Maatstaf. Jaargang 23

[p. 55]

H. Marsman Brieven aan Konrad Merz

29.i.'37

Beste Karel,¹ ik heb helaas geen goed nieuws. Ik moet je n.l. vragen hier niet te komen logeeren.² De kwestie is, dat ik mij nog steeds niet goed voel, minder dan de laatste dagen in Brussel, en dat iedere aanwezigheid mij hindert. Onder deze omstandigheden is het ook voor jou hier geen opwekkende sfeer. De wetenschap dat je bij Menno uitstekend zult kunnen werken, vergemakkelijkt het mij je dit te schrijven. Ik zal ten deele althans, ook mijn lezingen af moeten zeggen, ik zit in een flinke depressie, en ben tot niets in staat.

Vandaar ook dit korte briefje. Wij zien elkaar dus zeer waarschijnlijk ± 20 Febr, bij M.³ - Wil je me Nietzsche even opzenden?

hart. gr.

H.

1 Marsman nannte mich Karel nach dem Pseudonym Karel van Ilp, das Greshoff unter einen meiner Artikel geklebt hatte, die ich für die Weihnachtsnummer seines Hollandsch Weekblad zusammenklierte.

2 Nach unsrer Brüsseler Zeit sollte ich auf Einladung von M. in Lunteren logieren. Dort exploitierten zwei Tanten von Riena M. ein altes Haus für ältere Damen; sie besaszen auszerdem eins, wo auch M. arbeiten konnte.

3 M. = Menno ter Braak.

Zondag

Beste Karel, ik heb met Landshoff¹ en Querido over je boek gesproken, maar een positieve toezegging heb ik helaas niet voor je kunnen loskrijgen. De duitsche zaken gaan slecht, 1936 gaf een verlies, maar Q. wil het nog niet opgeven, ook uit een soort verantwoordelijkheidsgevoel. Maar als het slecht blijft gaan, zal hij over enkele jaren wel stoppen.

Intusschen: Landshoff en hij beslissen t.z.t. samen over je boek: ik heb gezegd dat ik het, voor zover ik het ken, zeer goed vind, een duidelijke vooruitgang. Ik weet niet hoeveel of hoeweinig indruk die verzekering maakt. Overigens, ook een factor van eenig belang, zij spraken met sympathie over je. Querido, die de pest aan de moffen heeft, niet alleen aan de nazi's, vindt je minimaal mofsch.

Wat moet je toch veel onvriendelijks over je vaderland hooren, en wat verdraag je het goed! Ik vergat geloof ik jou en Mieneke² te groeten. Dus bij dezen. Ant, Menno, Wim, en jij, of een fractie van dit gezelschap, zijn hier hartelijk welkom. Wat denkt Antoinette van Maandag en Dinsdag 22 en 23? Den 24 sten gaan we denkelijk hier weg.

hart. gr. van huis tot huis

je Henny

van je boek zijn er + 1000 verkocht, maar alleen in Holland.

1 Landshoff, Leiter des Querido-Verlags in Deutsch

2 Mieneke Faber, Schwester von Ant ter Braak-Faber, später verheiratet mit Wim: Dr. J.W.G. ter Braak, Bruder von Menno.

[p. 56]

9.iv.37.

Beste Karel, ik heb Engeland opgegeven, omdat het te duur is, en tevens het engelsche dagboek, dat daar in mijn voorstelling op allerlei wijzen mee samenhing. Toch hoop ik later nog eens te gaan, vooral ook naar Ierland. ‘Don Quichotte’¹ ken ik niet. Wel 2 andere essays, (en natuurlijk verschillende romans), waarvan één ‘het tragische levensgevoel’. Bij stukken heel goed, inderdaad, maar als geheel toch bedorven door pastoorswijsheden: vooral dat 2e boek, waarvan ik de naam niet meer weet. wij voelen ons hier goed, ofschoon ik Arlesheim nooit zou verkiezen als ik volkomen de keus had. Maar nu houdt de vertaling met Thelen² ons hier; bovendien ben ik hier nu wegwijs in de universiteitsbibliotheek. ook een voordeel. Ik denk dat wij tot Juli hier zullen zijn.

Ik dacht wel, dat je boek voorloopig zou stranden; misschien doe je goed door, totdat het af is, niet zulke ingrijpende dingen te lezen als Kafka en Unamuno; die bedreigen de zelfstandigheid en de eenheid van het boek. - maar de eigenlijke oorzaak zit natuurlijk in jezelf, in je ‘Zerspaltenheit’, die wel ongeneeslijk zal zijn, en misschien niet genezen moet worden omdat ze ook de voorwaarde is voor allerlei positieve dingen, ook in je werk. Dus, volhouden, Kareltje: de operette³ is misschien een goede afleiding: maar zorg dat Helm⁴ je niet bedonderd! Neem Menno in den arm of Landshof, bij het maken van een contract.

Ik ben weer aan 't werk; eerst moeten er allerlei dingen voltooid die door de griep en de lezingen afgebroken zijn; en daarna heb ik nog andere (omvangrijker) plannen. Onze hartelijke groeten ook voor Menno en Ant. (wier vroolijke nonsens ik dikwijls mis)⁵

je H.

heb je de f 15. - gekregen? Ik heb Schorer⁶ gevraagd ze aan Menno voor jou te gireren.

1 Bücher von Unamuno.

2 handelt sich um Pascoaes: Paulus, de dichter Gods. Uit het Portugees vertaald door A.V. Thelen en H. Marsman, Meulenhoff.

3 aus Geldnot fabrizierte ich damals zusammen mit Fritz Hirsch und Paul Harden das Mozart-Singspiel: ‘Ein Veilchen auf der Wiese stand’, wobei ich die Sünde auf mich nahm, meine Verse in die rausgeschnittne Musik von Mozart zu schreiben. Uraufführung 22.12.37. in der Princesse-Schouwburg, den Haag. Aufgeführt: 80mal. Später alles liquidiert: die Partitur - im Hitlerkrieg, Fritz Hirsch - in Mauthausen, Princesse-Schouwburg bei einem Bombardement von den Haag.

4 Helm: Manager von Fritz Hirsch.

5 Ant ter Braak-Faber. Die Rolle die diese Frau im Leben von Menno spielte, war bei den Holländern zu Brüssel immer unterschätzt worden. Ich - ein abgerissner Emigrant mit Hunger im Magen und Durst in den Kleidern - hatte als Gast in ihrem Hause viel zu oft und viel zu gratis erlebt, wie grosz und groszmütig diese stille Frau im Schatten von Menno war. Wenn Marsman jetzt ihren ‘vroolijken nonsens miste’, hatte er den erst entdeckt, nachdem ich ihn auf deren geheimen Humor spitz gemacht hatte. So erinnre ich mich z.B. daran, dass sie die Prominenten unter den Literaten die Itjes-jongens nannte; und das waren: Jany = Roland Holst, Eddy = Du Perron, Henny = Marsman.

6 Marsman hatte einen Artikel von mir in De Groene mit seinem Namen unterschrieben, weil ein Emigrant wie ich damals in Holland nichts ungünstiges über das ‘bevriende staatshoofd’ von Hitler publizieren durfte. Die 15 Gulden die M. dafür empfangen hatte, girierte Radermacher Schorer, bankkontobeheerder von Marsman.

Casa Pineta
Ronco s. A.
21.x.37.

Beste Karel, hart. dank voor je brief, die ik direct beantwoorden zal. Ik ben blij te hooren, dat de operette gelukt is. Laat de duiten je

[p. 57]

vooral niet ontgaan! Nu je het eenmaal gedaan hebt en het je veel tijd heeft gekost, moet de opbrengst je ook voor eenige jaren een stevige ‘levens’basis bezorgen, zoodat je ongestoord werken kunt. Ik geloof ook niet dat de onderbreking je boek zal schaden, maar in '38 zal je er toch een eind aan moeten maken. Wij hadden een prachtigen zomer in het Onsermone-dal (bij Locarno) en gaan er misschien ook weer naar terug. Dat wordt dezer dagen beslist. Ik ben in onderhandeling over een zeer geschikt huis, vrij eenzaam in de bergen, met een ruim uitzicht; een half uur boven het dorp waar wij den zomer doorbrachten. Nu zitten R. en ik een paar weken boven het Lago Maggiore, zéér mooi - ik lees, bebroed nieuwe (schrijf) plannen en rust uit van den zomer (de vertaling met Thelen van dien portugeeschen ‘Paulus’ heeft mij veel tijd en energie gekost.) Toch schreef en voltooide ik verschillende verzen, en een paar stukken proza. Nu moet ik nog een 5e (slot)-hoofdstuk schrijven voor het ‘zelfportret van J.F.’ en dan ligt - want daarmee zijn ook mijn 3 dln klaar - de toekomst weer open voor mij.

Ik geloof ook dat ik beter novellen schrijf dan ‘echte’ romans.¹ Toch zie ik in iets als dat ‘zelfportret’ (sterk gemengd mit Dichtung und Wahrheit!) een andere proza-vorm, losser, onmiddellijker nog, half bespiegelend, half vertellend, waarin ik mij nog eenige jaren zeer goed thuis zal voelen (hoewel ik niet zeker weet, of ik hem voor mijn verdere proza plannen gebruiken kan.)

Ik ben allerminst ondankbaar voor het jaar dat achter mij ligt. De tijd, die in Brussel begon, en waarin o.m. het derde deel van mijn ‘poezie’ is ontstaan, was in menig opzicht een nieuw begin, een toename aan vertrouwen en kracht. Maar, onder de oppervlakte, gaat bij mij alles langzaam.

De ontmoeting met Thomas Mann was erg aardig. Hij is geheel de superieure ouwe-hoer van ‘Der Zauberberg’, inneemend, zonder iets van pose of verwendheid. Wij spraken over Duitschland - en - Europa, Nietzsche, Bertram en allerlei huislijker zaken; niet al te diepgaand, juist goed voor een eerste gesprek. Hij drong erop aan dat ik hem op doorreis in Zürich bezoeken zal, en wilde graag kennis maken met mijn werk. Thelen vertaalt nu ‘Teresa’ voor hem. Ik ben benieuwd wat hij zegt. - (Erg duitsch is het niet! - ‘of lijkt het op Kleist?’ vraagt Du Perron. Ik meen van niet.)

Ik denk, dat ik in Maart voor ± 2 maanden naar Holland kom, vooral voor wat lezingen, hoewel het er ditmaal niet veel zullen zijn. Maar Rien moet dan toch weer naar Brussel voor de rest van die bibliotheek² en dan breken wij samen hier op. Ik hoop je te zien, maar laat vóordien nog wat hooren.

Onze hart. gr.

je H.

1 Ich hatte an M. geschrieben, dass seine Prosa mich an die von Kleist erinnerte und dass die ‘Marquise von O.’ z.B. eine Lehrschule für M. sein könnte.

2 Rien M. katalogisierte die Bibliothek von Bob Nijkerk zu Brüssel.

Bas Mornex
29.vii.38.

Beste Kurt, Ik heb je boek¹ uit en ben blij dat mijn indruk ten slotte toch gunstig is. Ik moet je namelijk bekennen dat ik na een 200 pag. zoo wanhopig werd, dat ik de lectuur wilde staken, zoo had je mij - ik mag het wel ronduit zeggen? - geérgerd en verveeld. Maar de rest vind ik goed; ik zeg het helaas niet erg overtuigend en zonder enthousiasme, maar ik zou er althans heel weinig in veranderen, als ik jou was. Ik weet niet of je tijd, lust en energie hebt, om die eerste 200 pag. ongeveer, nog omtewerken. Ik ben ervan overtuigd dat het er alleen bij kan winnen, maar ik vrees dat je mijn raad niet aanvaard. Ik zal je - omdat je het vroeg - toch maar precies schrijven wat mijn bezwaren zijn.

Wat ik in Brussel goed vond (haast alles wat

1 es handelt sich um mein zweites Buch ‘Generation ohne Väter’. Marsmans Attacken galten vor allem meinem sogenannten Humor. Ich selber hatte noch garnicht entdeckt dass dies mein Thema sein sollte. M. hats mir einfach aus dem Kopf gelesen, und heut, 40 Jahre später, ists als ob ich diese Kritiken geschrieben hätt mit seiner Feder; so richtig hatte er recht. In jenen Jahren war ich zu jung, um das zu begreifen. Ich war schon immer 10 Jahr jünger als ich - und weil ich auszerdem noch jast 10 Jahr jünger gewesen bin als M., war ich damals noch garnicht geboren. Dazu muss ich sagen: falls es sich wirklich um die Geburt eines Humoristen gehandelt hat, wär Marsman - sicher in seinen letzten Jahren auch nicht die auserwählte Hebamme gewesen, die an seiner Wiege gestanden hätte. Das Buch sollte übrigens bei Oprecht in Zürich erscheinen, als der Krieg erschien. Das Ms. bekam dann Löcher wie der Schweizer Käse. Schliesslich blieb auch kein Käse mehr davon übrig.

[p. 58]

Madeleine betreft, de scène met Thomas bij de Behörde (op een kleinigheid na) de eerste ontmoetingen met Eule) vind ik ook bij herlezing goed. Maar de rest - van die ± 200 eerste pag., dus - leek mij erg mager. Bovendien omslachtig verteld, zonder iets van subtiliteit en dikwijls quasi-diepzinnig en gewichtig, ook waar het heel eenvoudige dingen geldt. Ik heb in de marge hier en daar iets gezet. Maar tenslotte heeft het geen zin om je boek - op grond van argumenten, die je misschien niet deelt, te veranderen. Bovendien dringt de tijd, vertelt D.,² en hij neemt het manuscript nu mee. Dus - wat te doen?

Ik zal geen moeite doen je te overtuigen van de ergste fout van het boek, omdat ik denk dat je dat toch niet met mij eens zult zijn. Maar: ik zou zeggen - schrap ± alles, wat je voor ‘humor’ aanziet. Voor mij is dat alles éen zouteloos, zelfingenomen, kinderachtig gedoe, geheel op het peil van je verhalen in de Groene. Doch misschien ligt het aan mij. (Ik geloof het niet: Dick, Rien, Enny³ zijn het woordelijk met mij eens).

Deze brief bevredigt mij niet. Ik denk aldoor weer aan je ‘humor’ en word dan kregel gestemd. Neem dit toch voor lief, als je kunt. Het is, mijn ergernis inbegrepen, mijn volle, teleurgestelde meening.

h. gr. H.

2 D.A.M. Binnendijk.

3 Dick = Binnendijk, Rien = R. Marsman-Barendregt, Enny: E. Binnendijk-Pauw.

[p. 59]

Bas-Mornex
Aug. 5.38.

eerst schreef ik dit briefje;
toen, toch onvoldaan, de
tweede, die alles hoop ik
afdoende duidelijk maakt.

B.K. Ik kan voorloopig niet antwoorden op je brief. Het kan September worden en later. De Hieronymus¹-vertaling neemt al mijn tijd in beslag en ik wil je niet nog eens een brief sturen die een ‘missverständnis’ kan lijken. Bovendien heb ik hoop dat ik dan minder geirriteerd aan je boek kan denken.

De ‘woordelijke’ overeenstemming van ons oordeel sloeg alleen op het element ‘humor’, (die nu opeens weer geen ‘humor’ blijkt te zijn - wat is het dan?: ‘Witz’, geestigheid? - ik word alweer prikkelbaar als ik eraan denk. Om je éen voorbeeld te noemen: waarom moet bij die eerste ontmoeting met Dame B. dat mensch aldoor niezen? en waarom wordt dat 5, 6 × aangeduid met ‘Psieh’ of zoo iets? Dit een zeer duidelijk voorbeeld van de bedoelde kinderachtigheid).

Misschien is het ook beter dat ik je dien brief niet schrijf. Als je de kinderachtigheid van die passages niet inziet kan ik er ook niets aan doen. Dan hebben wij hierover inderdaad zoo uiteenlopende opvattingen, dat wij er beter over kunnen zwijgen.

Ik kan je zeggen dat het mij minstens zoo pijnlijk is dit soort brieven te schrijven als voor jou om ze te ontvangen. Maar ik kan niet ontkennen dat er in je boek elementen zijn die mij grievend teleurstellen en prikkelen. Schrijf in den loop van deze maand nog eens of je werkelijk iets van een nadere toelichting (die trouwens niet veel meer dan een herhaling zal kunnen zijn) verwacht. Ik heb het gevoel dat hier niet veel meer over te zeggen valt. Waarom zullen wij het nog verder uiteenrafelen, nu ik uit je brief zie dat je voor dit soort reacties van mij toch ontoegankelijk bent? Het is een pijnlijk geval, vooral omdat ik geloof dat je mij op dit punt inderdaad mis-verstaat. Bovendien: ik denk met veel meer sympathie aan jou dan aan je boek.

h. gr.

H.

1 boek van Pascoaes.

Bas-Mornex
Aug' 5.38.

Beste Kurt, ik hoop van harte dat je mijn brieven over je boek goed zult begrijpen. Ik heb misschien niet duidelijk genoeg uitgedrukt dat ik je boek goed vind en alleen gehinderd word door dat eene element. De rest van het boek is mij zelfs sympathiek, hoewel ik niet overtuigd ben dat je ten volle gerealiseerd hebt wat je bedoelde. Maar ten slotte kan ik niet meer zeggen dan (dat) ik slechts ten deele word geboeid. Je eerste boek, dat méer en vooral technische gebreken heeft, zegt mij meer, het is minder beheerscht maar m.i. sterker doorleefd. Passages als de verhouding tot Cor en het weerzien van Ilse komen m.i. in je nieuwe boek niet voor.

Maar ten slotte verplaats jij, ten deele terecht, de zaak van het litteraire naar het persoonlijke. Ten deele, want één element, - het feit b.v. dat je dingen verzint en uitmeet - de automaat en het werk op het land (met het ‘danebentreten’ en de bedachte reis van de bloemen naar de duitsche steden) in plaats van ziet en verbeeldt, hangt alleen met je schrijversschap samen. Bovendien ondergaan som-

[p. 60]

mige menschelijke eigenschappen een verandering onder het schrijven, andre blijven in de schaduw of worden versterkt - in elk geval: je moet erg voorzichtig zijn met het identificeren van schrijver en mensch. Bij jou is het zoo, dat het kinderachtige in het gewone leven tevens iets kinderlijks en door zijn naïviteit ontwapenends heeft. Dit geldt ook voor een zekere zelfingenomenheid. Ik zie heel goed, dat die eigenschap ook het omgekeerde van een bijna masochistische drang naar zelf-kleineering is, maar daarom bestaat het nog wel. Indien wij de ‘humor’ geestigheid noemen - iets van dien aard zal het toch moeten zijn - dan ben je m.i. te gauw voldaan over weinig gelukte wendigen op dat terrein, die door de zelfingenomenheid iets prikkelends krijgen. Ik kan het niet anders zien.

Ik twijfel geen oogenblik aan de ernst van je boek, noch aan de betekenis die het heeft voor je zelf en anderen; voor mij wordt het positieve erin alleen erg geschaad door een element dat in het dagelijks leven - anders gedoseerd, anders gerelativeerd ook - veel minder hinderlijk is. Voor mij heeft dat element nooit iets afgedaan aan mijn gevoelens voor jou. Men mag iemand met zijn fouten of men mag hem niet. Ik hoop dat je aan mijn sympathie nooit hebt getwijfeld.

Meer kan ik er niet over zeggen. Ik zou alles misschien beter kunnen bespreken - en wat de ‘technische’ kritiek betreft zou ik alles met je door willen nemen. Helaas kan dit niet, omdat je het boek immers binnen kort inzendt voor die prijsvraag. Maar misschien bespreekt D.¹ het met je, aan de hand ook van enkele aantekeningen van mij. Het werken op de kweekerij zou m.i. korter moeten, niet zoo zwaarwichtig en herhaald; de eerste ontmoeting met dame B totaal anders; de stijl van hst I (‘russisch’, inderdaad, gelijk de geest en de situatie) is geheel anders dan die van het verdere boek. De passage met het broodje kun je geloof ik zoo niet laten; het moet er wel in, ook omdat dit motief later zeer goed terugkeert als ‘beschuldigd’ wordt - maar anders, niet zoo uitgemeten en theatraal (- bijbelsch -); je hebt denk ik omdat het motief van - door jou meen ik overschat - belang is, de zaak niet heel kort durven geven: je rekent blijkbaar ook op lezers, wien alles erg dik duidelijk moet worden gemaakt. In elk geval: die scène moet m.i. veel korter, scherper, en vooral zuiverder, minder omschreven, minder verzonnen aandoen. (Vreemd, ze kan op waarheid berusten, in het boek doet ze aan als bedacht).

Maar nogmaals - dit soort critiek per brief heeft geen zin. Het spijt mij dat wij elkaar voorloopig niet rustig zullen zien. Ik hoop zeer dat mijn reactie je thans duidelijk is. Ik ben geirriteerd door een element dat in je boek, vergroot en zonder tegenwichten die het onmiddellijk relativeren en anders accentueeren, in je zelf veel onschuldiger leeft. Wel geloof ik dat het schrijven van die verhaaltjes in de Groene en misschien ook een te gemakkelijk succes van eenzelfde element in je operette, dezen kant van je schrijverschap ongunstig heeft beinvloedt.

Geloof mij in vriendschap

je H.

Und hier die Liste, die Marsman aufgeschrieben hat ‘zum Zwecke der Entmoffung’ von Merz. Marsman hat das einfach aus dem Ärmel geschüttet und niedergekritzelt, so unleserlich wie ein Arzt seine Medikamente auf ein Rezept:

Balzac: La Cousine Bette Père Goriot. Eugenie Grandet Splendeurs et Misères

Stendhal: La Chartreuse de Parme Henri Brulard Chroniques italiennes Lamiel Lucien Leeuwen (Le Chasseur Vert)

1 Binnendijk.

[p. 61]

Barbey d'Aurévilly: Les Diaboliques

Gobineau: Adelaïde

Mauriac: Le Noeud de Vipère

Malraux: La Condition Humaine

Montherlant: Les Jeunes Filles Les Célibataires Service inutile Mors et Vita (anthologie)

Zola: L'Oeuvre

Alain Fournier: Le grand Meaulnes

Roger M du Gard: Les Thibault

Julien Benda: Le Trahison des Clercs La Jeunesse d'un Clerc

Proust

Gide: Si le Grain ne meurt Les Faux-Monnayeurs La Porte étroite. Pages de Journal L'Immoraliste

Choderlos de Laclos: Liaisons Dangereuses (Roman in Briefen)

Diderot: Le Neveu de Rameau Jaques le Fataliste La Religieuse

Über D.: A. Billy

Voltaire

Benjamin Constant: Adolphe Le Cahier Rouge Journal intime

Fromentin: Dominique

A de Vigny: Poésies Journal d'un Poète

A de Musset: Poésies

Chateaubriand: Memoires d'Outre tombe (anthologie)

Corbière: Les Amours Jaunes

Verlaine

Baudelaire

Rimbaud

(Mallarmé Valéry)

Valéry Larbaud: Barnabooth

Apollinaire: Alcools Calligrammes

Cendrars: L'or

Gustave le Bon: Psychologie des Foules

M. Lermontov: Un héros de notre temps

Gogol:

Tolstoy

Thomas Hardy

Mérimée

Maupassant

Tolstoy: Die Kosakken Iwan Iljitsch Kreutzersonate Krieg und Frieden Anna Karennina

Poesjkin