Maatstaf. Jaargang 22

[p. 51]

In gesprek met José Donoso
Door Mechtilt Meijer Greiner

José Donoso werd geboren in 1924 te Santiago du Chili. Hij specialiseerde zich in Anglo-Amerikaanse letterkunde en is de auteur van verschillende bundels verhalen en romans waaronder Veraneos y otros cuentos (1955), El Charleston, Coronación (1958), Este domingo (1966), en van een overweldigende roman El obsceno pájaro de la noche (1970). Historia Personal del' Boom verscheen in 1973 bij Editorial Anagrama in Barcelona.

...The final beauty of writing is never felt by contemporaries; but they ought, I think, to be bowled over...
Virginia Woolf

Is het u mogelijk iets te vertellen over de wijze waarop u bent grootgebracht, over de manier waarop u ‘gewond’ raakte, en hoe u uw omgeving begon te zien?

Het zou misschien een hele roman of meer dan één kosten om u iets over omgeving, opgroeien en de honderd en één manieren waarop ik ‘gewond’ raakte te vertellen. Mijn familie behoort in Chili tot die in Latijns-Amerika zeer zeldzame klasse van ‘gecultiveerde bourgeoisie’: mijn vader en broers zijn artsen, mijn grootouders waren beide advokaat, één van hen was rechter en politikus, de ander notaris en een overgrootvader was ook advokaat. De rest was landeigenaar. Mijn vader was ‘librepensador’, vrijdenker, a-godsdienstig. Groot bewonderaar van Claude Bernard en Comte (hij schreef een essay over de eerste) begon hij ieder jaar zijn colleges (hij was meer dan dertig jaar professor in de medicijnen) met een lezing over Claude Bernard. Hij stamt van een zeer oude Chileense familie af (de eersten kwamen over in 1581) maar is geen aristokraat. In deze familie bestond een altijd in ere gehouden traditie voor muziek. Door mijn hele jeugd zeurt het deuntje van Strauss' Leven van een held en mijn herinneringen zijn verstikt door Wagner en verward door de gedachte aan een grootvader en een oude vrijstertante die samen op de piano (bar slecht) sonates van Beethoven en Mozart weggaven. Mijn vader is ook verzot op schilderkunst en één van mijn vroegste - en één van de onnoemelijke - botsingen die ik met hem had betrof zijn gebrek aan respekt voor mijn liefde voor Vermeer en Ingres (hij was gek op Delacroix en MichelAngelo) en een ander mijn verslaving aan Debussy die hij gevaarlijk en ongezond achtte voor een kleine jongen.

Vader was zwak en sympathiek. Iedereen vond hem aardig en hij zette iedereen aan het werk om voor hem de vuile karweitjes op te knappen. Een egoïst in hart en nieren. Mijn moeder daarentegen is sterk, vol fantasie, onkundig, genereus, mooi, een geweldige leugenaarster, kwetsbaar, onzeker, liefdevol en zoals u zich in kunt denken brachten al deze kwaliteiten mankementen met zich mee en deze bereikten bij haar altijd een heroïsch grote schaal. Maar ik heb altijd respekt voor haar gehad hetgeen ik van mijn vader niet zeggen kan. Ik ben de oudste van drie zoons en de minst geliefde. Vader

[p. 52]

dwong ons tot boxlessen met het gevolg dat ik drie keer per week k.o. werd geslagen door mijn broers die ofschoon jonger, sterker waren, en ook langer en knapper. ‘Zo wordt hij een kerel,’ zei mijn vader dan. Ik haatte sport. Sport was verplicht op die onfatsoenlijke Engelse school waar men ons heenzond. Ik haatte sport en gymnastiek dermate dat ik een maagzweer simuleerde. Ik hoefde niet met de andere jongens op te trekken, mocht apart lunchen, en rusten terwijl de anderen buiten speelden. Het was een valse maagzweer. Later kreeg ik pijn precies op die plek die ik als jongetje had aangewezen. In 1968 toen ik alleen in Fort Collins was (Colorado) om les te geven kreeg ik een bloeding. De eerste scheut kwam op tijdens de pubikatie van Coronación. Men gaf mij na die operatie een te grote dosis morfine. Dit veroorzaakte een ‘bad trip’ van ongeveer veertien dagen. Men vindt hiervan althans één van de vijftig aspekten, een weerspiegeling in de ziekenhuisscène in El obsceno pájaro de la noche. Ik zou hierover zonder ophouden over kunnen schrijven maar ik doe het niet.

Is de persoonlijke ervaring een stimulans geweest tot schrijven of werkte het aanvankelijk als rem?

Ik nam mijn toevlucht tot schrijven en lezen en eigenlijk heb ik altijd gedacht dat ik schrijver zou worden. Ik verslond alle boeken. Het ouderlijk huis was stampvol boeken en ik sloot mij er mee op ondanks de waarschuwingen van mijn vader dat het ‘vergif’ was. Uiteraard spoorde mij dat aan tot nog meer lezen. Dat was een stimulans. De persoonlijke ervaring werkte inderdaad als rem tot het ogenblik waarop ik van omgeving en milieu losraakte, zij het - opnieuw - door een persoonlijke ervaring.

Zou u in kunnen gaan op één van uw herinneringen waarin u in contact bent geweest met ‘outcasts’, met monsters misschien?

Ik heb nooit een enkel monster ontmoet zoals zij voorkomen in El pájaro. Zij zijn waarschijnlijk aan de ene kant een beeld van mijn eigen monsterachtig wezen, en van het feit dat ik een outcast ben in mijn omgeving want plichtsgetrouw volgden mijn broers de voetstappen van mijn vader, en aan de andere kant een beeld van de verschrikking en de monsterlijkheid van de maatschappij en zijn consumptie, van het ‘normale’ leven zoals dat om mij heen wentelt. Het is een soort verminkende spiegel van de realiteit van mijn boek en niets in mijn persoonlijke ervaring benadert dit. Het is volledige verbeelding.

Is het slachtoffer slachtoffer van zijn ogenschijnlijke vrijheid of slachtoffer van de drukkende beperkingen die hij zichzelf oplegt (zoals de hoofdpersoon van El pájaro: Humberto P)?

Waarschijnlijk een slachtoffer van de ‘belofte’. Wanneer wij jong zijn denken we dat wij door onze intelligentie, door het gevoel meester te zijn van deze wereld, onsterfelijk zijn, zegevieren, ‘weten’. Wanneer wij ouder worden realiseren wij ons dat deze belofte vals is en ofschoon men ons een belofte gaf in de vorm van intelligentie, blijkt dat van bitter weinig nut en zijn wij op een doodlopende weg. Een houding aannemen, liegen, boeken schrijven, liefhebben enz. zijn slechts ‘names to use to cheat despair’ (namen die men gebruikt om de wanhoop te verdrijven) zoals een slechte Engelse dichter Rupert Brooke het uitdrukte en Humberto is het slachtoffer van die beperking, die begrenzing, van de valse belofte en de leugen.

In welke zin raakte Henry James u zo diep, was hij wat ze in het Frans noemen uw ‘patron’?

Henry James raakte mij niet zo diep als men wel zegt of schrijft. Hij leerde mij wel hoe literatuur te ‘zien’, dat wil zeggen literatuur als literatuur, romans als romans. Ik las hem met moeite of met gemak, vol bewondering of mateloos geïrriteerd maar altijd met respekt: de vorm van zijn taal, de struktuur van zijn romans, zijn volgens mij de blauwdruk voor de

[p. 53]

meest aktuele avant-garde-roman. Boeken die mij werkelijk iets deden? Wuthering Heights, één van de wezenlijk heel grote romans, één van de sterksten. Dostojewski. The Great Gatsby. Women in Love (Lawrence). Maar boven alles is het Proust, Proust raakte me en Céline. Ik doorliep een Thomas Mann-periode, een Pavese-periode. De Engelse (en Amerikaanse) taal heeft veel grotere invloed op mij gehad dan de Spaanse. Ik ben ook niet erg ontvankelijk voor de Spaanse geschreven taal behalve voor de poëzie. Wanneer ik goed Engels lees, verbetert dat mijn Spaans, maar wanneer ik goed Spaans lees laat dat mijn Spaans onaangetast.

Is er een bepaalde vorm van leven waardoor u wordt getroffen?

Er zijn verschillende manieren om op deze vraag te antwoorden. Eén ervan is te zeggen dat ik niet veel bewondering heb voor de man in aktie, als vorm van leven. Dat ik geen enkel geduld heb met heroïsme, met een zelfbewust heroïsme. Ik geef niet veel om mystiek, hoewel een bepaalde vorm van Japans mysticisme mij interesseert, noch om zending. Maar ik houd van de mystieke zijde van de religie (ik ben een devoot atheïst!) en prefereer die ver boven de stomvervelende aktuele godsdienstige of sociale revoluties die de politici propageren. Ik houd niet van politiek en al ben ik wel verplicht om de gebeurtenissen te volgen, ik ben zeker geen autoriteit op dat terrein. Ik haat de twee bullebakken: de vs (al houd ik veel van het land) en de Sovjet-Unie die de civilisatie verminken en vernietigen met hun strijd om de macht. Ik houd niet van middelmatige mensen. Ik houd van mannen en vrouwen die gecultiveerd zijn, mooi, ironisch en ik ben bang dat ik op een ouderwetse manier verbonden ben met literatuur, muziek en kunst. Ik ben begaan met het menselijk lot maar ik geloof dat het beste wat ik doen kan is te schrijven wat ik schrijf en hóe ik schrijf. Ik geloof er geen bliksem van dat ik de wereld meehelp te verbeteren door mijn typmachine aan de kant te schuiven en suikerriet te gaan snijden in Cuba wat alleen maar een maniertje is om wonden te likken. Het beste van mijzelf zit in mijn schrijven en dit betekent een eenzaam, miserabel en vaak arm bestaan, waarbij ik soms de eindjes niet aan elkaar kan knopen. Een politiek betrokken-zijn wordt vandaag als rijp en aktueel beschouwd maar ik ben een begrensd en onvolmaakt mens en mijn kritische en sarcastische natuur is een van mijn begrenzingen die het mij onmogelijk maakt politiek betrokken te worden en dus ook rijp en van deze tijd.

Gelooft u in kinderen?

Ik heb een zevenjarig dochtertje waar ik dol op ben: één bron van vreugde. Ik ben kwetsbaarder tegenover haar dan tegenover wie dan ook op deze wereld.

Kunt u mij uw contact met de natuur beschrijven, hebt u behoefte om de kracht of de logische schoonheid ervan te weerstaan of bent u liever in een zachter glooiender landschap. Ontstaat er een verbinding?

Natuur is van groot belang. Ik woon niet in de stad omdat ik de natuur zo mis. Ik houd het meest van ‘bewerkt land’ (het land rondom hier in mijn dorp - Calaceite - is vol zilveren olijfbomen en wijngaarden tot boven aan de heuvels), een land met dorpen en dorpskerken, simpel maar sterk. Iets wat ik altijd gemist heb is een echte lente, iets dat hier niet bestaat. In de herfst worden de wijnranken rood maar er zijn geen echte bomen, behalve de fantastische olijfbomen, amandelbomen en oerrechte sparren. Ik houd van de verdwijning en de terugkeer van de seizoenen, van het ritueel. Ik houd van de zomer met het hooi (ze gebruiken hier nog steeds een model dorsmachine dat door de Romeinen uitgevonden werd) en de schitterende volle tomaten en vijgen die de boeren in platte manden op de drempel leggen... De herfst en de druivenpluk. De winter: rustig, eenzaam, ijskoud, wanneer men de olijven plukt. Dan is dit hele strenge Aragonese stadje

[p. 54]

plotseling gevuld met zigeuners die van ver komen om de olijven te plukken en de nachten, één en al flamenco, dansen, zingen, drinken want er is geen zigeuner ter wereld die verdiend geld langer dan vijf minuten in zijn zak houdt... Ik ben gevoelig voor een nature animé, een natuur die de sporen draagt van de mens.

Er is in El pájaro sprake van delirium en koude observatie, van agressiviteit. Men zegt dat u er jaren over deed om dit boek te schrijven. Vond u steeds uw helderheid weer terug?

Het soort luciditeit dat u opmerkt in mijn boek, komt bijna steeds voort, vergeef mij de paradox, uit het onbewustzijn. Ik werkte zes of zeven jaar aan deze roman. Toen kreeg ik dus die periode van waanzin in dat hospitaal van Fort Collins. Een professor in de logica (van de universiteit waar ik ook les gaf) nam alles op de band wat ik zei en hij vertelde mij later dat ik ongelooflijk helder was, volmaakt beeld van paralogica. Hierna was ik maanden zwak, ook mentaal. Toen ik echter begon, schreef ik in één adem de dromen uit van 15 maart tot 15 november. Het oude materiaal verwerkend met het nieuwe en met alles wat ik zo verdomd lang verdrongen had. De ‘luciditeit’ van mijn waanzin stelde mij in staat om de luciditeit van zes jaar werk te gebruiken. Het delirium was het laatste, lichtende richtsnoer.

Hebt u een bepaald ritme in werk, dagindeling, avonden, uren? Is het u wel overkomen dat de bron dichtzat?

Ik probeer wanhopig een ritme vol te houden. Ik kan het niet altijd en moet allerlei concessies doen die mij niet alleen van het ritme verwijderen maar ook van het armenhuis... Meestal echter werk ik van 10 tot 2. Soms ga ik 's middags naar een stad nabij, als mijn vrouw mij tenminste wil rijden, want ik rijd geen auto. Ik lees of maak aantekeningen soms tot 2, 3 uur 's nachts. Wanneer ik mijn ritme kan volhouden ben ik onverdraaglijk. Ik mis gesprekken met vrienden, cinema, het grote stadsleven in de winter, tentoonstellingen. Maar dat alles maakt mij tenslotte te nerveus en daarom geef ik de voorkeur aan het eigen ritme.

Hoe staat u tegenover de fysieke, sensuele relatie van de mens ten opzichte van dit bestaan, ik bedoel niet hun sexuele relaties maar de manier waarop sommige mensen leven en creëren met hun zinnen zoals het bij voorbeeld voor sommige schilders nodig is hun materiaal aan te raken of de olie over hun linnen te zien druipen voor ze werkelijk beginnen te werken? Is dit van belang voor de evolutie van een werkstuk?

Het sensuele gedeelte is uiterst belangrijk. Het aspekt van een getypte bladzijde kan me afstoten of aantrekken. De diepte van de stilte, een vogelvlucht, het licht op de stenen van dit oude huis of de zon en de regen op de velden, alles is inderdaad lichamelijk met mij verweven en al komt dat misschien niet naar voren in mijn boeken, dat sensuele gedeelte ligt verborgen in iedere zin bijna.

Heeft reizen uw vizioen van de dingen versterkt?

Ja. Reizen was een noodzaak. Eenzaamheid en isolatie, het gevoel na een acht-maandenlange reis door Italië dat ik eigenlijk niet werkelijk kon zien zonder de vrouw die de mijne zou worden, maakte dat ik trouwde. Zien is vergelijken. Ook de zinnen vergelijken zonder dat iemand zich daarvan bewust is; alle wetenschap en alle ervaring is vergelijking.

Bent u van plan een toneelstuk te schrijven?

Nee, een opera. Wel zoek ik nog steeds naar de juiste componist. Ik zou een goede Daponte kunnen maken voor een onbekende Mozart... Ik wil een opera schrijven over een romantische schilder die naar Zuid-Amerika kwam in de eerste helft van de negentiende eeuw: Maurice Rigendas.

Verging u de ontlading van obsessie lichter na het schrijven van El pájaro?

Nee. De obsessies werden hoe langer hoe com-

[p. 55]

plexer. Ik ben nog niet zover dat ik deze obsessies herkennen kan of verwerken. Bij wijze van proef werk ik door. Soms toch wel met enig succes.

Kunt u mij iets vertellen over uw aktuele omgeving? Waarom Spanje? Ik stel mij u voor in een vleugel van een soort Wuthering Heightskasteel of vergis ik mij?

Ik kocht voor een ‘couple of dollars’ een oud huis uit de 17-de eeuw in dit dorp, met een romaanse muur en romaanse gewelven. Ik heb geen geld om dat huis echt op te knappen of het warm te stoken tijdens de lange winters en het kan hier verdomde koud zijn. Het leven hier is primitief, er zijn maar heel weinig mensen om ‘tegen aan te praten’ maar de weekenden komen er veel vrienden over. Ik houd ervan om 's avonds in een bar rond te hangen, te luisteren naar het gezang van de boeren, te eten met vrienden en te roddelen. Het leven is goed hier, al zou het niet onaangenaam zijn er af en toe eens uit te breken, al was het maar voor een regelmatiger bezoek aan Barcelona bij voorbeeld. De Zuid-amerikaanse schrijvers vestigen zich bijna allemaal hier in Spanje. Neruda woonde hier, Borges, Vallejo, Garcia Márquez, Mario Varga Llosa en Salvador Garmedia. Maar eigenlijk woon ik niet in Spanje, ik woon in een dorpje dat 200 km van Barcelona ligt en 400 km van Madrid met enkel boeren als inwoners. Geen snackbar, geen juke-box of toerist te bekennen. Ik zie Buñuel vaak, maar sinds de autoriteiten hem voor de zoveelste keer krankzinnig bejegend hebben zal hij voorlopig wel niet meer terugkeren naar zijn geboorteland en geboorteplaats (hier 30 km vandaan). Hoogst merkwaardig toeval: men vergelijkt mijn werk wel met dat van Buñuel en Goya, beiden doof, beiden uit Aragon (Goya werd hier 100 km vandaan geboren), beiden bannelingen. En - misschien is het inbeelding - ik word langzamerhand doof.

Ik ben bezig aan drie novellen, Tres Novelitas Burguesas, waarbij ik mijn gebruikelijke themas als exploratie, het gebrek aan eenheid in de persoonlijkheid van de mens, ouderdom en dood veel vrijer, humoristischer en betogender behandel, een bundel waarin ik mij geheel heb vrijgemaakt van mijn bindingen met Latijns-Amerika. De verhalen spelen zich af in Barcelona. Mijn voorlaatste boek kwam uit in de herfst: Historia del Boom (Boom is de groep van aktuele Spaanstalige schrijvers als Garcia Márquez, Cortázar, Fuentes, Vargas Llosa e.a.).

Toch wacht ik ondertussen op de stilte na de storm. Ik wacht onrustig op mijn eigen rust, op een andere manier om door mensen en dingen heen te zien. Op nieuwe gebeurtenissen...

Bovenstaand interview - schriftelijk tot stand gekomen - werd afgenomen voor de gebeurtenissen in Chili en voor de Franse uitgave van El lugar sin limites (Calmann Lévy, 1974).