Maatstaf. Jaargang 23

[p. 55]

Boekhouding
Jan Hein Donner Loze passie

‘Omdat ik minder liefde voor het schaakspel heb, dan de meeste commentatoren...’

‘Hij is begiftigd met een vaardigheid, die geheel nutteloos is geworden en daarom sociaal onaanvaardbaar. Zijn leven wordt alleen nog bepaald door de structuur van zijn spel, door de intermenselijke spanningen die er de voorwaarden van zijn. Hij speelt zijn spel aan de rand van de maatschappij, waarin hij leeft, voor weinig geld en voor weinig roem. Hoe groter zijn vaardigheid, hoe groter zijn maatschappelijke ontwrichting. Een droevig lot.’

‘En zij die schaken “gewoon een oorlogsspel” noemen, zouden er goed aan doen zich te bezinnen op wat ze eigenlijk zeggen, want er is geen oorlog zonder dood. En als zij het in een adem dan tevens “het koninklijke spel” noemen, zouden zij zich dienen af te vragen, of dit misschien zo juist is omdat schaken de hoogste imitatie van de dood zelf is, de dood die wij ontvluchten maar toch, tevens, ten hoogste begeren.’

Een boek waarin dit soort dingen staat is natuurlijk iets waar iedere rechtgeaarde schaker begerig naar grijpt. Het heet ‘Idle passion’ en is geschreven door de mij verder onbekende Alexander Cockburn, uitgegeven in 1974 bij Village Voice/Simon and Shuster, New York. De ondertitel luidt: ‘Chess and the dance of death’ (!) Deze publicatie over de loze passie van het schaken is zeer interessant vanuit twee tegengestelde gezichtspunten. In de eerste plaats hebben we hier nu eindelijk eens een beschrijving, waarin van het schaakspel geen spaander wordt heel gelaten. Het is voor zijn beoefenaren - en zeker voor hen die dat op professionele basis doen - niets anders dan een vorm van zelfmoord en er is eigenlijk niets goeds van te zeggen. Bravo! In de Middeleeuwen was het schaakspel nog cultureel werkzaam binnen de rituelen van de hoofse liefde. Aan het begin van de nieuwe tijd functioneerde het nog onder het maecenaat van de kleine vorsten, maar sedert de industriële revolutie kan het niet meer werkzaam zijn binnen enig cultureel kader vanwege z'n evidente nutteloosheid.

Bis, bis! Wij komen adem tekort voor onze toejuichingen.

De biografie van de grote meesters sinds het eind van de vorige eeuw is dan ook een rijke vindplaats voor de student in de psychopathologie. Steinitz dacht de schaakstukken te kunnen verplaatsen door de kracht van zijn blik en telefoneerde ook zonder apparaat. Tegen het eind van zijn leven daagde hij God uit onder voorgave van pion en zet. Lasker had misschien een zeer grote geest kunnen zijn als hij niet door zijn volstrekte besluiteloosheid tot onwerkzaamheid veroordeeld was. Hij gaf zich slechts over aan misselijke en negatieve kritiek op anderen, zoals Einstein al opmerkte. Aljechin was vijfmaal getrouwd, driemaal met een vrouw die meer dan 25 jaar ouder was en terwijl hij verregaand met de nazi's heulde en anti-semitische geschriften publiceerde, zond hij tevens onderdanige telegrammen naar de

[p. 56]

schaakbond van de Sovjet-Unie, vol verheerlijking van de proletarische revolutie.

Na deze reuzen in het kwaad geeft Euwe natuurlijk moeilijkheden. Hij wordt afgedaan met een enkele regel en op hem volgende grootmeesters van de Sovjet-school, Botwinnik vooraan, geven weinig stof voor de psychopatholoog. Maar dan komt de schrijver bij Fischer! Over hem is hij relatief kort van stof, een hartgrondig ‘bah’ is overheersend. Vermoedelijk was het juist de monumentale onzinnigheid van gedrag van onze huidige wereldkampioen, die Cockburn inspireerde tot het schrijven van zijn boek.

Over de Sovjet-schakers levert hij een speciaal hoofdstuk: ‘het proletarische schaak’ en dat is een zeer treffend hoofdstuk geworden ook.

Hij schetst de ontwikkeling van het schaakspel aldaar. Hoe de leiders van de revolutie aanvankelijk enige aarzeling te overwinnen hadden het schaakspel binnen de proletarische cultuur te accepteren - want ook in het czaristische Rusland was het spel zeer verbreid - maar hoe zij, na Bogoljubow's zege in Moskou '25, er een wapen in de klassenstrijd in meenden te kunnen zien. Leider van het Sovjet-schaak werd de beruchte Krilenko, opnieuw door Solzenitsyn in de aandacht gebracht. Hij was de hoofdaanklager in de processen van de dertiger jaren en werd in '38 tenslotte zelf geliquideerd. Het is bijna ontroerend te lezen over deze revolutionaire voormannen, die meenden een propagandistisch slagzwaard te smeden, maar geleidelijk aan moesten merken dat zij met schaken ook leegloperij, alcoholisme en zelfs politieke onbetrouwbaarheid binnenhaalden.

Aan dit hoofdstuk, dat het terrein der politiek benadert, is nog een korte beschouwing toegevoegd over ‘schaken, diplomatie en oorlog’. Vaak wordt aan het schaakspel nog wel een nuttige functie toegekend als ‘wargame’, als model van diplomatie en oorlog, waarvan taktiek en strategie te leren zouden zijn. De eerste die deze gedachte in praktijk bracht was Frederik de Grote en tot in de huidige tijd is die idee terug te vinden in de war-games die het Pentagon per computer met zichzelf schijnt te spelen.

Tegenover deze poging het schaakspel, of welk strijdspel dan ook, nog een nuttige functie toe te kennen staat Cockburn volstrekt afwijzend (en ik krijg langzamerhand pijn in mijn nek van het instemmend knikken). Het spel verononderstelt een zekere gelijkwaardigheid der tegenstanders en althans een minimum aan regels, terwijl de moderne oorlog zich juist kenmerkt door de ongelijkheid der strijdende partijen: fietsen en vliegtuigkapingen tegen luchtbombardementen en vluchtelingenkampen. En het eerste kenmerk van de moderne guerrilla is het ontbreken van regel.

Nee, zelfs als model van oorlog heeft het schaakspel tegenwoordig geen nuttige functie meer. In een volgend hoofdstuk toont Cockburn dan aan dat het schaakspel in de moderne literatuur alleen nog maar uitdrukking is van krankzinnigheid, solipsisme en zelfs fascisme. Als voorbeelden geeft hij Stefan Zweig's ‘Schaaknovelle’ en Nabokov's ‘Petrov's defence’. In uitvoerige analyse toont hij aan dat in beide gevallen de schaakspeler een man is die de werkelijkheid vernietigt en het ‘non-being’ zoekt. Van het schaakspel als uiterste van vervreemding, vertwijfeling en angst zouden nog veel meer voorbeelden te geven zijn, maar in zijn zevende hoofdstuk noemt Cockburn alleen nog de levensloop van Marcel Duchamps. Deze ‘kunstenaar’ - laten we maar zeggen - koos tenslotte uitdrukkelijk voor het schaakspel, omdat ‘kunst’ niet meer mogelijk zou zijn. Als schaker bereikte hij internationaal niveau. Naar mijn mening al weer volkomen terecht ziet Cockburn hierin het ultime gebaar van de ironicus, die tenslotte zichzelf als kunstenaar opheft. Aldus blijkt het schaakspel een absoluut negativum, een put, een vorm van zelfmoord, een laatste gebaar van de wanhoop. Op dit ogenblik stond het publiek als één man op, om het opgekropte gemoed als het ware te ontladen in een minuten durend applaus. Helaas, helaas...

[p. 57]

Schrijver voegt aan zijn boek een achtste hoofdstuk toe, waarin alles weer op losse schroeven wordt gezet. Hij onderneemt een poging tot een meer algemene cultuur-historische speltheorie te komen. ‘Jan’ Huizinga wordt - terecht - tegen de grond gesmakt en in zijn plaats wordt een ander werk aangevoerd: Roger Caillois' ‘Man, play and games’ (New York 1961). Dit boek is mij totaal onbekend, maar ik heb het direct besteld want blijkens de citaten, die Cockburn geeft, lijkt het een meesterwerk. Vier spelvormen worden onderscheiden: Agon, Alka, Mimicry en Ilinx - maar het is te goed om zo in het kort weer te geven. In dit zeer pretentieuze achtste hoofdstuk legt Cockburn het volledig af tegen de schrijver die hij citeert en dat is eigenlijk doodjammer. Schaken blijkt ineens de hoogste vorm van Agon, op zichzelf weer de hoogste vorm van het spel als zodanig. Cockburn raakt hier de draad geheel kwijt omdat hij ineens meer wil zijn dan wat hij is en dat is: psychiater. Dat is nl. het andere aspect dat dit boek over de loze passie van het schaakspel als dans van de dood zo ongewoon interessant maakt.

Het is een confrontatie van het schaakspel met de psycho-analytische theorie en duidelijk blijkt, dat deze denkwijze zich in Amerika in volle ontwikkeling bevindt. Persoonlijk heb ik minder liefde voor de psychoanalytische denkwijze dan de meeste commentatoren. Het is een soort theorieën dat domme mensen in staat stelt verstandige dingen te zeggen en dat is onuitstaanbaar. Als techniek ontneemt het een bepaald soort mensen de remmingen die ze maar beter wel konden hebben. Theorie en techniek zijn bovendien gebaseerd op een jargon dat je zo langzamerhand het glazuur van de tanden doet springen.

Het is niet te ontkennen dat Cockburn's boek in dat jargon geschreven is. In mijn weergave heb ik het vooral in eigen woorden gedaan maar bij de schrijver zelf klinkt het allemaal wat anders: het professioneel beoefenen van het schaakspel is gewoon een ‘neurose’. Daarin spelen ‘fallische, narcistische complexen’ een ‘grote rol’. Daar komen dan natuurlijk ook nog de ‘latent homosexuele component’ en de ‘masturbatorische fantasie’ bij. In de poging die te verdringen ontwikkelt zich ‘paranoia’. In dit opzicht is de auteur geen stap verder gekomen sinds de dagen dat de oceaanachtige leraar zijn ontdekkingen onder woorden probeerde te brengen. Toch is hij geen klakkeloze volgeling. Het begrip ‘onderbewuste’ gebruikt hij nauwelijks. Dat was van al Freud's noties inderdaad ook wel de meest onpruimbare. Tevens geeft Cockburn blijk veel oog te hebben voor de andere kanten van het probleem, dat hij onderzoekt, de ‘zelfkant’ zal ik maar zeggen. Zijn taal is die van de causale beschouwingswijze maar zeer vaak, meestal in een tussenzin er doorheen, neemt hij een veel opener - laat ik zeggen ‘fenomenologischer’ standpunt in. Als hij constateert dat de schaker vooral lijdt aan de tijd en dat hij letterlijk probeert ‘tijd te doden’, gaat hij het klassiek Freudianisme ver te buiten. Hij constateert dat Freud zelf op het probleem van de tijd stootte, maar hier niet verder kon, dóór zijn uitgangspunt. Ook al blijft Cockburn spreken van ‘doodswens’ en ‘zelf-destructie’, hij ontwijkt de vraag wat nu ‘dood’, wat nu ‘zelf’ betekent, niet en geeft blijkt in te zien dat in het menselijk bestaan tijd en zijn 'n eenheid vormen. Steeds citeert hij andere schrijvers, die op de ‘historiciteit’ van het menselijk bestaan wijzen en dat de weigering om te bestaan de weigering van de tijd inhoudt en dat de kern van het schaakspel als professie is: steeds opnieuw beginnen, steeds opnieuw eindigen zonder uiteindelijk doel en dus zonder continuïteit, in een voortdurende procrastinatie.

Dat is het opmerkelijke aan Cockburn's boek over de loze passie: dat hij een spraakgebruik hanteert dat gebruikt wordt om iets anders te zeggen dan waar het oorspronkelijk om bedoeld was. Husserl en Heidegger kunnen alleen maar ‘de ogen openen’ maar een doorgeefbare terminologie hebben ze nauwelijks opgeleverd. Freud wel. Is misschien een ‘conta-

[p. 58]

minatie’ van beide zienswijzen mogelijk? Persoonlijk geloof ik van niet. Op alle wezenlijke punten vlucht ook Cockburn terug in de hem mee vertrouwde denkwereld. Hij blijft bv. vasthouden aan E. Jones' duiding van de schaakfiguren. Het verschil tussen een psychoanalytische en een fenomenologisch-ontologische benaderingswijze moet in een duiding van de schaakfiguren tot tegengesteld resultaat komen. Een klassiek voorbeeld van de eerste wijze is Ernest Jones' publicatie over Paul Morphy in 1930. (Voor een volstrekte buitenstaander: Paul Morphy uit New Orleans versloeg in 1859 op 21-jarige leeftijd gedurende een reis door Europa alle toenmalige coryfeën op schaakgebied. Teruggekeerd in zijn geboorteplaats zette hij definitief een punt achter zijn carrière en vegeteerde nog voort tot hij in 1884 stierf, onder de meest droeve geestelijke omstandigheden, zeer ten prooi aan waandenkbeelden.) De psycho-analyticus Jones, de biograaf van Freud, zet in zijn publicatie uiteen, dat Morphy het slachtoffer werd van agressies tegen de vader-imago gericht. De diepe teleurstelling dat de meest bekende speler van die tijd, Staunton, hem ontlopen was, zou hem de nekslag gegeven hebben. Deze Staunton, naar wie nog steeds de officiële wedstrijdspellen genoemd worden, in die tijd zeer gezien, niet alleen als schaker maar ook als Shakespeare-kenner (het verband tussen schaken en lezen - voor mij evident - is nog door geen mij bekende psycholoog gesignaleerd), had zich inderdaad op schandelijke wijze gedrukt, met als smoes ‘dat hij belangrijker dingen te doen had dan schaken’. Na zijn terugwijken liet Morphy zich in dezelfde bewoordingen uit. ‘Van nu af aan ga ik belangrijker dingen doen dan schaken.’ Jones ziet hierin een identificatie die mislukken moest etc. etc. Maar dit terzijde. Het gaat er mij slechts om wat Jones zegt over de symboliek van de schaakfiguur zelf. Nou, dat is nogal wiedes voor een Freudiaan: het matzetten van de vijandelijke koning is natuurlijk een vadermoord. ‘Koning’, het woord zegt het al, en in deze strijd om de koning is de ‘koningin’ (aha!) de grootste hulp. De lezer begrijpt het al: homosexualiteit, diep wantrouwen, grote ‘schuldgevoelens’, castratie en wat niet al. Hoe aardig dit ook klinkt, toen ik ongeveer twintig jaar geleden van deze zienswijze kennis nam dacht ik al direct: ‘dat is precies mis!’ Niemand zal het enorme psychologische belang van een naam willen ontkennen maar het is een freudiaans vooroordeel uitsluitend op zulke literair-verbale gegevens te letten, omdat woorden voor hem nu eenmaal het bewustzijn vormen als tegendeel van het zogenaamde ‘onbewuste’. Voor de schaker zelf echter hebben de stukken nu juist geen namen, zijn denken is prae-verbaal, uitsluitend ziende-tastend, en zelfs tasten mag niet, en tastend-ruikend, maar zonder taal.

Waar de krachtsverhoudingen zo liggen zou in deze naamloze wereld van het zwijgen het ene wel eens een heel andere relatie ten opzichte van het andere kunnen hebben dan die van een naam ten opzichte van het ding dat het aanduidt. In ieder geval kan geconstateerd worden, dat de naam ‘koningin’ of ‘dame’ een verbastering is van het oorspronkelijke ‘vizier’ tot ‘vierge’, verzucht door provencaalse minnezangers en zeker niet door schakers.

De eerste die materiaal aanvoerde om de verbale patricentrale duiding van het schaakspel te ondermijnen was Norman Reider in zijn ‘Chess, Oedipus and the Mater Dolorosa’ uit 1959. (Ik had het genoegen hem te ontmoeten. Hij hoorde mijn theorieën van verderop geduldig maar met lichte weerzin aan en antwoordde slechts: ‘The difficulty with your theory is, that it is unspeakable.’) Deze Reider verzamelde en vergeleek de oer-mythen die het ontstaan van het schaakspel ‘beschrijven’. Hij vond, dat het merendeel van deze mythen draaien rondom de archetypen van de ‘mater dolorosa’. Een koninklijke moeder, wier zoon gestorven is, of een prinses, die haar gemaal in de strijd heeft verloren, vinden hun onuitsprekelijke troost in een spel dat voor deze gelegenheid uitgevonden wordt door Sissa

[p. 59]

(die dan als beloning de bekende 2⁶⁴-1 graankorrels vraagt). Geen psycholoog kan aan de betekenis van deze vondst voorbijgaan. Is het schaakspel niet zozeer een uiteenzetting tussen een man en zijn vader als wel de uiteenzetting tussen een man en zijn moeder? Het is waar, dat de relatie tussen een man en zijn moeder ‘unspeakable’ is. Verder dan ‘geboortetrauma’ en ‘minderwaardigheidscomplex’ is de subcommissie van de Weense delegatie, die zich onder Adler op deze relatie concentreerde, nooit gekomen. Dat komt, omdat hier de causaal-psychologische denkwijze geraakt aan een horizon waar zij ook niet overheen kan kijken.

Hier gaat het niet meer over gebeurtenissen, die de oorzaak, althans de verklaring van volgende gebeurtenissen ouden kunnen zijn maar om de primordiale vraag die zich op ieder moment van het leven voordoet: of het leven de moeite is geleefd te worden of niet. In deze primordiale vraag zal de ontkenning zeker fel bestreden moeten worden met argumenten van goede woorden en desnoods oorzakelijke verklaringen, maar dat neemt de kleur van de oorspronkelijke vraag niet weg, een vraag die niet meer van psychologische maar van ontologische aard is.

Aan het spelen van schaakspel, zeker als professie, ligt ongetwijfeld een weigering om te bestaan ten grondslag, de grote onwil. Hij is de drop-out avant la lettre, om het in goed Nederlands te zeggen. En nu ik toch bezig ben mijzelf te citeren: verbaasd door de grondeloosheid van zijn geworpenheid, geërgerd door de ondoorzichtigheid van de werkelijkheid, verbijsterd door het hoge toeval van de dood, zoekt hij een wereld waarin hij zelf de grond is van zijn handelen, een spel, dat inzichtelijk is en geen toeval kent. Getergd vlucht hij in een ander universum, terwijl het leven wenend achterblijft.’ (J.H. Donner in Schaakbulletin 68).

Deze niet meer psychologische maar ontologische problematiek is op het schaakbord gesymboliseerd. De koning? Hij is het zelf en zijn moeder. Het absoluut onaanraakbare stuk, want als dat wordt aangeraakt, houdt alles op en is de partij ten einde. Dit stuk is gering in beweging, machteloos. Zijn grootste steun in deze strijd tegen zichzelf is het machtigste figuur op het bord, de trouwe vizier, de geweldige die kon wat niemand kon: haar overwinnen. Daarin een ‘vader-imago’ te zien is vermoedelijk nog Freudiaanse overlevering, want op het schaakbord is er eigenlijk in het geheel nog geen ‘vader’. Geen woord wordt gesproken. ‘De ander’ bestaat nu juist niet meer (nog niet, niet meer - daarvoor is eerst tijd nodig). De schaker is krankzinnig, want hij is een man en uit een vrouw geboren - als alle mannen.

De glasheldere gedachten die ik zo losjes laat vallen dienen slechts om Alexander Cockburn's boek ‘Idle passion’ de lof toe te zwaaien, die het toekomt, ook al zijn ze in Amerika nog niet zo ver als ik hier in Europa. Maar hij is op de goede weg en hij komt er wel.

In ieder geval moet alles onderzocht worden, zoveel mogelijk feiten moeten bijeengebracht en geordend, theorieën moeten worden opgesteld en weer afgebroken, want het weten staat niet stil en het oog is nooit zat.

De diepste grond van wetenschap, schaken of zelfmoord is tenslotte de nieuwsgierigheid.