Maatstaf. Jaargang 22

[p. 66]

Jacques den Haan Talking shop
Enkele morbide gedachten

De bomen in het valleitje in het Gelderse, waarop ik zit uit te kijken hebben een duidelijk groen waas, achter mij perkt zwarte prins merel op vocale wijze zijn territoir af, een opvatting van geleerden, waarin Werumeus Buning niet geloofd zou hebben. Denkend aan het laatste kelkje dat ik ledigen zal borrelt, misschien vanwege dat kelkje, uit een diepte van tientallen jaren een wijsheid naar boven: ‘Ge kunt niet beletten dat de vogels boven Uw hoofd vliegen, maar wel dat ze nesten bouwen in Uw haar.’ Het antwoord zit er vlak achter en zonder aarzelen: Zschocke (?) Stunden der Andacht. En thuis gekomen: ja! Heinrich Zschokke, een veelzijdig man met een groot oeuvre, rommelde wat rond in het Sturm und Drang en schreef een heel populair devoot werk: Stunden der Andacht in acht delen, waarin ik nooit een blik heb geslagen en ook nooit zal doen. Ik moet zijn wijsheid van de een of andere vrijzinnige scheurkalender hebben uit mijn heel jonge jaren, toen ik nog wel eens met Het Hogere in de weer was. De ideale afweer tegen nestbouw in het haar is natuurlijk een kaal hoofd, maar de lokken zijn nog vrij welig.

Wat die ‘morbid thoughts’ betreft, het verschijnsel noemen sommigen ‘la petite mort’. D.H. Lawrence schreef in een brief aan zijn vriend Gertler: ‘Beste Gertler. Het spijt me dat je zo gedeprimeerd bent. Zit er niet over in, het is erg algemeen als mensen de veertig gepasseerd zijn of in de buurt komen. De mensen schijnen een soort geestelijke verandering in hun leven te ondergaan met een werkelijk pijnlijke depressie en verlies aan energie. Zit dus niet te tobben. Dikwijls kan een volkomen verandering van omgeving een boel helpen. Maar het is een toestand, die zich vaak een aantal jaren voortsleept. Tenslotte kom je er uit met een nieuw soort ritme, een nieuw geestelijk ritme: een soort wedergeboorte. Het is wat de mystici de kleine dood noemen en je hebt er mee om te gaan. Ik heb het ook gehad, maar niet zo acuut als sommigen.’

De brief is van 23 december 1929. Op 2 maart 1930 had de grote dood Lawrence zelf te pakken. Volgens alle medische inzichten had hij vijf jaar eerder dood moeten zijn, hij leefde inderdaad van geleende tijd, maar die heeft hij wel benut. Hij schreef daarin de drie versies van ‘Lady Chatterley’ en onder meer het verhaal, dat velen als zijn beste beschouwen: ‘St. Mawr’.

En hier is André Gide, 48 jaar oud: ‘Verfoeilijke dofheid. Soms komt het mij voor dat ik al opgehouden heb te leven en dat ik beweeg in een soort postume droom, een soort supplement op het leven, zonder belang noch betekenis. Apathie is zonder twijfel het natuurlijke gevolg.’ (11 november 1915). En hier nog eens: ‘De gedachte aan de dood heeft mij de hele dag niet verlaten. Het komt mij voor dat die heel nabij is, tegen mij aan.’ (8 maart 1917). En op 28 juli 1921: ‘Ik ben al dood en wat ik nu beleef is een soort supplement zonder belang en dat tot niets verplicht’. Hij had nog een dertig jaar voor de boeg!

‘Iedereen die de zestig nadert en soms zelfs er voor, gaat door een crisis niet alleen van zich oud voelen, maar van bevreesd zijn voor de oude dag, bevreesd zijn krachten te zien afnemen, bang om een hele reeks dingen te moeten opgeven. Ouderdom is een opeenvolging van verzakingen. Het is niet zozeer de vrees voor het einde, maar de vrees dat het einde op een onaangename manier zal komen.’

George Simenon in een interview met Israel

[p. 67]

Shenker: New York Times Book Review, 24 oktober 1971.

In het november/december-nummer van Maatstaf noemde ik de zijbelichting, die de Zenapostel Alan Watts op de beatniks gaf in zijn autobiografie In My Own Way. Hij blijkt in die zelfde maand november in zijn slaap te zijn gestorven - 58 jaar oud. Hij was allerminst een tedere theedrinkende boeddhist, maar een man die van beide werelden heeft genoten en die niet van discipelen hield. In de korte necrologie die ik over hem las wordt hij beschreven als een liefhebber van vrouwen, wijn, voedsel, sigaren, ontuchtige liederen en gesprekken. Volgens hem betekende de dood ‘inslapen en niet meer ontwaken alsof we nooit geboren waren’. Maar hij laat dan toch wel een 24 boeken na en heeft zijn stempel gezet op een generatie in een groot deel van de wereld.

Alvorens het nieuwe boek van Malcolm Cowley, A Second Flowering (Andre Deutsch) te gaan lezen heb ik mij nog eens verdiept in wat toch wel zijn belangrijkste studie gebleken is: Exile's Return. Ik las het misschien zo'n 25 jaar geleden en het blijkt nu dat het minder een geschiedenis van de ‘lost generation’ is, zoals ik mij meende te herinneren dan een studie over ‘la vie de bohème’ in Amerika en vooral ook dat de ‘exile’ uit de titel Malcolm zelf was. Daar doorheen vinden we natuurlijk de latere beroemdheden en vergetenen als Harry Crosby aan wiens leven en vooral aan wiens zelfmoord Cowley een veel grotere ruimte geeft dan ik dacht.

Een boek dat een tijdje geleden veel belangstelling trok was Future Shock van Tofler, een studie over het toenemend versnelde tempo van verandering in onze samenleving. Achthonderd generaties lang heeft de mensheid in holen geleefd, tien generaties geleden begon hij te lezen, maar een paar generaties geleden was de uiterste snelheid waarmee de mens zich kon voortbewegen die van zijn paard - zo ongeveer en het loopt uit op de uitspraak van Marshall MacLuhan, niet bij Tofler, maar wél gedaan: ‘Als het werkt dan is het verouderd’. Ik maakte ergens in dit verband een notitie dat de waterspoeling van het toilet in 1596 was uitgevonden en eerst in 1778 werd geperfectioneerd. Zo iets gebeurt nooit weer. Eeuwen persen we samen tot jaren, tot maanden, tot weken... De teneur van Tofler is nogal bemoedigend: houd je hoed stevig vast, het gebeurt nu eenmaal, probeer je er psychisch en lichamelijk op voor te bereiden; hij was niet voor niets assistent-redacteur van Fortune, dat kapitalistische bolwerk. Scott Fitzgerald was erg ‘generation-conscious’ - het hele begrip trouwens is eerst van onze eeuw. Cowley citeert Scott: ‘Sommige generaties staan dicht bij de volgende; tussen andere is de kloof oneindig en niet overbrugbaar. Mevrouw Buckner - een vrouw van karakter, een lid van de Society in een grote stad in het midden-westen, liep met een kruik met vruchtenlimonade door haar eigen ruime achtertuin en schreed daarbij voort over een honderd jaar. Haar eigen gedachten zouden begrijpelijk geweest zijn voor haar over-grootmoeder: wat er gebeurde in een kamer boven de stal zou totaal onbegrijpelijk geweest zijn voor beiden’. Wat haar zoon en zijn vriend daar nu precies uitspookten wordt in het citaat dan verder niet duidelijk - niet wat U denkt, o nee: ‘ze zaten met ontwapenende rust op de nog onuitgebroede eieren van het midden van de twintigste eeuw’ - wat dat ook moge betekenen.

Harry Crosby uit Boston. Zijn vader was bankier Stephen Van Renselaer Crosby, zijn moeder een zuster van mevrouw J. Pierpont Morgan. Harry had toch iets van we nu een ‘playboy’ noemen, de herinneringen van zijn vrouw Caresse in haar autobiografie, The Passionate Years, getuigen daarvan te over. Ieder die in Amerika of Frankrijk enige naam had in de jaren twintig komt wel in haar boek voor. Maar Harry wilde meer: hij was een dichter (niet zo'n heel goede, maar wel een serieuze), een gewaardeerd medewerker aan transition, waarvan hij ook in de redactie zat en samen

[p. 68]

met Caresse heeft hij bijzonder aardige dingen gedaan met hun uitgeverij Black Sun Press, eens in de rue Cardinale. Ze brachten brieven van Proust, het beroemdste gedicht van Hart Crane, ‘The Bridge’, verzen van E.E. Cummings, fragmenten uit ‘Work in Progress’ van Joyce. Harry werd steeds meer een zonaanbidder in de strikte zin van het woord: zonnebaden als godsdienst onder aanroepingen van de zonnegodin, alles nalezen wat met de zonnegodsdiensten te maken had en daarbij ontwikkelde hij een doodsdrift, die extatisch te noemen is. Cowley geeft een lijst van schrijvers, die ambulances gereden hebben in de eerste wereldoorlog: Dos Passos, Hemingway, William Seabrook, E.E. Cummings, Harry Crosby, Louis Bromfield, Dashiell Hammett en Harry had, evenals Hemingway de schokkende ervaring zijn wagen onder een regen van granaten te moeten wegrijden en mensen van vlakbij aan stukken gescheurd te zien. In zijn dagboek heet het: ‘...and the thunder of the barrage and the wounded and the ride through red explosions and the violent metamorphose from boy into man.’ Cowley ziet dan de metamorphose van leven in dood.

De Crosby's brachten de zomer van 1928 aan het Lido door. Hij zwom de hele middag of lag te zonnebaden te midden van de bijna naakte mooie meisjes: The Lady of the Golden Horse, Helen of Troy, The Tigress, The Fire Princess, 's avonds danste hij of dronk champagne of las. Gericht. Hij las over Van Gogh, de schilder van de zonnen, die hem verteerden en verantwoordelijk waren voor zijn uiteindelijke waanzin en zelfmoord: ‘A Sun-Death into Sun’, zoals Harry in zijn dagboek schreef. En Nietzsche in de Zarathustra: ‘Sterf op de juiste tijd’. Uit het dagboek: ‘that the most simple Sun-Death is from an aeroplane over a forest (31-10-42) down down down Bang! the body is dead - up up up up Bang!!!! the Soul explodes into the Bed of Sun (pull over us the gold sheets Dear).’

Dat is allemaal niet doorgegaan. Caresse schrijft er over in haar boek, ze kon er uiteraard niet omheen. Op 9 december 1929 sloot hij zijn dagboek af en vroeg Caresse: ‘“Geef me je hand, Caresse, ons venster staat wijd open. Laten we de zonnedood samen tegemoet gaan”. “Maar waarom”, vroeg ik, “waarom Harry als we zoveel hebben om voor te leven?” “Dat is het juist, Caresse. Er is te veel. Ik kan het allemaal niet verdragen”.’ Zij begon er niet aan, ze moest trouwens die middag een foto laten maken.

Een dag later werd hij dood aangetroffen in de studio van een vriend, samen met een jonge vrouw uit de society: ‘They lay facing each other, a blanket drawn up to their shoulders (Pull over us the gold sheets Dear)’. Geen afscheidsbrief, hun dood was korte tijd voorpaginanieuws, maar toen kwam er een nieuwe krach op de beurs, de ergste sinds 12 november en die ging vóór. Zijn dood had met die krach niets te maken, die was niet de reden waarom hij zijn zelfmoord dertien jaar vervroegde. Wat dan wel de reden was moeten we volgens Cowley in de dagboeken zoeken, maar hij komt er toch niet uit. Die datum in 1942 had, dacht ik, iets met astrologie te maken. Het is natuurlijk wel waar dat zijn dood een periode afsloot: de ‘roaring twenties’ waren voorbij. Ik heb in dit verband al eens geschreven over de ‘vrolijke’ dood van Heinrich von Kleist, officier en toneelschrijver uit de Duitse romantiek, die in ‘doodsbrieven’ aan beminden wenste dat ze een dood zouden krijgen, ‘die al was het maar voor de helft in vreugde en onuitsprekelijke vrolijkheid op de mijne gelijkt’ - ook bij hem een ‘suicide pact’ met een vage vriendin. Deze extatisch beminde dood, deze ‘vrolijke’ dood is voor mij het onbegrijpelijkste aspect van de zelfmoord. We kunnen allemaal de verschillende motieven natuurlijk onderkennen: levensmoeheid, ongeneeslijke ziekte, vervreemding, uitzichtloosheid, zinloosheid, eenzaamheid, vergeefse liefde, huwelijksmoeilijkheden enz. enz. We treffen een keurcollectie aan in de studie van de Engelse dichter A. Alvarez, The Savage God, vertaald als De wrede God. Een studie over zelfmoord (Ar-

[p. 69]

beiderspers). Boeiend is bij hem het overzicht van de wijzen waarop de samenleving in de loop der tijden de zelfmoord heeft bezien. Tot voor kort was zelfmoord in Engeland een misdaad. Alvarez doet het nogal lugubere relaas van een man, die in 1860 opgehangen moest worden omdat zijn zelfmoord door keel afsnijden mislukt was. Het probleem was dat als hij werd opgehangen de wond zou open gaan en dat hij dan door die wond zou ademhalen, zoals de dokter voorspelde. Men luisterde niet, hing hem toch op met het voorspelde resultaat. Daarop moesten de vroede vaderen in spoedzitting bijeenkomen over wat nu? Hals afbinden onder de wond tot hij stierf. Er wordt wat afgetobd om het recht zijn loop te laten krijgen! Het voorval wordt beschreven in een brief aan een geliefde, een brief die besluit met: ‘O mijn Mary, wat een waanzinnige maatschappij en wat een idiote beschaving.’

Alvarez staat vrij uitvoerig stil bij de romantiek, bij de rage, die Goethe's ‘Werther’ ontketend heeft, maar Von Kleist noemt hij niet, zomin als Harry Crosby in het rijtje zelfmoordende kunstenaars uit onze eeuw. Schrijvers als Delmore Schwartz, Cesare Pavese, Paul Celan, Randall Jarrell, Hart Crane, en de Sylvia Plath met wier leven en dichtkunst Alvarez zijn boek begint. Schilders als Modigliani, Jackson Pollock en Mark Gertler, die dus duidelijk niet genoeg heeft gehad aan de vertroostingen van D.H. Lawrence.

Malcolm Cowley, A Second Flowering is een soort balans na de tweede wereldoorlog. Hij behandelt er negen schrijvers: Scott Fitzgerald, Hemingway, Dos Passos, Cummings, Thornton Wilder, Faulkner, Thomas Wolfe en Hart Crane met nog een slothoofdstuk over Hemingway, ‘The Old Lion’. Na de immense, wat bleke biografie van Carlos Baker, na de herinneringen aan Hemingway's laatste levensjaren van A.E. Hotchner, Papa Hemingway, brengt Cowley voor de enigszins geïnformeerden niet veel nieuws. Hetzelfde geldt voor William Faulkner, de bijna God-gelijke heerser over zijn eigen staat: Yoknapatawpha, waar hij oppermachtiger heeft geregeerd dan welke Zonnekoning ook. Vrijwel gelijktijdig met dit boek van Cowley verscheen de al even immense en waarschijnlijk wel definitieve biografie over Faulkner van Joseph Blotner, een werkje van bijna 2000 pagina's dat ik als ‘timide’ omschreven heb gezien en dat blijkbaar ook nogal bleek is uitgevallen. Boeiender vind ik Cowley's herinneringen aan Hart Crane, een bezeten schrijver, die in 1932 zelfmoord pleegde. Cowley trekt een parallel met Hemingway, op dezelfde dag als Crane geboren, maar die er eerst dertig jaar later een eind aan zou maken: ‘Beiden voelden dat als ze niet konden schrijven, ze niet meer wilden leven’. Er zijn evenwel grote verschillen: Crane, gewoonlijk straatarm, een dronkaard, een homo - in die tijd! - en vrijwel zonder enige erkenning behalve bij enkele vrienden, en Hemingway, eindelijk gesteld voor de beslissende keuze tussen zijn integriteit en zijn zucht naar succes. Hij had best nog wat voort kunnen kabbelen in de trant van het postuum verschenen Islands in the Stream of nog wat voort kunnen mijmeren als in A Moveable Feast, twee boeken van een geroutineerde, maar duidelijk uitgebluste schrijver.

Over Thornton Wilder is Cowley eigenlijk nogal vaag, niet zo onbegrijpelijk want ik heb hem altijd een moeilijk vast te pinnen schrijver gevonden. Cowley beschrijft zijn eerste, zo onverwachte succes met The Bridge of San Luis Rey uit 1927. Ja, ik herinner me het begin: ‘Op vrijdagmiddag, de 20ste juli 1714 stortte de mooiste brug van Peru in en smeet vijf reizigers het water in.’ Cowley noemt het succes ervan nog altijd moeilijk te begrijpen: 200.000 verkoop in Amerika, Pulitzer Prize, succes ook in Engeland, in Europa. Ik herinner me de verhitte discussies er over met mijn vrienden, zij het dan wat later. Als ik het goed heb dan speurt Wilder de levens van de vijf slachtoffers na en hij ‘toont aan’ dat hun einde zinvol was, dat ze alle vijf, ook de jeugdige, ‘toe’ waren aan hun dood. En nu ik bij Cowley

[p. 70]

hierover lees, weet ik nú waarom dat boek zo'n succes had, vooral in Amerika. Daar had in 1925 een proces plaats gevonden dat enorme trammelant had veroorzaakt: the Scopes Trial, waarbij ook H.L. Mencken zich machtig had geroerd. De inzet was de aanklacht tegen de onderwijzer J.T. Scopes, die in Tennessee op school de leer van Darwin had onderwezen - in eerste instantie veroordeeld tot honderd dollar boete. Voor vele vromen was de evolutieleer onverteerbaar, de minder steilen in de leer wilden er slechts aarzelend aan en dan alleen aan het idee van de ‘gerichte evolutie’: God had er tóch een bedoeling mee al konden we niet begrijpen welke. En nu komt de heer Thornton Wilder en laat ons zien dat ook de puur toevallige dood van vijf willekeurige slachtoffers ‘zinvol’ was - nou dan?

Het hoofdstuk over E.E. Cummings heeft terecht als ondertitel: ‘One Man Alone’. Hij is naar mijn smaak de meest integere, wars van alle bijval, een dichter, die een bundel door veertien uitgevers geweigerd zag, die toen in eigen beheer uitgaf met de opdracht aan die veertien uitgevers. Ook zijn vrij omvangrijke boek The Enormous Room is nooit een commercieel succes geweest al is het in onze tijd toch nog weer in de een of andere pocket-uitgave herdrukt, zo goed als er een paar jaar geleden een keuze uit zijn brieven is gepubliceerd, waaruit vooral zijn onwrikbare trouw aan zijn vriend Ezra Pound is gebleken. In The Enormous Room doet Cummings verslag van zijn verblijf in Franse gevangenschap in de eerste wereldoorlog als gevolg van de rundermentaliteit van het fameuze 2me bureau.

Na enkele mislukkingen is hij dertig jaar van zijn leven een gelukkig getrouwde man geweest, jaren die hem de stof hebben verleend voor zijn unieke liefdespoëzie:

i like my body when it is with your
body. It is so quite new a thing

of het lievelingsnummer van iedere bloemlezing:

somewhere i have never travelled gladly beyond
any experience, your eyes have their silence:
in your most frail gesture are things which enclose me,
or which i cannot touch because they are too near

Er bleef genoeg over om te haten: ‘this busy monster, manunkind’ bij voorbeeld dat eindigt met:

‘We doctors know
a hopeless case if - listen: there's a hell
of a good universe next door; let's go

Of de ‘kumrads’ van Stalin of politici:

a politician is an arse upon
which everyone has sat except a man.

Dat ook bewondering hem koud liet blijkt wel uit het ‘grafschrift’ voor Harry Crosby, die hem inderdaad bewonderde en die werk van hem heeft uitgegeven. Over de dood van Harry en zijn ‘Fire Princess’ schreef hij:

2 boston

Dolls; found
with
Holes in each other

'slullaby

Genoeg morbiditeit. Enkele examenbloempjes uit overigens bevredigende examens, met onder meer een ‘wat is’-vraag over in de lessen behandelde begrippen.

Wat is dan een bibliofiel? ‘Iemand die bijna gek wordt van een boek’. Polemologie? Volgens de een ‘veelwijverij’ en volgens een ander ‘bejaardenzorg’. Teilhard de Chardin's psycho-sociale revolutie? ‘Geslachtsgemeenschap’. Suffragette? ‘Kamermuziek ten gehore gebracht door een koor’. Archetype? ‘Iemand die alleen de zonnige kant van het leven ziet.’

Uw archetiepje Jacques den Haan