Maatstaf. Jaargang 22

[p. 27]

Dr. N. Vels Heijn Dominique Jean Larrey, chef-arts van Napoleons Keizerlijke Garde

Het is geen alledaags gebeuren dat een Engelsman lovend schrijft over een trouw aanhanger van Napoleon. Dit is het geval bij Robert G. Richardson in zijn boek Larrey, surgeon to Napoleon's Imperial Guard, uitgegeven te Londen in 1974. De schrijver, zelf arts, koestert grote bewondering voor Larrey als mens, als arts en als organisator en hij heeft zich tot taak gesteld Larrey's leven te beschrijven op grond van diens eigen brieven en publikaties. Het is een belangwekkend boek geworden, maar de auteur heeft niet begrepen hoe het mogelijk is dat een integere figuur als Larrey, die zich met zijn hele persoon inzette om het lot van gewonde en zieke soldaten te verzachten, tegelijkertijd een levenslang bewonderaar van Napoleon heeft kunnen zijn. Evenmin kan hij geloven dat de mensenslachter Napoleon oprechte bewondering en hoogachting heeft gekoesterd voor Larrey. Hij doet dan ook, bewust of onbewust, zijn bronnen telkens geweld aan om uit de impasse te geraken. Napoleon zou Larrey alleen maar gebruikt hebben als dit in zijn kraam te pas kwam en hem voortdurend de eer en achting hebben onthouden die hem toekwam. Larrey van zijn kant zou te rechtschapen geweest zijn om door te hebben welk spel er met hem gespeeld werd en te edel om voor zijn persoonlijke belangen op te komen. Men moet, juist op grond van wat Richardson zelf uit zijn bronnen vermeldt, betwijfelen of deze voorstelling van zaken juist is. Larrey's carrière was stellig niet die van iemand die voortdurend gepasseerd wordt.

Dominique Jean Larrey (1766-1842) was geboortig uit een sober, hard werkend Pyrenees geslacht. Zijn grootvader en zijn oom waren beide arts en ook Dominique kiest deze loopbaan. Als student in Parijs wordt hij gegrepen door de idealen van de Franse revolutie. Hij neemt deel aan de bestorming van de Bastille op 14 juli 1789. Als afgestudeerd chirurgijn dient hij in de legers der revolutie die niet meer bestonden uit beroepssoldaten, maar uit patriotten aan wie het ‘Allons enfants de la patrie’ als bezielend trompetgeschal in de oren klonk.

In de legers van de achttiende eeuw was het met de verzorging van gewonde militairen droevig gesteld. De aanwezige chirurgijns - die geen militaire status hadden - bekommerden zich hoofdzakelijk om gewonde adellijke officieren. Aan gewone soldaten viel weinig eer te behalen en nog minder te verdienen. Naar hen werd pas omgekeken als de slag voorbij was en voor hun vervoer en verzorging moest de plaatselijke bevolking opdraaien. Het waren ook niet de beste chirurgijns die het ruwe bestaan in de krijsgmacht verkozen boven de burgermaatschappij.

Eeuwen lang had er een diepe kloof bestaan tussen de geneesheren, de doctores medicinae, en de heelmeesters, de chirurgijns. De doctores kwamen voort uit de deftige stand; zij hadden de Latijnse school doorlopen en hun studie volbracht aan een hogeschool. Zij vormden een Latijn sprekende kaste die zich met de

[p. 28]

praktische heelkunde niet inliet. Zij verstonden deze kunst niet, achtten deze beneden hun waardigheid en lieten haar gaarne aan de chirurgijns over. Dezen, afkomstig uit lagere standen, moesten in het kader van de chirurgijnsgilden hun praktische bekwaamheid opdoen in het behandelen van verwondingen en gebroken lichaamsdelen. Aderlaten en amputeren waren belangrijke onderdelen van hun taak en om hun financiële basis te verstevigen oefenden zij tevens het beroep van barbier uit. Tekenend voor hun sociale positie is dat eerst de Bataafse republiek de élève-chirurgijns in de krijgsmacht van de verplichting onthief de soldaten op gezette tijden te scheren.

Van tijd tot tijd wezen ruimdenkende en verstandige hoogleraren, zoals in ons land Boerhaave, op het belang van een gecombineerde theoretische en praktische opleiding van geneeskundigen, maar eerst in de tachtiger jaren der achttiende eeuw gaat men daadwerkelijk hier iets aan doen onder invloed van de denkbeelden der ‘verlichting’. Deze in de medische wereld revolutionaire ontwikkeling was juist op gang gekomen in de tijd dat Larrey in Parijs zijn opleiding ontving en hij heeft daarvan geprofiteerd. De kloof tussen beide categorieën medici werd verkleind, maar de scheiding bleef gehandhaafd, ook in het leger. Bij de hogere staven trof men een aantal doctores aan, bij de troep uitsluitend chirurgijns.

Tijdens de veldtochten in het laatste decennium van de achttiende eeuw propageert Larrey uiterst vooruitstrevende ideeën en tracht deze ook in praktijk te brengen ondanks de tegenwerking van zijn collega's die met argwaan deze jonge nieuwlichter bekeken. Larrey betoogt dat gewonden niet na afloop van een veldslag verzorging dienen te krijgen, maar onmiddellijk, nog tijdens de slag. De prioriteit bij de behandeling behoort bepaald te worden door de ernst van de verwondingen en door hun aard, ongeacht de rang of stand van de slachtoffers, ook ongeacht hun nationaliteit.

Er moet een militaire geneeskundige organisatie in het leven geroepen worden opdat de artsen kunnen beschikken over hulpkrachten en over transportmiddelen voor geneeskundig materiaal en voor het vervoer van gewonden. Getroffen door het gemak waarmede de kort tevoren gemoderniseerde veldartillerie zich door het terrein kan verplaatsen creëert hij in 1792 als chirurgijn bij het Rijnleger zijn eerste ‘ambulances volantes’, lichte, als rijtuigen geveerde, overdekte twee- en vierwielige voertuigen, met twee of vier paarden bespannen. Hij had het geluk dat de kwartiermeester-generaal van het Rijnleger, Villemanzy, op zijn hand was, want de militaire bureaucratie wilde niets van deze kostbare nieuwigheden weten. Zijn leven lang heeft Larrey met de bureaucratie op voet van oorlog geleefd.

Ook op heelkundig terrein ging Larrey dwars tegen de heersende opvattingen in. Volgens hem dienden amputaties - het enige middel om iemands leven te redden als een lichaamsdeel verbrijzeld was en de bloedsomloop daarin onherstelbaar verstoord - zo snel mogelijk plaats te vinden en niet dagen later zoals gebruikelijk was. Larrey ontwikkelde een bepaalde techniek waardoor amputaties in zeer korte tijd volbracht konden worden. Door deze snelheid en het voorschift het verband voorlopig onaangeroerd te laten verminderde hij de kans op infecties.

Larrey's eerste relatie met Napoleon ontstond na diens succesvolle veldtocht in Italië in 1797. Hij krijgt opdracht daar de geneeskundige dienst te organiseren voor het geval de veldtocht voortgezet zou worden, maar hij wendt tevens al zijn talenten aan om verbetering te brengen in de ten hemel schreiende toestanden in de garnizoenen en de hospitalen. De meeste generaals stonden hier onverschillig tegenover. Corruptie vierde hoogtij. Larrey zou machteloos gestaan hebben als hij niet weer de steun gekregen had van Villemanzy, nu kwartiermeester-generaal van het leger in Italië, en

[p. 29]

van de opperbevelhebber Napoleon zelf. De geneeskundige eenheden krijgen een militaire organisatie onder echte officieren; de artsen blijven nog burgers in uniform.

In deze periode liet Larrey's collega en voortdurende concurrent, Percy, bij het leger in Duitsland zware, langgerekte artilleriecaissons transformeren in wagens voor de geneeskundige dienst. Zij werden volgeladen met geneesen verbandmiddelen en met brancards. Op het bovenvlak werden zitkussens aangebracht en langs de zijkanten voetplanken, zodat de chirurgijns schrijlings achter elkaar zittend er op vervoerd konden worden; de voorste hield zich vast aan de zijarmen van een aan de voorkant van de caisson vastgemaakt kruis. Een voordeel was dat de standaardcaissons zonder veel moeite en kosten omgebouwd konden worden, maar zij waren te log en te zwaar en zij losten het probleem van het gewondentransport niet op. Ook was een rit op deze ‘worstwagens’, zoals zij al gauw genoemd werden, voor de chirurgijns verre van comfortabel. In 1809 werden zij afgeschaft, terwijl Larrey's ambulances meer dan een eeuw lang model gestaan hebben voor het geneeskundig vervoer in vrijwel alle legers.

Larrey is tweeënveertig jaar oud als hij in 1798 Napoleon vergezelt op diens expeditie naar Egypte in de functie van chef-chirurgijn van het leger. Hij negeert alle beperkende bepalingen van het ministerie van oorlog en zorgt dat alle benodigdheden in ruime hoeveelheden meegenomen worden, iets wat Napoleon bijzonder wist te waarderen. Als Napoleon, nadat de expeditie is vastgelopen, besluit naar Frankrijk terug te keren om zijn greep op de gebeurtenissen niet te verliezen draagt hij Larrey op hem te vergezellen. Deze weigert: hij acht het zijn plicht bij de zieken en gewonden te blijven. Richardson suggereert enkele malen dat Napoleon hem deze weigering nooit vergeven heeft zonder daarvoor steekhoudende argumenten aan te voeren. Het feit dat Napoleon, inmiddels Eerste Consul geworden, tijdens Larrey's afwezigheid Percy benoemt tot chef-arts van het leger kan alleen een bewijs schijnen als men verzuimt mee te delen dat Percy twaalf jaar ouder was dan Larrey en óók zijn verdiensten had. Bovendien keert Larrey pas ruim twee jaar na Napoleon in Frankrijk terug. Hij wordt aangesteld tot chefarts van de consulaire garde en van het hospitaal van de garde. Hij behoudt deze functie als de garde tot Keizerlijke Garde wordt, een keurkorps van meer dan 20.000 man. Larrey krijgt, eerst als kolonel, dan als generaal ruime middelen om zijn geneeskundige dienst tot een voorbeeldige organisatie te maken: voor zijn garde acht Napoleon alleen het beste goed genoeg. Het gelukt Larrey niet ook de rest van het leger even goede voorzieningen te geven, want de bureaucratie blijft tegenwerken en ook Napoleon kan niet altijd onbeperkt krijgen wat hij zou willen. Als generaal-arts van de Keizerlijke Garde bekleedde Larrey een functie die menigeen hem benijdde. De generaals hadden ontzag voor hem, want zij wisten dat hij zich over hen bij Napoleon ging beklagen - en met succes - als zij weigerden aan zijn verlangens te voldoen. Hij werd benoemd tot Baron van het Keizerrijk en tot Commandeur van het Legioen van Eer. Vooral op de laatste onderscheiding was Larrey trots, want zij werd hem verleend ‘voor de schepping en de organisatie van de vliegende ambulances die het leven van zovele dappere soldaten hebben gered’.

Larrey was niet de enige republikein die onder de bekoring van Napoleon gekomen was. Hij had ingezien dat hij, als hij iets van zijn denkbeelden wilde verwerkelijken, een voortdurende krachtige steun nodig had. In de legers van de republiek had het er steeds van afgehangen wie van de steeds wisselende machthebbers op een bepaald ogenblik de meeste invloed had en Larrey was er de man niet naar om door intriges in een wereld vol corruptie zijn plannen door te zetten. Richardson beseft

[p. 30]

te weinig dat vele Fransen anders tegen Napoleon aankeken dan de rest van Europa, met name de Engelsen.

In één ambitie werd Larrey teleurgesteld: hij zou dolgraag lijfarts van Napoleon geworden zijn. Richardson meent dat Napoleon twee redenen had om hem deze benoeming niet te gunnen, het oude zeer om Larrey's weigering hem uit Egypte te vergezellen en angst voor een arts die zo snel tot amputeren overging. Het komt niet bij deze auteur op dat Napoleon wel eens heel goed gezien kon hebben hoe onmisbaar Larrey was bij het leger, hoe zeer hij daar naar aanleg en capaciteiten op zijn plaats was en hoe weinig aan het hof. Larrey was geen salonarts; hij was te velde onvervangbaar. Tijdens de tocht naar Rusland was Larrey chef-arts van ‘La Grande Armée’. Bij de Berezina wordt hij gered door zijn populariteit: de soldaten stellen alles in het werk hem behouden aan de overkant te krijgen. Het volgende jaar, 1813, is voor hem zo mogelijk nog zwaarder. De toestanden worden steeds chaotischer en de aantallen zieken en gewonden in de haastig bijeengeschraapte legers zijn onstellend groot. Napoleons abdicatie in april 1814 is voor hem een ernstige schok. Hem rest echter niets anders dan zijn diensten aan te bieden aan de nieuwe heerser Lodewijk xviii, want hij had verzuimd, zoals vele anderen gedaan hadden, tijdens de gloriejaren een vermogen bijeen te garen. Hij had daar geen tijd voor gehad en te veel scrupules. Men denke echter niet dat hij geen enkele belangstelling had voor financiële zaken; zijn correspondentie bewijst het tegendeel, maar dit bleef steeds in het ambtenaarlijke vlak van salarishoogte, toelagen en onkostenvergoedingen. De koning neemt de vermaarde arts, die zich nooit met de politiek had ingelaten, in genade aan. Hij benoemt Larrey tot chef-arts van de koninklijke garde en - wonderlijke speling van het lot - tot zijn lijfarts. Larrey kan zijn keizer echter niet vergeten en in maart 1815 is hij een dergenen die Napoleon bij zijn terugkeer in de Tuilerieën

[p. 31]

verwelkomen. Napoleon betuigt zijn spijt dat hij hem zonder fortuin heeft achtergelaten en verzekert hem dat hij spoedig de gelegenheid zal vinden hem voor zijn trouwe en zelfopofferende diensten te belonen. Larrey solliciteert naar de vakante betrekking van lijfarts, maar wederom vergeefs. Als dan ook nog zijn rivaal Percy benoemd wordt tot chef-arts van het leger, kwetst dit zijn eerzucht - men behoeft zijn brieven maar te lezen om te weten dat hij daar geenszins vrij van was - zo zeer dat hij zijn ontslag vraagt en slechts na aandringen van Napoleon persoonlijk er in toestemt als chef-arts van de garde en van het hoofdkwartier de komende veldtocht mee te maken. Toch had Napoleon weer gelijk bij zijn beslissingen; Larrey was op zijn best in de praktijk van het werk en bepaald ongeschikt om in een topfunctie administratief leiding te geven, terwijl hem de diplomatieke talenten ontbraken om met succes de strijd aan te binden met de altijd weerbarstige bureaucratie. Bij Waterloo wordt hij, als de nederlaag zich voltrekt, door de Pruisen gevangen genomen en bijna gefusilleerd. Een Pruisisch arts herkent hem en dit redt zijn leven. Hij werkt enige weken in de na de bloedige veldslagen overvolle hospitalen in en om Brussel. In augustus teruggekeerd in Parijs ontdekt hij dat hij op de zwarte lijst staat, maar weldra krijgt hij weer een functie; hij wordt chef van het hospitaal van de garde en daar moet hij voorlopig tevreden mee zijn. Hij wordt niet benoemd in de nieuw opgerichte Raad van de Militaire Geneeskundige dienst, waarin een der drie zetels bestemd was voor een chirurgijn. De tijd werkt echter voor hem. In 1818 kent de Kamer hem het pensioen toe dat Napoleon hem had gegeven na de slag bij Bautzen; de motivering was eervol voor Larrey: ‘De mensheid is hem een beloning schuldig’. In 1820 sticht de koning de Academie der Geneeskunde; Larrey was bijzonder trots dat hij tot de eerstbenoemde leden behoorde. In 1821 werd hij erelid van de hierboven genoemde Raad en in 1830 volwaardig lid; als zodanig was hij een der drie inspecteurs-generaal van het leger. Een tijd lang combineert hij deze functie met die van chef-arts van het Hôtel des Invalides, maar de militaire bureaucratie verklaart deze functies onverenigbaar. Larrey verliest en moet de ‘Invalides’ verlaten tot grote spijt van hemzelf en van de invaliden, want hij was daar uitstekend op zijn plaats.

Op 14 december 1840 loopt de vierenzeventigjarige Larrey, nog steeds in functie als inspecteur-generaal, maar in zijn oude uniform van de Napoleontische Keizerlijke Garde, mee in de triomfale lijkstoet van de teruggekeerde Napoleon. Hij wordt overal herkend en gegroet; hij kan zijn tranen niet bedwingen. Twee jaar later trekt een niet minder triomfale lijkstoet door de straten van Parijs: Dominique Jean Baron Larrey wordt ten grave gedragen. Zijn lichaam ligt op Père Lachaise, zijn hart wordt bewaard in de Sint-Anna kapel van het hospitaal Val-de-Grâce, waar in 1850 een militairgeneeskundige school werd gevestigd.

Larrey heeft zijn leven lang gestreden om zijn humane principes betreffende de verzorging van zieke en gewonde militairen ingang te doen vinden. Wellicht is het belangrijkste geweest dat hij zelf het voorbeeld gaf en zijn beginselen in praktijk bracht. Het heeft vele, vele jaren geduurd voordat zijn denkbeelden algemeen aanvaard werden. Wellington wilde niets weten van geneeskundige diensten die hem tijdens een veldslag voor de voeten zouden lopen. Bij Waterloo was het de soldaten ten strengste verboden gewonde kameraden weg te dragen van het slagveld en omdat geneeskundige transportcolonnes ontbraken bleef iedere gewonde die niet meer tot lopen in staat was liggen tot na de slag en meestal tot de volgende dag. In ons land had men in de Bataafse en Franse tijd in de Leidse hoogleraar Brugmans als hoofd van de medische dienst van het leger een tweede Larrey. Hoewel hij niet als zijn illuster voorbeeld met de troepen te velde trok heeft hij bijzonder veel tot stand gebracht ter

[p. 32]

verbetering van de geneeskundige verzorging van het leger en van de opleiding der artsen en daardoor hun status en sociale positie verbeterd. Evenals Larrey moest hij daarbij een voortdurende strijd voeren tegen de bureaucratie. Willem i vertrouwde hem in 1814 de leiding toe van de nieuw op te richten geneeskundige dienst van het leger, na lange aarzeling, hetgeen te wijten was aan jaloezie en kuiperij in medische kringen. Toen in juni 1815 de vijandelijkheden uitbraken was het veldleger voorzien van voldoende chirurgijns, van wie velen praktijkervaring hadden opgedaan in de Napoleontische veldtochten. Brugmans was er niet in geslaagd in zo korte tijd ook goed geoutilleerde transportmiddelen bij elkaar te krijgen, hoewel hij hierin Larrey's voorbeeld had willen volgen. De grote krachtproef, de verzorging van de vele duizenden gewonden na Waterloo, heeft hij dank zij zijn energie en organisatorische talenten uitnemend doorstaan.

De bekroning van Larrey's werk is eerst vele jaren na zijn dood gekomen toen in 1864 de Conventie van Genève tot stand kwam en het Internationale Rode Kruis werd opgericht.

Richardson citeert, ondanks het feit dat hij niet kan geloven in de oprechtheid van Napoleons gevoelens voor Larrey, de lovende woorden die Napoleon op Sint-Helena sprak en die ons overgeleverd zijn door zijn Engelse lijfarts op dit eiland: ‘Larrey was de fatsoenlijkste kerel en de beste vriend van de soldaten die ik ooit gekend heb. Plichtsgetrouw en onvermoeibaar in zijn inspanningen voor de gewonden als hij was, kon men hem altijd na een aktie op het slagveld zien vergezeld door een stoet jonge chirurgijns, trachtend te ontdekken of er nog enig teken van leven in de lichamen over was. In het verschrikkelijkste weer en op alle tijden van de dag en de nacht kon men hem altijd te midden van de gewonden vinden. Hij gunde zijn assistenten nauwelijks een ogenblik rust en hield hen voortdurend op hun posten. Hij kwelde de generaals en liet hen 's nachts uit hun bed halen wanneer hij accomodatie of assistentie voor zijn gewonden of zieken nodig had. Zij waren allen bang voor hem, want zij wisten dat hij zich ogenblikkelijk bij mij zou komen beklagen. Hij deed nooit zijn best bij iemand van hen in de gunst te komen en hij was de onverzoenlijke vijand van de (altijd corrupte) leveranciers van het leger.’

Evenzo citeert hij Emmanual Las Cases Mémorial de Saint-Hélène waar Napoleon dit zegt: ‘Als het leger een monument zou moeten oprichten voor één man, dan zou dit Larrey moeten zijn. Hij heeft in mijn geest het beeld achtergelaten van een werkelijk oprecht mens. Al de gewonden zijn zijn familie. Zijn belangrijkheid was vooral gelegen in zijn werk in de ambulances en in de hospitalen en hierin is hij zo succesvol geweest dat hij aanspraak kan maken op zowel mijn achting als mijn dankbaarheid.’