Maatstaf. Jaargang 22

[p. 30]

Kurt Tucholsky B. Traven

Land is eeuwig. Geld is niet eeuwig.
Daarom kun je land niet voor geld ruilen.

Ik heb eens gevraagd waarom de Duitse schrijvers toch eigenlijk altijd zo'n bedroevende afschildering geven van de heren zakenlieden: altijd in de auto, altijd hun handtekening aan het zetten onder cheques ter waarde van miljoenen, altijd telefonerend met Turkije en de rest overlatend aan de procuratiehouders: schiettentpoppen en afgodjes van een miserabele kleinheidswaan. Toen was een lezer zo vriendelijk me een merkwaardig boek te sturen. Die weisse Rose van B. Traven, en nu heb ik het gehele werk van deze ongewone man gelezen, en daar wil ik het nu over hebben.

B. Traven leeft in Mexico; zijn boeken zijn eerst bij de Büchergilde Gutenberg verschenen, wier verdienste het is dat ze deze man in Duitsland heeft gebracht, en de boeken heten: Die weisse Rose, Das Totenschiff, Der Busch, Die Baumwollpflücker, Die Brücke im Dschungel, Der Schatz der Sierra Madre, Land des Frühlings.

B. Traven is een episch talent van zeer groot formaat.

Wat Die weisse Rose betreft, dat is sinds Frank Norris, de veel te vroeg gestorven Amerikaanse schrijver van Oktopus, weer eens een boek dat zich in de wijze waarop het zakenleven wordt beschreven, met Balzac kan meten. Bij ons vervallen ze als ze het over kapitalisme hebben, vaak in lyrische schuimklopperij; Traven weet waar hij het over heeft, en dat is meer waard. Het boek beschrijft de geslaagde poging van een oliemagnaat om een Amerikaanse indio een farm afhandig te maken zodat hij er olieboortorens neer kan zetten. De indio wil niet: hij zegt de woorden die als motto boven dit stuk staan. Ze bieden hem geld en steeds maar meer geld; hij wil niet. Dan lokken ze hem naar San Francisco. En daar slaan ze hem dood... Sorry, de man heeft een auto-ongeluk. Hij wordt dood op straat aangetroffen. Een ongeluk: plaatselijk nieuws en gemengde berichten. Die oliekerel, meneer Collins, heeft er niets mee te maken. Daar heeft hij zijn mensen voor, in dit geval een zekere meneer Abner, die zijn vingers vuil maakt opdat meneer Collins president van zijn maatschappij kan blijven. Voor geld is alles te koop, zelfs moraal; juíst moraal.

En er wordt verteld hoe deze meneer Collins groot is geworden. Ja, Bauer, dat is heel andere koek... zo moet je het kapitalisme bestrijden. Zo - en niet alleen met declamatie. Deze knaap wordt helemaal niet afgeschilderd als een verbeten bloedzuiger; hij is wel wat gehaaider dan de anderen, wat harder en kouder, wat gemener en wat sneller. Zoals hij door een handig op touw gezette staking een vermogend man wordt; zoals hij de beurs naar zijn pijpen laat dansen; zoals hij zich omhoog werkt terwijl uit zijn krachtig kakement heel het puriteinse bewustzijn spreekt dat alles wat hij doet Gode welgevallig is... dat is torenhoog verheven boven Upton Sinclair, die zondagspredikant van het socialisme. Ook over het bedleven van deze meneer Collins wordt verteld, en Traven slaagt erin in zijn geliefde, juffrouw Betty met de mooie benen, een figuur te creëren waarvoor je honderd romans tevergeefs kunt doorbladeren. En dan wordt Betty's verhaal verteld... het is een heel bijzondere techniek die in dit boek en alleen in dit ene boek van Traven te vinden is. Het is een zweeftechniek. De schrijver begint het verhaal met de indio. Dan onderbreekt hij het, houdt in zeker zin zijn hand op, zegt: ‘Een ogenblikje alstublieft...’ en begint aan meneer Collins. Weer

[p. 31]

een onderbreking; nu is hij met Betty bezig. En dan neemt hij de draad weer precies op waar hij hem heeft laten liggen... zo lopen die lijnen parallel, raken elkaar, verenigen zich tot de eenheid van een handeling waaraan al deze mensen meewerken zonder het te weten. En juist dit, dat ze het niet weten, maakt dat hun lotgevallen zo'n bont tapijt vormen. Het wordt op meesterlijke wijze tot het einde toe volgehouden.

Van declamatie is zo goed als niets te bespeuren. Als Traven een paar turbulente uurtjes op de beurs ten beste geeft, dan ziet dat er toch wel even anders uit dan gewoonlijk bij die als tot schema's verworden Amerikanen, omdat je hier de voorgeschiedenis precies kent en niet alleen maar leerling-bankbediendes de telefooncellen in ziet duiken. Alles klopt. Terwijl bij de in hoge mate begaafde Ilja Ehrenburg de beurzen van de wereld soms op kleine, melancholieke bosschages lijken waarin de nachtegalen slaan en de makelaars brullen, spreekt hier de waarheid van zelfs het kleinste detail nog voor zich. Dat is het zakenleven, zo kan het zakenleven zijn, en zo moet het aan de kaak gesteld worden. Tegen het einde is niet meer volstrekt zeker wat de strekking van het boek is.

Bijna alle andere boeken van Traven spelen in Mexico.

Het belangrijkste is, dacht ik, Die Brücke im Dschungel, een rustig in de vertelstroom voortkabbelend verhaal van één enkele nacht waarin een klein kind tijdens een feest verdrinkt in de rivier. Deze twaalf uren zijn vertraagd opgenomen - en welk een oog achter de kamera! Wat voltrekt zich dat allemaal met een onverbiddelijkheid, wat een bonte taferelen, wat blijft dat allemaal continu in beweging, en minstens iedere vier bladzijden een onvergetelijke wending, een beeld, een observatie... dat is een groot episch verteller.

Die Baumwollpflücker bevat een stukje criminele geschiedenis, ook dat is zeer superieur gedaan; van wat deze man zo maar uit de losse hand rondstrooit, leven andere schrijvers een heel seizoen.

Der Busch biedt korte schetsen die in waarde uiteenlopen. Een schitterende scène van een Indianendans; een heerlijk tafereel van een herrie waaruit ik voor privé-gebruik het laatste scheldwoord heb genoteerd; ‘Van Felipe, señor? Dan wil ik u toch wel even zeggen dat Felipe een gemene schurk is, een hoerenzoon, een leugenaar, een zwendelaar, een bandiet, een moordenaar en een grote huisbrandjesstichter!’ En dan staat in Der Busch ook het verhaal van hoe een vrouw getemd werd, en daarvoor moet ik eerst even diep ademhalen. Het gaat over een man, een farmer, en die is verliefd geworden op een meisje uit de stad. Hij trouwt met haar, alle waarschuwingen ten spijt. Want ze was, zoals de wiskundigen zeggen, al n maal verloofd, en alle verlovingen zijn afgeraakt omdat het lieve kind een onuitstaanbaar despootje is. Despootje? Ze heeft een paar van haar aanstaandes danig gekrabd en er flink van langs gegeven. Hij trouwt met haar. Het gaat helemaal niet... hij raakt haar aanvankelijk totaal niet aan. Ze loopt woedend door het huis te commanderen, verwaarloost hem volkomen... het gaat niet. En dan zitten ze zo'n beetje voor het huis te zitten; de kat ligt in de zon te soezen, de papegaai zit babbelend op zijn ring te schommelen, verder naar voren op de plaats voor het huis staat het mooiste rijpaard van de echtgenoot vastgebonden. De vrouw ligt in de hangmat, de man zit in de schommelstoel.

‘Don Juvencio had zijn schommelstoel zo staan dat hij het erf kon overzien. Nu strekte hij zijn armen, rekte zich wat uit, gaapte een beetje en pakte de krant die voor hem op het tafeltje lag. Hij las een paar minuten en legde toen de krant weer neer.

Nu keek hij naar de papegaai voor hem die ineengedoken zat op zijn schommel.

“Hé, Loro,” riep don Juvencio op bevelende toon, “ga een kan koffie en een kop voor me halen uit de keuken, ik heb dorst.”

De papegaai, door deze woorden uit zijn dutje opgeschrikt, krabde met zijn poot in zijn nek,

[p. 32]

schoof een eindje opzij op zijn schommel, krijste een keer of wat en installeerde zich om na deze onderbreking weer door te gaan met zijn luie leventje.

Don Juvencio greep naar achteren, trok zijn revolver uit zijn riem, mikte op de papegaai en schoot. De papegaai krijste, veren vlogen door de lucht, de vogel wankelde, wilde zich vastklampen, de klauwen lieten los en de papegaai viel op de grond van de portico, sloeg een paar keer met zijn vleugels en was dood. Juvencio legde de revolver voor zich op tafel nadat hij hem een paar keer in de hand had gewiegd, alsof hij wilde nagaan hoe zwaar hij woog.

Nu liet hij zijn blik in de richting van de kat gaan, die zo vast sliep dat ze niet eens in haar droom spon.

“Gato,” riep don Juvencio nu, “hé, kater, ga koffie voor me halen uit de keuken, ik heb dorst.”

Doña Luisa had zich naar haar man omgedraaid toen hij tegen de papegaai had geroepen. Ze had datgene wat hij tegen de papegaai had gezegd, zo opgevat alsof hij gekheid met de papegaai wilde maken, en had er daarom verder geen acht op geslagen. Toen echter het schot knalde, draaide ze zich volledig om in haar hangmat en hief het hoofd een eindje op. Ze zag de papegaai van zijn schommel vallen, en wist dat don Juvencio hem neergeschoten had.

“Hay no,” zei ze halfluid. “Belachelijk.”

Nu don Juvencio de kat aanriep, verhief doña Luisa haar stem en zei in zijn richting: “Waarom roep je Anita niet dat ze je koffie brengt?” “Als ik wil dat Anita me koffie brengt, dan roep ik Anita, en als ik wil dat de kat me koffie brengt, dan roep ik de kat.”

“Voor mijn part,” antwoordde doña Luisa, en ze nestelde zich weer in haar hangmat.

“Hé, gato, heb je niet gehoord wat ik je heb bevolen?” Don Juvencio herhaalde zijn bevel. De kat bleef slapen, doordrongen van het besef dat ze er zolang er mensen waren, net als alle katten recht op had, zwart op wit, om haar kost voorgezet te krijgen zonder enigerlei verplichting zich daarvoor erkentelijk te tonen door enige arbeid te verrichten; want zelfs als ze zich zover zou verlagen om af en toe een muis te vangen, dan doet ze dat niet om de mensen een plezier te doen, maar ze doet het omdat per slot van rekening zelfs een kat er recht op heeft nu en dan te genieten van een pleziertje dat niet in het gewone programma van de week is opgenomen.

Maar don Juvencio dacht anders over de plichten van een kat die op zijn hacienda leefde. Toen de kat geen aanstalten maakte om gevolg te geven aan het bevel en de koffie uit de keuken te halen, hief hij opnieuw zijn revolver en schoot. De kat probeerde op te springen maar zakte in elkaar, rolde één keer om en was dood. “Belario,” riep don Juvencio nu over het erf. “Si, patron, estoy,” riep de jongen vanuit een hoek van het erf. “Hier ben ik, wat moet er gebeuren?”

Toen de jongen op de onderste trede van de trap stond, met zijn hoed in de hand, zei don Juvencio tegen hem: “Maak het paard los en breng het hier naartoe, vlak bij de trap hier.” “Moet ik het ook meteen zadelen?” vroeg de jongen.

“Dan zal ik je wel roepen,” antwoordde don Juvencio.’

Het paard wordt gebracht. Ook het paard krijgt het bevel koffie te gaan halen. Het paard haalt geen koffie. De man schiet het paard dood.

‘“Wat een waanzin! Zo'n prachtig dier!” schreeuwde doña Luisa nu plotsklaps.

Haar boosheid kwam nu volledig tot uitbarsting. Je kon nu met onmiskenbare zekerheid zien aankomen dat nu het eerste zware gevecht geleverd zou worden dat men don Juvencio van alle kanten in al zijn schrikwekkendheid had voorspeld, en als een van de vrienden van don Juvencio aanwezig was geweest, zou hij zo snel hij kon naar de stad gereden zijn om de ambulance te halen en een bed in het hospitaal te bespreken...

En precies op het moment dat doña Luisa uit

[p. 33]

de hangmat wilde springen om in de tijgerin te veranderen die ze was, zei don Juvencio doodgemoedereerd, maar luid en duidelijk...’ En de vrouw brengt de koffie. En hij houdt veel van haar. En de vrouw is zeer gelukkig.

Men vergete niet waar deze geschiedenis zich afspeelt. Traven vertelt haar ook niet op dat stompzinnige toontje van mannetjessuperioriteit (‘Blikskaters, blikskaters, zijn wij even kerels!’) - bij hem geeft de stof toch nooit af op de schrijver, één van de ergste fouten van onze literatuur. Bij ons denken de mensen al dat ze diplomaatjes zijn als ze over Talleyrand schrijven, en dat ze wreed zijn als ze een stieregevecht laten zien, en dat ze dapper zijn als ze dapperheid beschrijven. Traven is wat Edschmid graag zou willen zijn: hij is een man. En een echt epicus, zijn vertelkunst is een breed en machtig voortstromende rivier, met kleine kolken en stroomversnellingen - maar hij blijft voortstromen. De kunstvaardigheid van deze man is zo groot dat hij er zelfs voor zorgt - voor zover ik bij machte ben dat aan te voelen - dat we over de dood van deze dieren heenkomen. Dat was het verhaal van de getemde feeks uit de jungle.

Mexico en steeds maar weer Mexico - veel wat Traven schrijft stemt overeen met de schilderingen van Alfons Goldschmidt, maar dan zonder dat er met storende didaktische passages wordt gestrooid. In Der Schatz der Sierra Madre graven ze naar goud en siaan elkaar dood, het goud verdwijnt, nu heeft niemand het meer; het is uit de aarde gekomen, heeft mensenlevens vernietigd en is weer naar de aarde teruggekeerd... Hij laat zien hoe drie goudzoekers, die hun mondje weten te roeren en voortdurend ruzie zoeken, met elkaar leven; daar is die passage waar lange overpeinzingen bij hun afscheid uitmonden in: ‘Goodbye’, ‘Good luck’ en ‘So long’... en er komt de beschrijving van een moord in voor die aan het beste voorbeeld uit de Angelsaksische literatuur, aan Markheim, de geniale novelle van Stevenson doet denken en deze nagenoeg evenaart.

Land des Frühlings is een reisbeschrijving uit Mexico, met foto's; altijd als de grond hem te heet onder de voeten wordt, bewijst Traven de waarheid van die stelling waar onze nazi's weinig van afweten: een echte held is laf.

Nu geeft deze beschrijving van het werk van Traven echter nog geen beeld van de nauwelijks te geloven rijke en compacte geestigheid en van de humor, van de literaire kunststukjes, de epische kunstgrepen waar hij geen enkele moeite mee heeft en waarmee het rad van het verhaal verder wordt gedraaid.

Hij is niet zuinig met wijze en vrome lessen die meestal op een verrukkelijk lichtvoetige manier worden voorgedragen. Zo heeft Raabe in zijn baard gegniffeld... ‘Zo gingen de gedachten tijdens ons tafelgesprek omdat we, teneinde de spijsvertering beter te laten verlopen, onder het eten geen zwaarwichtigheden in onze hersenen wilden rondzeulen en omdat je onder het eten eigenlijk alleen over het eten behoort te praten.’ Hierover Nietzsche: ‘Hoe moet ik begrijpen dat Epicurus aan tafel verschoond wenste te blijven van gesprekken over kunst? - Hij had een te hoge dunk van het eten en van de dichters dan dat hij één van de twee tot iets wilde degraderen dat je louter bij het ander nuttigt!’ Over de taal: ‘En bepaalde gevoelens komen alleen dan volledig tot ontplooiing als ze met woorden gewekt worden die bepaalde gevoelszenuwen raken welke een taal die is aangeleerd, nimmer kan raken. Want zulke woorden brengen de herinnering terug aan het eerste gevoel van schaamte, de herinnering aan het eerste meisje dat je begeerde, de herinnering aan de mysterieuze ogenblikken van toen je voor het eerst doordrongen was van een gevoel van rijpheid.’ Dat heb ik, zonder deze passage te kennen, in het slotwoord bij een Pyreneeënreis gezegd. En dan zulke droge opmerkingen met natte vulling als die van meneer Collins die zich naast zijn vrouw nog een tweede dame heeft aangeschaft. In Tampico wordt hij hen allebei af en toe on-

[p. 34]

trouw. ‘Dat hij van Flossy op adem kon komen nadat hij tien of veertien dagen constant met haar samen was geweest, deed hem erg goed. Want Flossy begon hoe langer hoe meer op zijn vrouw te lijken. In alle opzichten. In bed. In haar manier van praten. In haar kleding. In haar gezeur. In haar gepreek. Hij was niet genoeg filosoof om te weten dat twee vrouwen die langere tijd onder de invloed van dezelfde man staan van wie ze economisch afhankelijk zijn, als tweelingen op elkaar gaan lijken.’

Waar, heel waar! Ook heeft Traven iets van de zeldzaamste en fijnste humor die er voor mijn smaak bestaat: zelfspot. ‘Je hoeft mij alleen maar te horen zingen, dan ken je de laatste geheimen van de wereld.’

Het wemelt van allerlei soorten tafereeltjes in poëtische pasteltinten. Iemand is aan het eten. ‘Zo, zich angstvallig hoedend voor iedere overbodige krachtsverspilling, bracht hij nu eens zijn linker, dan weer zijn rechter hand, alles zo gesmeerd alsof het op kogellagers liep, naar zijn mond om het avondmaal tot zich te nemen.’ En dan heb je passages van een tederheid die zo zeldzaam is... En dan weer iets als die moordenaar, een goudzoeker, die met het gestolen goed nog maar een halve dagmars van de dichtstbijzijnde stad verwijderd is. ‘Hij jubelde. Hij voelde zich in veiligheid. Als de wind de goede kant uit woei, kon hij door de stilte van de nacht het gebel van de goederentreinen horen. En dit merkwaardige, huilerige gebel van de lokomotieven, dat zo griezelig en spookachtig kan klinken, gaf hem het gevoel dat hij al in een hotel vlakbij de spoorbaan was. Het was de beschaving die een schreeuw gaf. Daarin voelde hij zich geborgen. Hij verlangde naar wetten, naar rechtmatigheid, naar de sterke muren van de stad, naar al de dingen die moesten beschermen wat hij nu bezat.

In het gebied waar wetten het eigendom veilig stelden en waar sterke machten ervoor zorgden dat men eerbied had voor de wet, was hij veilig.’ Dat gaat ongemerkt zo ontzettend diep, dat is indirect zo boosaardig en zo sterk geschilderd, dat het ook van J.V. Jensen zou kunnen zijn.

Is Traven een revolutionair? Ja...

Hij is in de eerste plaats een man die goed heeft doorzien hoe de maatschappij in elkaar zit. ‘Ieder mens probeert een rechtvaardiging te vinden om de infame, asociale dingen die hij doet, voor zichzelf te motiveren en ze daardoor minder infaam en minder asociaal te laten schijnen.’ Bitter klinkt hij, en hard, als hij klappen uitdeelt: ‘Maar wie werken wil, die vindt werk; alleen mag je niet net aankomen bij degene van wie deze zin afkomstig is; want die heeft geen werk te vergeven, en die weet ook niemand te noemen die een arbeider zoekt.’ Alles wat hij zegt is raak: de kritiek op deze beschaving, de spot, de steken onder water alles. ‘Onder een vorstin had ze zich altijd erg veel voorgesteld. Als over de vriendin van een magnaat werd gezegd dat ze er vorstelijk uitzag, dan had je daar meteen bepaalde ideeën over, ideeën en voorstellingen die door de film werden gevormd. Door de film waarin een voormalig verkoopster in een dassenwinkel zo lang wordt opgedoft, opgeschilderd, opgetut, opgefrunnikt, opgesmukt en opgesierd tot ze bij stenotypistes en mensen op de loonlijst de behoefte aan vorstinnen bevredigt.’

Onverbiddelijk scherp als het om de arbeidersklasse gaat. ‘Wellicht staken arbeiders zelden als het gunstig is voor de arbeiders, maar ze staken meestal als het gunstig is voor het kapitalisme. Niet uit domheid, maar als gevolg van ijzeren wetten. Wat arbeiders ook mogen doen, binnen het economisch systeem van het kapitalisme zullen ze dat doen wat goed is voor het kapitalisme omdat ze deel uitmaken van het kapitalisme, omdat ze zolang dit systeem heerst, ermee verbonden zijn op leven en dood, tot ze allebei ondergaan.’ En 't best en mooist in dit stuk, uit De witte roos: ‘De company incasseerde en incasseerde maar. Ze had geen uitgaven. De uitgaven kwamen alleen voor rekening van de unie van mijnwerkers, waarvan de rijke kassen tot op de laatste cent werden geleegd. Uitgaven had alleen het proletariaat dat steeds maar geld bijeen bleef brengen,

[p. 35]

scheldend en mopperend, maar toch geld bijeenbracht voor de hongerlijdende mijnwerkers. De koningen voeren oorlog, en het proletariaat bloedt en sterft. Magnaten doen een goede vangst en het proletariaat offert zijn laatste cent en verhongert. Altijd het proletariaat. Altijd en steeds maar weer het proletariaat!’ De communistische arbeiderspers heeft al romans van Traven gebracht; ze zou ze allemaal moeten brengen. Want ze zijn door een proletariër ook voor proletariërs geschreven - dit is arbeiderskunst, kunst omdat ze gegroeid en gedistilleerd is door de persoonlijkheid van een groot verteller. Misschien strookt hij niet met de beginselen van de partij... volgens mij slaan de pogingen die bijvoorbeeld Wittfogel onlangs opnieuw heeft ondernomen om uit de klassenstrijd een nieuwe esthetica te brouwen, de plank grondig mis. Zo wordt het nooit iets. In grote kunstwerken zal altijd de vibratie zitten van dat onbekende dat in geen enkel schema onder te brengen is. Wat Wittfogel met veel kennis van zaken heeft geprobeerd, moest tot het gewenste resultaat leiden omdat dat van tevoren al voor hem vaststond. Want er bestaat een communistische theologie die even onuitstaanbaar begint te worden als die van de katholieke theologen: misbruik van het verstand om een geloof te rechtvaardigen. Deze nieuwe theologie heeft haar eigen jargon al, en er zou een wet uitgevaardigd moeten worden die tot nader order het gebruik van het zo mooi dubbelzinnige woord ‘dialectisch’ verbiedt. Traven is mijlenver van dit schandalige gedoe verwijderd.

Maar ook hij is een slachtoffer van zijn klasse. Deze proletariër kent namelijk geen goed Duits. Ik dacht aanvankelijk dat zijn verhalen vertaald waren, slecht vertaald. Maar het is onwetendheid, verbonden met lelijke amerikanismen. Hij zegt: ‘Een huis immeubleren’. Hij zegt: ‘optelefoneren’. Hij heeft het - en dat heeft dan in elk geval nog een komisch effect - over een ‘brom-redakteur’ en bedoelt een zittend redakteur. Hij vertelt over aandelen die ‘onzeker’ werden. Hij schrijft: ‘Meer hoefde ze niet te weten. Noch hij.’ Hij schrijft: ‘In zulke omstandigheden levend, alleen zulke farmers kennend, hoe kon men verwachten dat meneer Collins de Witte Roos begreep.’ Het deelwoord heeft hier betrekking op ‘men’, maar moet eigenlijk op Collins slaan. En ga zo maar door. Soms is deze onwetendheid best erg grappig (...) maar meestal is ze storend. Zelfs in de Engelse tekst zit een fout (disturp). Het is diep treurig dat hij deze smet niet uitgomt of laat uitgommen. Een vlekje op de zon.

Maar desondanks, over het geheel genomen: Een groot epicus. Zeker geen erg aangenaam heerschap, zeker geen erg gelukkig mens. Maar een groot epicus.

De boeken zijn in een boekenclub verschenen, dus niet via de boekhandel verkrijgbaar - vandaar mijn uitvoerige citaten. Alleen Das Totenschiff is nu bij Universitas, Deutsche Verlags-Aktiengesellschaft in Berlijn uitgekomen. De uitgever doet zijn best zijn nieuwe auteur even goedbedoeld als knullig aan te kondigen. Merkwaardig is dat toch... onze uitgevers doen óf helemaal niets voor ons, óf ze veranderen in woest schreeuwende marktkooplieden. Deze hier roept: ‘Traven! De Duitse Jack London!’ De koopman die op deze kreet is gekomen, is daar zeker erg trots op; voelt hij niet hoezeer hij zijn auteur daarmee degradeert? Traven is net zomin een Duitse Jack London als Westerland het Duitse Biarritz is of Oberhof het Duitse Chamonix... Duitse whisky. Traven is Traven. Dat is een heleboel. Ik zou willen dat zijn werken heel gauw bij de boekhandelaar verkrijgbaar waren.

(1930)

(Vertaling Wouter Donath Tieges)