Maatstaf. Jaargang 22

[p. 69]

Jacques den Haan Talking shop

De grote verandering in de samenstelling van de Encyclopaedia Britannica is in de Amerikaanse pers aangekondigd als ‘het eerste nieuwe idee op het bied van het uitgeven van encyclopedieën in meer dan 200 jaar’. Op de persconferentie hierover was de eerste druk te zien uit 1768 in drie delen en tevens de uitgave van 1974 in 30 delen die de codenaam Britannica 3 ontving. Het nieuwe aan dit alles is de driedeling. Zo zijn er 10 delen ‘Micropaedia’ om er snel iets in op te zoeken, vervat in 100.000 artikelen van elk niet langer dan 750 woorden. Er zijn 19 delen, die de ‘gedegen wetenschap’ bevatten, te vinden in een 4000 artikelen met een gemiddelde lengte van 7500 woorden, maar soms uitlopend tot 250.000 woorden: ‘Macropaedia’. Het nieuwtje is een ‘Propaedia’-deel, dat het gehele terrein van de kennis in vogelvlucht overziet. Het behandelt 15.000 onderwerpen in 10 indelingen zoals ‘Stof en energie’, ‘Takken van kennis’ enz. Een staf van 380 mensen heeft er 15 jaar aan gewerkt. Opvallend ruim van opvatting vind ik dat de helft van de artikelen in de ‘Macropaedia’ van medewerkers buiten Amerika is. Een 700 moesten in het Engels vertaald worden. Onverwacht ruim van opvatting in een land, waar de gemiddelde Amerikaan ervan overtuigd is dat ‘alles’ in Amerika is uitgevonden, van de pizza tot de melodie van ‘Ich weisz nicht was soll es bedeuten’ toe. Je kunt ook politiek naspeuren. Zo is het artikel over electriciteit van een lid van de Japanse atoomcommissie, dat over nucleaire aangelegenheden van een Rus en wie niet mee mochten doen zijn China en Albanië. Ik vond deze feitelijkheden in The New Yorker van 28 januari 1974.

Jarenlang gebruik van encyclopedieën heeft mij wel geleerd, dat je voorzichtig moet zijn om je er op te beroepen en dat alle de zonderlingste hiaten kunnen vertonen. Zo meen ik mij te herinneren dat ik in een E.B., die na de tweede wereldoorlog uitkwam, tevergeefs naar Albert Schweitzer heb gezocht en naar generaal Eisenhower, die nog zo kort te voren het een en ander had verricht, daarentegen wel de busteen heupmaten van aanbeden filmsterren. Zo levert ook deze presentatie van de ‘15de’ editie weer puzzles op. In het overigens vrij oppervlakkige boekje van Werner Lenz, Kleine Geschichte groszer Lexica, vind ik namelijk dat de 15de editie als jubileumuitgaaf in 1968 is verschenen, 200 jaar na de eerste druk. Ra, ra. De oplossing is misschien dat na 1936 ieder jaar bijgewerkte drukken verschenen, die als ‘uitgaven van de 14de druk’ golden. Die van 1968 zou dan ook zo iets kunnen zijn.

Lange tijd heeft de 13de druk uit 1926, eveneens in 30 delen, als de beste gegolden, de encyclopedie waarvan Aldous Huxley delen als reislectuur bij zich had - van de dundrukeditie. Die 13 de is opgedragen ‘by permission to His Majesty George the Fifth King of Great Britain, Ireland and the British Dominions beyond the Seas, Emperor of India and Calvin Coolidge, President of the U.S.A.’. In die druk behandelde Einstein het ruimte-tijd probleem, Freud de psycho-analyse, Shaw het socialisme en Trotski schreef over Lenin.

De gegevens over de E.B. zijn te vinden in de rondblik, waarmee The New Yorker al zovele jaren opent: ‘The Talk of the Town’ met vaak bittere commentaren over de schande, die Nixon over de waardigheid van het presidentschap heeft gebracht. Er staan in The New Yorker vaak degelijk uitgewerkte ‘profiles’, niet altijd over mensen die mij interesseren, reportages van correspondenten uit verre landen, fiction die ik nooit meer lees, poëzie waarvan ik gewoonlijk niets begrijp, cartoons, die ook niet altijd even helder zijn, zoals het

[p. 70]

plaatje met een paar kamerplanten er op, alsmede een zich verwijderende mevrouw en de kreet er onder ‘Of ze nooit zou ophouden’. Een donkerbruin geval tot ik mij herinnerde, dat het in Amerika niet ongebruikelijk schijnt te zijn dat de zeer vromen ook voor en over hun planten bidden. Het betrof hier waarschijnlijk heidense planten, die niet bebeden wilden worden. Het steenrijke Amerika, met de duizenden, die ‘alles’ al hebben moet, vooral als het tegen kerstmis loopt, verleid worden tot bij voorbeeld de afschuwelijkste kitsch, die men er met kristal weet uit te halen, kunstwerken, die blijkbaar echte objecten voor verzamelaars zijn en waarvan de prijzen soms in de duizenden dollars lopen. Je kunt al intekenen voor de reis om de wereld in 80 dagen van de Queen Elizabeth 2, die op een koude vrijdagavond in januari 1975 de New Yorkse haven zal verlaten en er maandag 31 maart om 9 uur 's morgens weer zal binnenlopen. Als er niets tussen komt... Begin april van dit jaar kon het de Bermudas niet eens halen. Het duurste kaartje voor de wereldreis: $ 86.240.

Ook de liefdadigheid wordt in de wintermaanden niet vergeten, zij het dan op een manier, die nog levendig aan de 19de eeuw doet denken, de liefdadigheid van het pannetje soep zoals ik het eens heb genoemd. Zo wordt door het ‘Christian Children's Fund’ een sponsor gezocht voor de kleine Su Ying, aan haar lot overgelaten in een steeg in Formosa. De gristelijke barmhartigheid is een mooi ding, voor slechts $ 12 per maand kan je wat balsem in Gilead aanbrengen op een misschien wat jeukerig geweten. Een andere instelling is bij voorbeeld Foster Parents Plan Inc. die uitnodigt om wat te doen voor de zesjarige Marjono uit een gezin waarvan het maandelijks inkomen $4.83 bedraagt. Er staat niet bij waar, maar er zijn bij voorbeeld in Zuid-Amerika voldoende vakkundig uitgezogen staten om te mogen kiezen. Marjono komt wat duurder uit, rangen en standen moeten er zijn en Marjono sponsoren komt op $ 16 per maand - alles voor de belasting aftrekbaar, dus wat kan je gebeuren? De

[p. 71]

kleine Rosetta uit een slum in Rio de Janeiro heeft onze liefde nodig - kosten $ 12 per maand. Er is ook nog een erfenisje uit Vietnam: Pham Thi Kim. Het gezin moest uit het dorp vluchten, vader gedood in een bombardement, moeder werkt 12 uur per dag voor een dollar per dag. Dat is dan weer de ‘Save the Children Federation’, die het op 15 dollar per maand houdt. Eén keer, en het is lang geleden, heb ik een soortgelijke advertentie gezien met de onloochenbare slagzin: ‘Aan armoe is niets te verdienen’ - éénmaal, dat werd ook Amerikanen blijkbaar te gortig.

Vaak wordt een pagina in de New Yorker afgesloten met gekke drukfouten of loze kreten uit kranten of tijdschriften. North Adams (Mass.) Transcript wilde iets doen aan het verruimen van de geestelijke horizon van haar lezers onder het motto: ‘Laten we onze woordenschat uitbreiden met iedere dag een nieuw woord. Gebruik het drie keer en het is van jou. Voorbeeld Expatriate (volgens alle Bartjes verbannen of een balling) in Mass. to talk freely and at length’ - uitweiden noemen we dat en het onderschrift van The New Yorker: ‘Het is beter om het maar één keer te gebruiken en het dan te vergeten.’ In dit taallesje waren de woorden ‘expatriate’ en ‘expatiate’ verwisseld. Ik lees bij Dr. Jan Romein in De lage landen bij de zee: ‘De uitbreiding van het postverkeer werd al even schoorvoetend aanvaard: nog in 1858 sputterde “De Economist” dat het “veelvuldig ontvangen van brieven op elk uur van den dag nimmer rust geeft en het afdoen van zaken van den dagelijkschen arbeid in niet geringe mate stoort”.’ Ik vind een notitie: ‘Ons nakomertje: The New Yorker van 15 juli 1972 ontvangen op 7 november 1972.’

Tot de boeken, die ik nog eens herlezen wil behoort James Thurber's The Years With Ross. Harold W. Ross was de man, die in 1925 The New Yorker oprichtte, een allervreemdste man, van wie de eens zo geduchte en nu zo vergeten Alexander Woollcott heeft gezegd: ‘Ross, een man die niets wist... en minachting had voor iets dat hij niet begreep en dat was praktisch alles.’ En hier is Ross zelve: ‘Is Moby Dick nou de walvis of de man?’ Aan de andere kant is er geen tijdschrift in Amerika aan te wijzen dat zo'n keurcollectie medewerkers heeft gehad en nóg heeft.

Het genoemde Duitse boek over grote ‘Lexika’ begint met het oordeel van 55 figuren, beroemde en niet beroemde over de encyclopedie. Goethe, Schiller vóór, Lenin vóór met de nogal cryptische uitspraak: ‘Das Lexikon gehört in die Hand jeder Magd’, Sartre als kind geheel verslingerd aan het Larousse-lexikon van zijn 71 grootvader, Schopenhauer tegen - hij was nu eenmaal op veel tegen, Liszt las er in tijdens zijn urenlange vingeroefeningen. Dan volgt een kijkje in het redactiekantoor, een ‘Psychogramm des unbekannten Lexikon-Redakteurs’ en dan begint de alfabetische opsomming van de encyclopedieën van diverse landen. Het zou aardig geweest zijn als er wat kritiek was bijgemengd - geen encyclopedie ontkomt er aan ook hier en daar wat onzin te herbergen, of iets over verbijsterende hiaten. Maar dat is er niet bij. Verbijsterend is wél de Chinese encyclopedie Yung-lo-ta-tien, het absolute wereldrecord, het omvangrijkste boekwerk ter wereld in 22937 delen. Het is evenwel nooit in druk verschenen, maar bestaat in slechts weinige geschreven exemplaren en dateert uit het begin der 15de eeuw. Wél gedrukt: T'uschu-Tschi-Tschenk, op keizerlijk bevel in het begin van de 18de eeuw in Peking verschenen: 5020 delen, gedrukt met uit brons gegoten losse letters in een oplaag van 100 exemplaren. Er is een exemplaar in de vroegere Pruisische Staatsbibliotheek in Berlijn en ik meen te weten dat ook het British Museum een exemplaar bezit. Onvermijdelijk omvangrijk is ook de braille-uitgave van The World Book Encyclopedia, waarvan de 20 delen in braille overgebracht tot 145 delen uitgroeiden, die in 1961 begonnen te verschijnen. Het omvangrijkste lexicon van onze eeuw is de Spaanse Enciclopedia universal ilustrada Europeo-Americana, naar de uitgever kortweg ‘Espasa’ genoemd. Tussen de jaren 1905 en 1930 versche-

[p. 72]

nen 70 delen, van 1931-1933 nog 10 delen en sinds 1934 jaarlijks supplementdelen. Deel 21 is alleen aan Spanje gewijd en wordt iedere 10 jaar bijgewerkt. Aan het slot een uitvoerige literatuuropgave waaruit ik gewaar werd dat er blijkbaar onderscheid bestaat tussen een ‘Konversationslexikon’ en een encyclopedie. Mijn woordenboek wil daar niet aan, maar een meneer K. Hjort blijkt een stuk geschreven te hebben met de titel: Lexikon, Wörterbuch, Enzyklopädie, Konversationslexikon. Versuch einer Begriffserklärung.

Ten slotte: het komt mij voor dat het ‘record-boek’ Guinness Book of World Records van Norris en Ross McWhirter, eindeloos vaak herdrukt, in de 1973-editie de uitspraak zal moeten herzien dat de ‘uitgebreidste’ encyclopedie de Encyclopaedia Britannica zou zijn. Afgezien van de eventuele beschikbaarheid van de ‘Espasa’ is er toch ook nog altijd de Enciclopedia italiana di scienze, lettere ed arti, waarvan tussen 1929 en 1937 nogal naar fascisme stinkende delen verschenen, 35 in getal met tussen 1937 en 1960 nog eens 5 supplementdelen.

Henri Martineau was de uitgever van een Stendhal-editie in vele delen. Sierlijke, misschien wat precieuse uitgaafjes in een formaat van 10 bij 16 cm., verzorgd gedrukt op fraai papier. Tekstverzorging van Martineau zelf, die ook omvangrijke boeken over zijn ‘held’ heeft geschreven: Le coeur de Stendhal in twee delen en L'oeuvre de Stendhal. Hij had tevens een boekhandel, die net zo heette als zijn uitgeverij, Le divan, in de rue Bonaparte. In een brief uit 1930 bedankt Paul Léautaud hem voor de toezending van Stendhal's Voyage dans le Midi de la France en schrijft hij hoezeer hij genoot van de Mémoires d'un Touriste - ‘quel délice....’ De Léautaud van de oude dag, de levensvernauwer, die steeds meer literatuur afzweert, ook Stendhal en ook de eens zo geliefde Diderot, vinden we tegen het eind van de dagboeken in bij voorbeeld het 18de deel van het Journal Littéraire. Poëzie al heel lang niet meer, later ook geen romans meer, zelfs niet Le rouge et le noir ‘noch La Chartreuse. Voor mijn cultus (?) van Stendhal zijn me slechts overgebleven: zijn correspondentie, beperkt tot twee delen, Michel Lévy, zijn Voorwoorden, zijn Dagboeken en autobiografieën (Brulard en Souvenirs d'égotisme)’. En ik kan nu juist niet door die brieven heenkomen, die eindeloze brieven aan zijn zuster Pauline en hoe vlijtig ze aan haar ziel moet metselen en wat voor (nu totaal vergeten) boeken ze toch vooral moet lezen. Ze was overigens blijkens de ‘Documents iconographiques’ Stendhal met inleiding en noten van Henry Debraye een schoonheid van een meisje. Léautaud moest Diderot ook niet meer, behalve Le neveu de Rameau. De hele rest, de door professor Dresden zo hooggeroemde Lettres à Sophie Vollard (‘een der levendigste geschriften van de achttiende eeuw’) ‘babbelziek als de duivel, onleesbaar’.

Toen ik, zo omstreeks 1948 als vertegenwoordiger van een uitgeverij Maastricht bezocht, noteerde ik dat de stad 400 kroegen had, veertig kerken en vier boekhandels. Volgens de krant van september 1973 is er onlangs de 365-ste kroeg geopend. Ik zat er dus niet zo ver naast. En hier is Léautaud nog eens over de kroeg. Na zijn zoveelste verbitterde ruzie met de Panthère, bij wie hij placht te lunchen, was hij op zoek naar een inrichting om iets te nuttigen. Hij ontwaarde een café recht tegenover de boekhandel Le divan, waarvan Martineau hem wel moest kennen. Hij keert er niet terug. ‘Ik wil niet gezien worden terwijl ik in een bar koffie drink.’ In Groningen zouden we zeggen ‘geen gewone’ - maar dat wisten we al.

Klein toevoegsel aan ‘Vuurpijl in spijkerbroek’ (Maatstaf, november/decembernummer)

O Kerouac, Kerouac
What on earth shall we do
If a single Idea
Ever gets through.

George Barker.