Maatstaf. Jaargang 22

[p. 51]

In gesprek met Kenzaburo Oë
Door Noriko de Vroomen-Kondo

Inleiding

Kenzaburo Oë werd in 1935 geboren in het bergdorpje Oose in West-Japan. Hij bracht hier zijn jeugd door en ging vervolgens Frans studeren aan de vermaarde Tokyo-Universiteit. Al in zijn studententijd werd hij bekend door zijn novellen; zo kreeg hij in 1958 de Akutagawa-prijs voor het verhaal Een dier houden. Latere prijzen vielen hem ten deel voor Het eigen lot (1964, in het Nederlands uitgegeven bij Meulenhoff in 1970) en Voetballen in 1860 (1967). Van zijn Verzamelde werken in zes delen werden in anderhalf jaar tijd meer dan 900.000 exemplaren verkocht. In december 1973 kreeg hij de Noma-prijs voor de roman De vloed reikt tot aan mijn ziel.

Kenzaburo Oë is de meester van de sensibiliteit in het beschrijven van mensen die in een opgesloten ruimte zitten (De hoogmoedige doden). Het is een motief dat typerend is voor de naoorlogse literatuur. Kwesties van sexualiteit, dood en geboorte spelen altijd een rol. Bij een doodgewone gebeurtenis als een bevalling wordt het huiveringwekkende naar voren gehaald (Het eigen lot). De mens is een breekbaar voorwerp; hij heeft iets krankzinnigs en vreselijks in zich (Voetballen in 1860). Als auteur neemt Oë een actieve houding in de politiek in, waarbij vooral de Okinawa-politiek van de regering het moet ontgelden (Brieven uit Okinawa). In zijn essays geeft hij scherpzinnige analyses van tekortkomingen en modieuze elementen in de naoorlogse maatschappij. In zijn werken voelt men de beklemming van de angst, maar ook de positieve wil om verder te gaan met het leven. ‘Niet te veel wanhoop en niet te veel hoop’: de levenshouding van een authentiek mens.

Achtergronden, jeugd

Ik ben in 1935 geboren in het dorp Oose. Dat ligt in de provincie Ehime. Het is ongeveer drie à vier uur met de trein verwijderd van de hoofdstad Matsuyama. In dat dorp heb ik het einde van de oorlog meegemaakt en daar ook heb ik het onderwijs gevolgd, vlak na de geboorte van de demokratie.

Toen ik veertien was, heb ik voor het eerst een trein gezien, en toen ik achttien was heb ik er voor het eerst in gezeten, namelijk toen ik naar Tokio ging om er te gaan studeren. Ieder jaar werd het dorp getroffen door een grote overstroming. Het lag diep in het dal, temidden van de bossen. Ik herinner me nog dat mijn vader eens een rivierbootje voor me had gekocht. Toen kwam de grote overstroming zodat mijn bootje werd losgeslagen. Na de overstroming is mijn vader de hele rivier afgezakt om naar het bootje te zoeken; hij ging tot aan zee, maar is zonder resultaat teruggekomen. En als er zo'n overstroming kwam, hoorde je dag en nacht het geloei van de storm. Dat kwam omdat het huis in het dal stond. En dat duurde dan zo'n twee à drie dagen achter elkaar. Een kleine gemeenschap met alleen maar vrouwen en kinderen, omdat alle volwassen

[p. 52]

mannen aan het oorlogsfront waren. Daarom ben ik altijd bang geweest van de grote bossen. In mijn jeugdherinneringen stuit ik altijd op bossen en oorlog. Je leest hetzelfde in de avonturen van Huckleberry Finn. Hij is bang van het woud, maar aan de andere kant kan hij toch ook niet slapen als hij niet in de beschutting van het woud is. Ik ben overtuigd van de twee tegengestelde betekenissen van het woud: vrees en bekoring.

Loopbaan als schrijver

Ik ben opgegroeid in oorlogstijd, in een klein dorp in een dal dat geheel was afgesloten van de buitenwereld. Toen ik in Tokio kwam, sprak ik dialekt en stotterde. Ik had grote moeite me aan te passen aan het leefmilieu in Tokio. Iedere keer verlangde ik naar mijn geboortegrond en naar de omgeving waar ik opgegroeid was. Hier is bijgekomen dat ik op de universiteit de naoorlogse Franse literatuur heb bestudeerd. Dat was het existentialisme van Camus en Sartre. Het existentialisme houdt ons de vraag voor van de mensheid in een afgesloten omgeving. Ik geloof dat mijn keuze voor besloten leefgemeenschappen een kombinatie bevat van de ervaringen van mijn jeugd en van de kennis die ik op de universiteit heb opgedaan.

Toen ik achttien was ben ik in Tokio gaan wonen. Aan de Universiteit van Tokio ben ik Franse letterkunde gaan studeren. Ongeveer dat jaar heb ik verschillende korte verhalen gepubliceerd in een aantal literaire tijdschriften. Het zijn de verhalen die in De hoogmoedige doden staan. Persoonlijk hou ik erg van de korte verhalen die ik in mijn beginperiode heb geschreven. Daarna heb ik nog erg veel novellen geschreven. Minstens één per jaar, of meer.

Toen ik achtentwintig was heb ik Het eigen lot geschreven. Dat boek is min of meer autobiografisch. Mijn oudste zoon lijdt namelijk aan een hersenbreuk. Ik geloof dat ik met deze novelle opnieuw waardering heb ondervonden. Zelf beschouw ik deze novelle als de tweede stap in mijn schrijversloopbaan.

In 1967, dus vier jaar na Het eigen lot, heb ik Voetballen in 1860 gepubliceerd. Hij gaat over de protesten tegen het Amerikaans-Japanse Veiligheidsverdrag in 1960 en over daarmee parallel lopende gebeurtenissen in 1860.

En dit jaar heb ik een tweedelige roman uitgegeven: De vloed reikt tot aan mijn ziel. Ik heb er zes jaar over gedaan, dus zes jaar sinds Voetballen in 1860.

Tussendoor heb ik natuurlijk nog wel een paar novellen geschreven, onder andere De dag dat de keizer met zijn hoffelijke handen mijn tranen droogt, dat U gaat vertalen.

En daarnaast schrijf ik ook essays. Als essayist heb ik Brieven uit Hiroshima en Brieven uit Okinawa geschreven, maar ook nog drie verzamelde delen dundruk. En zojuist ben ik met een eigen tijdschrift begonnen; het heet Okinawa-belevenissen.

Jeugd en schrijverschap

Sommige critici zeggen dat ik nooit helemaal volwassen ben geworden. Maar persoonlijk denk ik er altijd als volgt over. In de woorden van de literatuur ontstaat een dynamiek wanneer verschillende werelden met elkaar in verband komen. In Een dier houden is dat duidelijk; er ontstaat daar een bewegingsrelatie doordat twee werelden op elkaar worden aangesloten: één van een jongen en één van iemand van vijfentwintig jaar. Bij mij komt daar nog bij, dat ik geloof dat je jeugdperiode van de allergrootste betekenis is voor je hele leven. Nu nog, wanneer ik hoge koorts heb, droom ik altijd over mijn jeugd. Over een gebeurtenis op een bepaalde dag. Dan kom ik bloemen en vogels tegen. Ik weet nog precies hoe die bloemen heten en hoe die vogel zong. Mijn moeder verbaast zich altijd over mijn geheugen. Ik geloof dat ik iemand ben die erg vast zit aan de herinneringen van zijn jeugd.

Ik kom nog vrij regelmatig in het dorp van mijn geboorte. Dan ga ik hengelen. In het ri-

[p. 53]

viertje vang ik wel vijftien visjes binnen het uur. Dat komt omdat er tegenwoordig geen kinderen meer spelen, zelfs in zo'n dorp niet. Ze moeten leren en huiswerk maken. De natuur is daar gebleven zoals ze vroeger was, maar het leven dat zich daar afspeelt is heel anders geworden.

Sexualiteit en literatuur

Ik geloof dat ik een schrijver ben die op spontane wijze over sexualiteit probeert te schrijven. Maar ik heb dat nooit gezien als een middel om mijn boeken beter aan de man te brengen. Erotiek en sex die geheel los staan van de menselijke omstandigheden zijn niet belangrijk. Ik kies sexualiteit als een middel om liefde, vriendschap, verlies, angst, etc. duidelijk tot uitdrukking te brengen. Ik geloof dat de lezer op een goed moment moet kunnen begrijpen, dat het nieuwe wat hij zojuist heeft gelezen nooit bereikt zou zijn als de sexualiteit niet als medium was gebruikt. In de wereld van het kind wordt sexualiteit altijd iets arcadisch. We beleven nu een periode van een overvloed aan ontspannende sexliteratuur van slechte kwaliteit. Ik geloof dat het daarom noodzakelijk is, dat de auteur die goede literatuur probeert te bouwen het feit dat hij zich van erotiek bedient als een ambachtelijke methode verdedigt. Dat is een gerechtvaardigde zelfverdediging.

Politieke en historische visie

Je kunt me wel Nieuw Links noemen, maar ik ben altijd onafhankelijk Nieuw Links. De politiek geëngageerden die in groepsverband werken, zeggen dat ik ‘zoute suiker’ ben. Maar ja... Ik protesteer tegen de atoombom. Ik ben al tien jaar bezig met de kwestie-Hiroshima. Ik heb onder andere mijn Brieven uit Hiroshima uitgegeven. Het is eigenlijk heel merkwaardig. Na tien jaar studie over de kwestie Hiroshima besef ik nu pas dat de Japanners, die toch in hun eigen vlees de atoombom hebben

[p. 54]

ervaren, ongelooflijk ongevoelig zijn voor wat er op de wereld gaande is en als een zondvloed over hen komt.

Misschien komt het omdat ze niet weten wat een zondvloed is. Christenen denken dat zij de nakomelingen zijn van de overlevenden van de zondvloed. Wanneer zij over het einde van de wereld nadenken, hebben ze van jongs af aan een duidelijk beeld van de zondvloed in hun hoofd vastzitten. In de Japanse sagen en legendes daarentegen, vind je nauwelijks het denkbeeld van een overstroming die de hele wereld vernietigt. In het geval van Hiroshima hebben wij Japanners dáárom nooit beseft, dat wij door een fatale zondvloed werden getroffen waardoor wij gemakkelijk allemaal hadden kunnen worden vernietigd. Ook hebben wij nooit geprobeerd de geschiedenis van de mensheid opnieuw te begrijpen. De Japanners hebben hun grote zondvloed nooit geaccepteerd als een fatale katastrofe.

Dit hangt samen met mijn protest tegen de Okinawa-politiek van de regering. Ik heb in 1970 mijn Brieven uit Okinawa uitgegeven, en heb verschillende keren Okinawa bezocht. En nu ben ik een eigen tijdschrift Okinawa-belevenissen begonnen.

De keizer

De problematiek van het keizerschap brengt de Japanners in verwarring. Ik herinner me nog het moment dat de oorlog voorbij was en de keizer over de radio tot het Japanse volk sprak. Ik was tien jaar oud. Ik kon niet verstaan wat hij tot zijn onderdanen zei, maar het was vreemd en ongewoon dat hij zich van het stemgeluid van een doodgewone volwassene bediende. Juist voor kinderen van de lagere school was de keizer immers een heilig, genadig en almachtig wezen. Als ik ziek was, droomde ik altijd dat de keizer overal witte veren had en als een vogel langs de hemel vloog.

In de grondwet staat geschreven dat de keizer een ‘symbool’ is. Het woord symbool heeft alleen maar een vage betekenis. Op het moment dat men in de grondwet een duidelijk oordeel moest vellen over de aard en de positie van het keizerschap, heeft men de definitieve beslissing voor altijd in het midden gelaten. Op het ogenblik is ieder van ons geheel vrij een eigen mening te hebben over het keizerschap.

Ik geloof trouwens dat er in het hart van het volk nog steeds een verering ligt, die tegen de keizer als tegen een god opziet. Ik heb mij voorgenomen uit te zoeken wáár ergens in ons volk zich die gevoelens hebben gemetseld. Het keizerschap is immers alleen juridisch tot een oplossing gebracht. Wat de andere facetten betreft kan de situatie nog gemakkelijker uitlopen op fascisme, met de keizer als leider. Het is nu de tijd om daar goed over na te denken.

De verhouding tussen de Japanse en westerse literatuur

De basis van wat ik schrijf ligt in het parelmoer van de Japanse literatuur van na de modernisering. In wezen heeft die literatuur al een vrij sterke westerse invloed ondervonden; anderzijds stond ze in dynamische verbinding met de traditionele Japanse literatuur. Maar wat ik bewust geleerd heb, dat is de Euro-Amerikaanse, westerse literatuur. Ik bevind me daarom dicht bij het autobiografische. Ik bekijk en beschrijf het bestaan van een individu op grond van mijn eigen ervaringen. Maar ik ga nu opnieuw de traditionele Japanse literatuur bestuderen. Ik heb de stellige overtuiging, dat mijn meest recente roman De vloed reikt tot aan mijn ziel een algehele afsluiting betekent van mijn werk tot dusver. Ik ga er daarom vanuit, dat ik als schrijver iets geheel anders zou kunnen worden. Momenteel ben ik in het materiaal dat ik zojuist heb afgesloten, naar één enkel nieuw gegeven aan het zoeken dat ik als vertrekpunt voor mijn nieuwe werk zou kunnen gebruiken. Ik denk dat mijn streven over een jaar of vijf tot een echte vrucht zal kunnen zijn gerijpt.