Maatstaf. Jaargang 22

[p. 59]

Ben van der Velden De onthutste mandarijnen

Er valt geen merkwaardiger literatuurgeschiedenis te schrijven dan aan de hand van de letterkundige prijzen die in de loop der jaren zijn toegekend. Het zou meer een historie van prijzentoekenners worden dan van schrijvers. Kortgeleden kreeg ik van iemand die frequent als jurylid optreedt te horen dat Hermans' verklaring in 1955 voorlopig geen enkele literaire prijs te zullen aanvaarden ‘de mandarijnen aanvankelijk wat onthutst’ had. ‘Tot in 1966 de jury van de Jan-Campertstichting met de bekroning van Nooit meer slapen zich op het standpunt had gesteld dat het toekennen van prijzen háár zaak was en het de schrijver vervolgens vrijstond de bekroning al dan niet te aanvaarden.’ Elf jaar lang onthutst prijzen toekennen zonder te weten of het wel je zaak is dat te doen! En al die tijd aan één van de belangrijkste schrijvers niet durven beginnen!

Wat is een literaire prijs zo nog waard, afgezien van het feit dat er altijd wel iemand is die zich ermee vereerd voelt? Niet veel. Met de duizend gulden die aan veel prijzen zijn verbonden kon iemand het in de dertiger jaren wel even uitzingen, nu kan er net de verwarming in de werkkamer van worden betaald, plus misschien een schrijfmachinelint. Een grotere verkoop van een boek zit er na een bekroning meestal ook niet in. Het is zelfs de vraag of een in kosten-baten analyse doorknede econoom niet kan voorrekenen dat schrijvers de reiskosten voor het in ontvangst nemen van de prijzen beter kunnen besparen en verzoeken het bedrag op de girorekening over te schrijven. Misschien kan de VvL (Vakbond van Letterkundigen) alle prijsuitreikende instanties onder bedreiging van staking biljetten voor automatische overschrijving opdringen. Hoewel de belangrijkste Franse literaire prijs die duizend gulden op geen stukken na haalt - de vijftig frank is nog maar zo'n dertig gulden waard - ligt de zaak bij de Prix Goncourt toch iets anders. Want een bekroning met de Goncourt betekent een gegarandeerde bestseller in het land waar de meeste eigenaars van wandmeubels zich slechts door jury's uitverkoren werken aanschaffen. En het is begrijpelijk dat zowel schrijvers als uitgevers daarin geinteresseerd zijn.

Maar voor wat die merkwaardige literatuur-geschiedenis betreft, doen Franse prijzen zeker niet onder voor Nederlandse. Wie alleen de Franse boeken zou lezen die sinds 1903 ieder jaar door de Académie Goncourt als het beste zijn aangemerkt, zou onder andere over het volgende rijtje schrijvers nooit iets horen: Colette, Gide, Montherlant, Cocteau, Alain-Fournier, Céline, Martin du Gard, Mauriac, Rolland, Louys, Jules Romains... Tot niet geringe ergernis van de huidige leden van de Académie Goncourt is Roger Gouze - die de eerbiedwaardige status heeft van adjunct algemeen secretaris van de Alliance Française - in de geschiedenis gedoken om na te gaan wie die weinig helderziende literatuurkenners waren die jaar in jaar uit kans zagen degenen wier namen in geen literatuuroverzicht kunnen ontbreken over te slaan. Hij heeft een vernietigend boek geschreven over de Franse letterkundige godjes, die jaarlijks in het Parijse restaurant

[p. 60]

Drouant de aardse genoegens van de tong met die van de geest trachten te verenigen (Les bêtes à Goncourt, un demi-siècle de batailles littéraires, uitgave Hachette).

Hoewel de gebroeders Goncourt in hun testament een niet voor misverstanden vatbare beschrijving hebben gegeven van de voorwaarden waaraan de bekroonden moesten voldoen, trok de Académie Goncourt zich daarvan vanaf het allereerste begin niets aan. ‘Deze prijs zal gegeven worden voor de beste roman, voor de beste verzameling novellen, voor de beste bundel notities, voor het beste boek met verbeelding in proza, en alleen in proza, dat in het jaar is gepubliceerd... Mijn belangrijkste wens is dat hij zal worden gegeven aan de jeugd, aan het originele talent, voor nieuwe en gedurfde experimenten met het denken en de vorm.’

Al voordat de eerste Goncourt in 1903 werd toegekend kon een zekere Jean Rameau het volgende portret van de winnaar in het tijdschrift Gil Blas schrijven: ‘De romanschrijver die mij het meest geschikt lijkt voor de prix Goncourt - zoals voor alle prijzen overigens - is een mooie jongeman die goed zou moeten kunnen dansen, goed converseren, goed buitenshuis eten, zich goed gedragen, goed bij machtige mannen binnen kunnen stappen, en goed kunnen kwelen aan de voeten van invloedrijke vrouwen...’

Rameau moet een vooruitziende geest hebben gehad. In 1903 ging de prix Goncourt naar de 43-jarige John-Antoine Nau voor zijn boek Force ennemie. Wie heeft er ooit van gehoord? Wie heeft ooit van een volgend boek van die schrijver gehoord? In datzelfde jaar 1903 verschenen wel boeken die nu nog bekend zijn: Le petit ami van Paul Léautaud, L'immoraliste van André Gide, Le roman des vingt ans van Paul Fort, Les suppliants van Henri Barbusse, Claudine s'en va van Colette...

In negen van de tien keer is het daarna niet meer anders gegaan. Telkens wanneer de Académie Goncourt tussen twee schrijvers moest kiezen, won degene die het snelst zou worden vergeten. Céline moest het in 1932 met zijn

[p. 61]

Voyage au bout de la nuit afleggen tegen Louis Mazeline met Les loups. In 1911 verloor Valéry Larbaud het van Alphonse de Chateau-briant, in 1924 moet Henri de Montherlant volgens de Académie Goncourt zijn meerdere erkennen in Thierry Sandre (de secretaris van de Association des écrivains combattants!).

Jong talent? Marcel Proust kreeg de prijs drie jaar voor zijn dood! Dat alles is overigens niet zo verwonderlijk, wanneer men bedenkt dat de tien Academici die jong talent moesten opsporen op een gegeven ogenblik de eerbiedwaardige gemiddelde leeftijd van zeventig jaar bereikt hadden.

De Academici hebben er in de loop der jaren geen bezwaar in gezien niet-literaire overwegingen een rol te laten spelen. Léon Daudet verklaarde in het openbaar nooit voor een prijs voor Julien Benda te willen stemmen omdat die jood was en in de eerste wereldoorlog wilde de Académie Goncourt uitsluitend een gemobiliseerde, gewonde of gevangen schrijver bekronen. Een kogel in je been en de zaak is bekeken! Hoewel het kritiek leveren op de Prix Goncourt zoals Roger Gouze dat doet langzamerhand net zo tot de Franse traditie behoort als de toekenning van de prijs zelf, lijken niet-literaire factoren ook vandaag een belangrijke rol bij de prix Goncourt te kunnen spelen. Voordat de bekroonde wordt bekendgemaakt, is zijn naam al lang voorgekomen bovenaan de lijsten die de Franse voorspellers hebben opgesteld. Zij kijken daarbij niet alleen naar de wijze waarop boeken ontvangen zijn, maar ook naar de statistieken: welke uitgever is er dit jaar aan de beurt om een bestseller toegeschoven te krijgen. En politieke overwegingen kunnen er ook bij komen. Paste de bekroning vorig jaar van de franstalige Zwitser Jacques Chessex niet prachtig in de Franse politiek om de band met alle franssprekenden ter wereld te verstevigen? Vandaar ook dat de voorspelling van de Goncourt voor dit jaar of voor volgend jaar nu al in Parijs is te horen: een franstalige Canadees of een Senegalees.