedirigeerd; daar moest het kapitalisme alles op alles zetten om de jeugd - vooral de studenten - tegen de arbeiders op te zetten. De burgerlijke ideologen begrepen dat hun oude propaganda over ‘volkskapitalisme’ en ‘convergentie’ geen vat meer had op het proletariaat. Vandaar dat zij nu ultralinkse leuzen lanceerden om de jeugd in verwarring te brengen, waarbij ze een gedeelte van de gauchisten in ‘een blind werktuig van provocaties’ (p. 135) veranderden. Ook de Franse studentenleider Cohn-Bendit, van wie vermeld werd dat hij een Westduits regeringsstipendium genoot, was blijkbaar zo'n werktuig, want hij had opgeroepen tot bestorming van het Elysée. Volgens de Franse communistische partijleiding en de Sowjetmedia zou de onbekookte greep naar de staatsmacht, die het gauchisme voorstond, Frankrijk aan de contrarevolutie - in casu aan een militaire dictatuur - ten prooi hebben doen vallen. In Hoofdstuk iv Ein Porträt ändert sich wordt vermeld dat de kernfysicus Kapitza de stoot heeft gegeven tot een serieuzere benadering. In een zitting van de Academie van Wetenschappen vertelde hij, dat er in de meest ontwikkelde kapitalistische landen een revolutionaire massabeweging was opgekomen, die onder leiding van studenten stond. Hij gaf dus toe, dat het om een belangwekkende stroming en niet om een stelletje fraseurs en/of provocateurs ging. Na de invloed van Marcuse en de trotskistische activiteiten te hebben genoemd, stelde hij, dat ‘onze ideologen tegenwoordig t.o.v. dat revolutionaire proces zijn geïsoleerd en dat hun antwoord vrijwel ontbreekt’ (p. 141). Daarom was het zaak om het niveau van de sociale wetenschappen op te voeren en actiever deel te nemen aan de ideologische strijd rond Nieuw Links. De filosofen zouden evenals ‘onze sportlieden’ een open strijd met hun buitenlandse tegenstanders moeten aanbinden; in eigen land stuitten de ideologen niet op tegenovergestelde meningen, maar dat voorrecht bestond niet in de polemiek die men thans tegenover het buitenland moest voeren. Tegen zo'n oproep tot militantie kon de partijtop onmogelijk bezwaar maken, al betekende het tevens dat de Sowjetpublicisten meer buitenlandse opvattingen op zich - en op het publiek - moesten laten inwerken. Geen wonder dat de aanvaarding van Kapitza's oproep door het Kremlin een weldadige invloed heeft uitgeoefend op de Sowjetvoorlichting over Nieuw Links. Er sijpelden thans gegevens door die de lezer gelegenheid tot skeptische overdenking gaven. Dat 16% van de Amerikaanse studenten uit families met een laag inkomen kwam, vormde b.v. een onthullend gegeven, toen daaraan werd toegevoegd dat die armoede onder de grens van 7500 dollar per jaar lag; dat is ongeveer wat een Sowjetprofessor of -fabrieksdirecteur jaarlijks aan roebels ontvangt. De socioloog Kon schreef trouwens dat materiële zorgen vrijwel geen rol speelden in de Amerikaanse studentenbeweging; de overweldigende meerderheid van de activisten kwam voort uit de gegoede bevolkingslagen. In hoofdstuk v Durchs Schlüsselloch gelesen laat Mehnert zien in hoeverre het regiem zijn lezers een glimp uit de westelijke publicaties gunt. Wat dat betreft, is er na Stalins dood veel verbeterd, maar er worden nog steeds onwelgevallige gegevens achtergehouden. In een uitvoerige recensie van Roszaks boek over ‘counter-culture’ b.v. werd de schrijver vrij vriendelijk behandeld, maar de hoon die hij over het communistische ‘oud-links’ uitstortte werd verzwegen. De vijandige opvattingen van Enzensberger daarentegen werden niet

[p. 73]

verborgen gehouden. Verontwaardigd werd vermeld, dat hij het Sowjetsysteem van verburgerlijking betichtte en dat hij t.o.v. de kunst een nihilistisch standpunt innam. Een terugblik op het Frankrijk van 1968 die in 1972 verscheen, bevatte opnieuw beklag over de maoïsten en trotskisten, die hun hoop bleven vestigen op de labiele, tot anarchisme geneigde delen van de jeugd.

Hoofdstuk vi Das dritte M. schetst de bestrijding van Marcuse. Diens standpunt werd in de ussr nog al eens verdraaid weergegeven. In zijn Soviet-Marxism b.v. had Marcuse betoogd, dat het marxisme als klassenstrijdleer in de communistische, klassenloze maatschappij niet relevant meer kon zijn. De Sowjetpublicist Bychowskij maakte daarvan, dat de socialistische revolutie en de opbouw van het socialisme een ontkenning van de marxistische wereldbeschouwing zouden vormen. De ussr had ook veel moeite met Marcuses these, dat het westelijke proletariaat niet revolutionair is. Toch konden de Sowjetcommentaren over de Amerikaanse arbeidersklasse moeilijk anders dan verdrietig zijn. In november 1972 kwam de Communistische Partij van de vs niet verder dan 25000 stemmen. Tot overmaat van ramp behaalden de iets minder machteloze trotskisten toen ruim twee en een half keer zo veel stemmen. Daarom komt het ietwat utopisch over, dat de Sowjetideologen - blijkens hoofdstuk vii Die Intelligenzia - vasthouden aan de mening dat de Amerikaanse intellectuelen zich onder hegemonie van de Communistische Partij dienen te plaatsen. Daarbij wordt hoop geput uit de verwachting dat het intellectuele salariaat in conflict komt met de ondernemers en daardoor aangewezen raakt op de arbeidersklasse.

Mehnert geeft geen antwoord op de vraag waarom de ussr zo hardnekkig vasthoudt aan het revolutionaire monopolie van het proletariaat. M.i. ontspruit die halsstarrigheid vooral aan de noodzaak tot legitimatie van dé partij: elke communistische partij dient zich aan als dé voorhoede van het proletariaat en als dat proletariaat niet revolutionair is, kan de partij het ook niet zijn. Ik ben mij ervan bewust dat zo'n logica te beperkt is om de leninistische ideologie geheel te dekken. In het bronnengedeelte achter in zijn boek heeft Mehnert b.v. de beroemde passage opgenomen waarin Lenin betoogt, dat de arbeidersklasse uit zichzelf niet verder komt dan een vakbewegingsbewustzijn en dat het revolutionaire bewustzijn haar slechts van buiten af - door vertegenwoordigers van de intelligentsia - kan worden bijgebracht. Lenin bedoelde daarmee dat er in het proletariaat een sluimerend revolutionair potentieel school, dat door de partij gewekt moest worden. Wanneer wordt toegegeven dat dit potentieel er niet is en dus ook niet geactiveerd kan worden, doet de partij afstand van haar missie en van haar bestaansrecht. Vandaar dat een partij die de bolsjewistische tradities trouw blijft in iedere marxist die het met de proletarische revolutie niet meer ziet zitten een revisionist en renegaat, dus geen marxist, ontwaart. En die ketterij hebben de diverse nieuw-linkse tendenzen gemeen; de maoïsten bedienen zich van een agrarische massabasis, de trotskisten verleggen eveneens hun revolutionaire verwachtingen van het fabrieksproletariaat naar de overwegend agrarische ‘derde wereld’ en Marcuse beschouwt het westelijke proletariaat als een onderdeel van de establishment.

Ketterij is niet het enige ontbindingsverschijnsel dat de Moskovische rechtzinnigheid in de geradicaliseerde, westelijke jeugd signaleert; promiscuïteit, drugs, religieuze exaltatie en andere decadente verrottingsverschijnselen passeren eveneens de revue. Daarbij is het inzake de huwelijksmoraal tot een ‘Umwertung der Werte’ gekomen. Oorspronkelijk gold het bolsjewisme voor de verschrikte brave burgers van het Westen als doodgraver van het huwelijk. Nu verdedigt de ussr het huwelijk als een loffelijke instelling, die verdedigd moet worden tegenover de zedelijke verwildering van het Westen... Niettemin concludeert Mehnert in hoofdstuk viii Verfault der Westen?, dat de

[p. 74]

weergave van westelijke onzedelijkheid en criminaliteit nogal gereserveerd en kleurloos is. Mogelijk vrezen de autoriteiten een te rijk coloriet, dat de westelijke verwording aantrekkelijk zou kunnen maken voor aspirant-zondaars óf dat onschuldige Sowjetburgers zou blootstellen aan verleidingen die beter onbekend kunnen blijven.

Ondanks de officiële lippendienst aan het internationalisme kent de ussr veel xenofobie. Een kras staaltje daarvan leverde Kotsjetow in 1969 met zijn roman Wat wil je eigenlijk? Daarin schrijft hij dat het Westen de ussr niet militair kan verslaan en het daarom met psychische ondermijning probeert. De imperialistische diversanten trachten de oude generatie met godsdienst te bederven en de Sowjet-mensen van middelbare leeftijd met consumptiegoederen te verleiden; een verleiding die tot concentratie op het privéleven moet leiden, zodat de collectieve waarden verzaakt worden. Kotsjetow is vooral bezorgd over de jeugd, die gezien haar onstuimige aard hunkert naar een vrijheid die maar al te gemakkelijk op losbandigheid en materialisme uitloopt. Hij geeft allerlei voorbeelden van jonge Sowjetmensen die voor de westelijke verlokkingen bezweken. De door het Westen voorgestelde bruggenbouw over de Oost-Westkloof wordt in zijn roman als een dodelijk gevaar voorgesteld; die z.g. ontspanning beoogt slechts om in de ussr een prowesterse, anticommunistische stemming te kweken ten einde een burgeroorlog tussen voor- en tegenstanders van het regiem te bewerkstelligen. Kotsjetows roman is ook in de ussr, o.a. bij de dichter Jevtoesjenko, op kritiek gestuit.

De Sowjetautoriteiten duchten de uitstraling van de hogere westerse welvaart op de Sowjetbevolking. Hun ideologische bezorgdheid betreft niet in de eerste plaats rechtse invloeden; conservatieve, fascistische of liberale ideeën uit het Westen boezemen weinig vrees in. De uitstraling van afwijkende linkse stromingen, zoals het titoïsme, de Dubcek-tendens en Nieuw Links daarentegen worden als een hin-

[p. 75]

derlijke bedreiging ervaren. Terwijl Mao generlei aantrekkingskracht uitoefende op de Sowjetburgers, bleek er van Nieuw Links wel degelijk een zekere bekoring uit te gaan; het idee dat er voor de intelligentsia een democratische taak is weggelegd tegenover de repressieve technocratische staat, vormt een nieuw linkse opvatting waarmee menig Sowjetintellectueel zich kan verenigen.

Het spreekt vanzelf dat de lidstaten van het Warschaupakt geen inheems Nieuw Links gedogen. Op die regel vormde Hongarije gedurende enkele jaren een uitzondering, waarover men materiaal kan vinden in A. Hegedüs, M. Markus e.a., Die Neue Linke in Ungarn (Merve Verlag Berlijn). Dit boek is voornamelijk een bloemlezing van Hongaarse publicisten. De uitgave is verzorgd en ingeleid door S. Frankel en D. Martin. Zij geven toe dat hun begrip Nieuw Links niet nauwkeurig is. Volgens hen is het niet zeker dat de publicisten die zij aandienen dit begrip op zichzelf van toepassing achten. Alle opgenomen figuren hebben gemeen dat zij aan het marxisme niet alleen de rechtvaardiging ván, maar ook de kritiek óp het communisme ontlenen. De kritiek heeft vooral betrekking op de bureaucratie, de materialistische levensstijl, de inkomensverschillen en de enorme ongelijkheid in macht. Wat het laatste betreft wordt aangetoond dat de bedrijfsleidingen zich weinig gelegen laten liggen aan de mening van de arbeiders. De partij laat zich daarover geen verwijten aanleunen; het proletariaat oefent zijn ‘heerschappij’ immers via haar uit!

Kadar en de zijnen hebben Nieuw Links tot 1968 vrij tolerant bejegend, maar na de bezetting van Tsjechoslowakije zagen zij zich genoopt om de beperkte tolerantie nog verder te beperken. Hegedüs, die protest aantekende tegen die bezetting, is in 1973 uit de partij gestoten. Volgens Aczel, de officiële supervisor van het culturele leven, verkondigden Hegedüs en Markus dat de socialistische landen thans niet meer het socialisme opbouwden, maar een op winst gebaseerde, hebzuchtige maatschappij te zien gaven. Aczel verklaarde dat zulke opvattingen niets met het marxisme gemeen hadden; een door en door conventionele stelling, want communistische partijen hebben altijd en overal verklaard dat de hen onwelgevallige marxisten onmarxistische opvattingen huldigden.

De voormalige stalinist Hegedüs is in feite niet veel meer dan een vertegenwoordiger van ‘oud links’ die zich verrassenderwijze in de richting van Dubcek heeft ontwikkeld. De jonge dichter en student Haraszti trad veel radicaler op. In 1968 behoorde hij tot de groep die wegens ‘maoïsme’ werd veroordeeld, maar kreeg al gauw weer gelegenheid om zijn studie (Russisch en filosofie) te hervatten, een recht dat niet van lange duur bleek te zijn. In 1969 schreef hij dat Hongarije aan immobilisme leed en dat de kloof tussen elite en massa steeds groter werd. Nadat Haraszti van de universiteit was verwijderd, werkte hij als arbeider in een aantal fabrieken. Het manuscript van zijn reportage ‘Accoord’, dat de arbeidsverhoudingen in een tractorenfabriek behandelde, werd niet uitgegeven omdat het in ‘vijandige geest’ was geschreven. Aangezien Haraszti dit geschrift liet circuleren, werd hij gearresteerd. In het proces dat tegen hem is aangespannen, luidde de aanklacht o.a., dat er volgens Haraszti ‘geen verschil bestaat tussen de situatie van de arbeiders in een kapitalistisch en in een socialistisch land’. Verder werd Haraszti ervan beticht, dat hij zijn manuscript naar het buitenland had trachten te smokkelen. Op dit punt is hij in 1973 vrijgesproken, waarna een voorwaardelijke veroordeling tot 8 maanden gevangenisstraf volgde.

Ondanks zijn verstrakking van het beleid verheugt het Kadarregiem zich in een betrekkelijk grote populariteit. Het doet wel wat paradoxaal aan, want Kadar kwam in 1956 aan de macht onder omstandigheden, die hem veeleer tot een gehate Quislingfiguur dan tot een massaal aanvaarde landsvader schenen te stempelen. De geschiedenis van zijn wisselvallige carrière is boeiend beschreven in W. Shawcross, Crime

[p. 76]

and Compromise. Janos Kadar and the Politics of Hungary since Revolution (Weidenfeld & Nicolson Londen 1974). Uit dit boek blijkt dat Nieuw Links in Hongarije niet veel te betekenen heeft gehad. Shawcross meent nl. dat de meerderheid van de Hongaarse jeugd in geen enkel opzicht geëngageerd is. Hij wekt tevens de indruk dat de indoctrinatie op school en universiteit het averechtse resultaat van een aversietherapie tegen het marxisme-leninisme sorteert. Enquêtes wijzen uit dat vele jonge Hongaren op politiek gebied een verbazingwekkende onwetendheid aan de dag leggen. In november 1971 bracht het ministerie van cultuur verslag uit over een vragenlijst die was voorgelegd aan 1200 scholieren; 38,5% zag geen kans om het verschil tussen de naoorlogse orde en het ‘ancien régime’ aan te geven. Nog merkwaardiger waren de bevindingen bij de ideologisch toch zo intensief bewerkte studenten, die weinig van de ‘leidende rol der arbeidersklasse’ bleken te begrijpen. Nu zou dit natuurlijk ook kunnen pleiten voor hun politieke bewustwording, want de proletarische hegemonie vormt in het licht van de communistische bestuurspraktijk een moeilijk te begrijpen pretentie. Toch is het waarschijnlijker dat het studentikoze onbegrip meer op onwetendheid dan op skepsis berustte, want onder dezelfde studenten bleken er nog vele lieden te geloven dat er in Hongarije verscheidene partijen bestaan...

Een klein deel van de adolescenten vond het materialisme van de massa's en de saaiheid van de gevestigde orde zo ondraaglijk, dat zij zich als provo's zijn gaan gedragen. In juli 1969 b.v. trokken ruim 100 deugnieten in Boedapest de straat op, zongen naziliederen, slaakten fascistische kreten (o.a. Heil Hitler!) en marcheerden naar de Sint Stefanuskathedraal. Daar trachtten zij vergeefs een ‘beat’-mis op te dragen voor de kort tevoren verdronken ‘Rolling Stone’ Brian Jones. Vervolgens trokken zij met onduidelijke bedoelingen naar de Amerikaanse ambassade waar zij door de politie werden gearresteerd.

Antisocialisme komt weinig voor onder de studenten. De betrekkelijk weinigen onder hen die het regiem principieel bekritiseerden doen dit vanuit een marxistisch vertrekpunt. Zulke dissidente houdingen variëren van Dubcek (‘socialisme met een menselijk gezicht’) tot Che Guevara en Mao. Onder de gearresteerde maoisten bevonden zich nogal wat kinderen van de vroegere stalinistische topfunctionarissen. Het ‘gauchisme’ onder de studenten deed zich vooral naar aanleiding van Vietnam gelden. Het begon in 1967 met de oprichting van een Solidariteitscomité, dat aanvankelijk de steun van de officiële jeugdbeweging genoot. Naderhand kreeg de politie belangstelling voor het comité. Zij nam er pamfletten in beslag, die zich tegen ‘de rode bourgeoisie’ keerden, het regiem van revisionisme betichtten en opriepen tot strijd - zo nodig gewapende! - tegen de ussr. Dergelijke uitingen van verzet inspireerden de autoriteiten tevens tot enige ‘zelfkritiek’. Zij gaven toe dat de officiële indoctrinatie zwak georganiseerd was en dat er in het onderwijs meer politieke debatten moesten worden toegelaten. Die debatten, zo werd in 1970 verklaard, moesten wel binnen de grenzen van dé partij blijven. Hiermee toonden Kadar en de zijnen aan, dat zij voor een dilemma stonden; riskeerden zij meer vrijheid, dan kregen zij het met de ussr aan de stok en maakten zij het Moskou naar de zin, dan konden zij het marxisme-leninisme onmogelijk overtuigend op de jeugd overbrengen. Waar ‘oud links’ vervelend en Nieuw Links verboden is, blijft een opgewekt en opwekkend ‘geloof der kameraden’ illusoir.