Maatstaf. Jaargang 22

[p. 45]

J.P. Guépin De relativiteit van het nieuwe

De mens is geen cybernetisch projectiel dat door verschillende signalen van hot naar her wordt geslingerd, om tenslotte willoos in het warme achterwerk van een vij andig vliegtuig te eindigen!

Een totaal onverwachte mededeling is ondenkbaar, erger dan nonsens. Elke informatie appeleert dus aan iets bekends, ja, elke verandering van overtuiging is maar gedeeltelijk, elke schok is gedeeltelijk een schok van de verkenning. In een perspectief van boven af, neerkijkend van de top van een hiërarchische begrippenpyramide, is elke tegenstelling hetzelfde.

Ook wie tegenspreekt doet dat binnen een kader waarin tegenspraak mogelijk is. Wie zegt dat de hemel zwart is en niet blauw, is het eens dat het gaat om een kleur. We kunnen twisten of Marx een goed of slecht filosoof is, op voorwaarde dat we het eens zijn over wat filosofie is, op voorwaarde dus dat we ons thuis voelen in een gedeelde traditie.

Wie gelooft dat er een leven na de dood is, zal lelijk staan te kijken als hij de boodschap ontvangt dat het met de dood volledig is afgelopen. Evenzo wie gelooft dat er na de dood geen voortbestaan is, hij kijkt op van de blijde boodschap dat er een leven na de dood is.

Die voorbeelden doen wat komiek aan, en zo gaat het dan ook niet. De eerste zending zendelingen wordt opgegeten. Tien jaar later, als het tweede cargo aankomt, komt de boodschap vaag bekend voor, en de kannibalen bekeren zich verheugd tot het eten van de halfgod in de vorm van een koekje. Het is een topos van antieke bekeringsverhalen dat de schrijver vertelt hoe hij eerst overal gezocht heeft, alle filosofenscholen heeft hij afgelopen, of alle mysteriegodsdiensten geprobeerd, tot hij tot het plotselinge inzicht kwam van de absolute waarheid van de christelijke openbaring. In het vogelperspectief dat we nu innemen zeggen we: ja, omdat het christendom zo veel gemeen had met die filosofenscholen of mysteriegodsdiensten, of ketterijen. Ik leg nu de nadruk op de overeenkomsten. De bekeerling echter die verwoed het heidendom gaat bestrijden, verabsoluteert het verschil. Voor- en tegenstanders van originaliteit bestoken elkaar vanuit twee tegenovergestelde, elk even legitieme, gezichtspunten, dat van het algemene, en dat van het bijzondere.

Nu niet meer hiërarchisch maar dynamisch gezien, is het gelukkig dat de mens zo conservatief is dat er heel wat moet gebeuren voor hij zich van zijn overtuigingen af laat brengen. Aan deze menselijke standvastigheid of luiheid is de continuïteit van ons bestaan, onze cultuur te danken, en de identiteit van het ik. Op dit conservatisme gaat ook de spelregel terug die de bewijslast in een debat verdeelt: wie een onwaarschijnlijke stelling verdedigt moet hem bewijzen. Als iedereen in een bepaalde kultuur het er over eens is dat de hemel bij mooi weer blauw is - als de werkelijkheid er dus zo uitziet - dan zal degeen die beweert dat de hemel alleen maar blauw lijkt, maar in werkelijkheid zwart is, te horen krijgen: bewijs het maar eens, kom maar eens met de alternatieve feiten aandragen, die mijn overtuiging

[p. 46]

dat de hemel blauw is falsificeren. Zolang dat niet het geval is, blijf ik, als goed Popperiaan, bij mijn vroegere overtuiging. Hieruit blijkt dat het model van revolutionaire informatie (waarin dus iemand grif toegeeft dat zijn overtuiging, door toedoen van nieuwe feiten, gefalsificeerd is) daarom zo zeldzaam voorkomt, omdat ons gevoel voor identiteit gevoed wordt door een veilige marge van stabiliteit, gerationaliseerd als trouw aan onze overtuigingen.

Ieder heeft zijn globale overtuiging heelhuids door de oliecrisis kunnen slepen. Het verrassende feit is door allerlei verklaringen achteraf weer tot de orde geroepen, geïntegreerd in vroegere overtuigingen. Zo is wat eerst onwaarschijnlijk was nu ingelijfd tot de orde van de waarschijnlijke feiten, het leek alleen maar onverwacht, maar achteraf is het voorspelbaar geworden. Ook deze crisis heeft onze overtuigingen links of rechts bevestigd. Wel zijn er wat verschuivingen opgetreden binnen het globale geheel, zijn sommige deelstandpunten verzacht, andere verhard. Dit ingewikkeld geheel van verschuivingen die een nieuw evenwicht begeleiden is niet aan de informatie van één boodschap te meten. Propaganda werkt door steeds te hameren. Dat geldt ook voor doorbraken in de literatuur. Er is altijd een klein publiek - al was het maar een publiek van één, de verloofde van de dichter - waar de schrijver op mikt. De schrijver stelt zich een ideale lezer voor, maar dan zweeft een verstandig schrijver toch steeds een mogelijke lezer voor ogen. Die ideale lezer lijkt daarom zo verrassend op zijn tijdgenoten. Voorlopers bestaan niet, want niemand kan de toekomst voorspellen. Hoe meer avant-garde, hoe beter dateerbaar. Kunst kan niets bewijzen, en moet dus altijd spelen met gemeenplaatsen. Alles is, in dit perspektief, schon dada gewesen.

Ook het verschil tussen een zg. kulinarische kunst, die verwachtingen bevestigt, en een grote kunst die verwachtingen doorbreekt is dus op dit niveau illusoir, het is een kwestie van min of meer ontvankelijk, min of meer intellectueel publiek. Ook de ‘gesellschaftskonträre Typus’ van schrijvers heeft een deelpubliek dat het met hem eens wil zijn, in laatste instantie de omnivore, ook Baudelaire bewonderende academicus. Verwachtingen worden niet alleen steeds grotendeels bevestigd, maar wie deconditioneert, conditioneert iets anders, doet wisselen van club.

Het schema van de whodunit staat vast; het raadsel wordt opgelost doordat de boef gevonden wordt. Naarmate het genre bekender wordt, kunnen zich nog extra konventies konstitueren, bij voorbeeld dat de minst waarschijnlijk verdachte achteraf altijd de dader zal blijken. Behoort dit tot de verwachtings-patronen, dan kan een schrijver proberen om ook die verwachting te doorkruisen door nu eens een keer achteraf toch de meest waarschijnlijke als de dader aan te wijzen. Erger wordt het als de dader ongestraft blijft, want dat tast de grondslag van het genre aan. Bij Simenon kan het nog weleens gebeuren dat Maigret zoveel medelijden heeft met de dader, dat hij hem tenslotte niet arresteert. De detective is echter uit de aard conformistisch. Dat wil zeggen dat naar goed christelijke moraal wel de zondaar sympathiek moet worden voorgesteld, maar niet de zonde. Ook al zijn echtelijke perikelen begrijpelijk, de film mag niet, volgens de katholieke League of Decency, die de Hollywood-code dicteerde, eindigen met echtbreuk en een happy-ending in een tweede huwelijk. Ook al is de misdadiger sympathiek, de misdaad moet bestraft worden. Een doorbreking van dit schema is alleen mogelijk bij veranderende maatschappij-opvattingen.

Als de maatschappij zelf slecht gevonden wordt, kan de misdadiger een eerlijke kans krijgen tegen de al even slechte politie. In Frankrijk, waar de politie steeds weinig populair was, was het moeilijker de detective als held voor te stellen; daar heeft de misdadige held, industriële neef van de goede struikrover, een lange carrière sinds Balzac's Vautrin, en Hugo's Les Misérables. In Amerika komt de

[p. 47]

cynische hard-boiled detective op in de jaren dertig, de twee tradities komen bijeen in de franse série noire.

Dat is nog niet serieus, maatschappijkritiek komen we pas tegen als er een publiek, of critici gevonden worden die een dergelijke maatschappijvisie als de waarheid waarderen, wat tegelijkertijd een wat meer intellectuele produktie van zwarte misdaadromans stimuleert. De filmcriticus Bertina, die tien jaar geleden nog films mat aan een katholieke moraal: wel sympathie voor de zondaar, geen sympathie voor de zonde, gaat, hoewel achterstevoren omgeturnd, op dezelfde weg voort, alleen, de zonde is nu de maatschappij, die de misdadiger in zijn greep houdt.

Waarom moest Euripides zijn Hippolytus overmaken, waarom viel zijn Medea als een baksteen? Vanwege voor ons onbegrijpelijke gevoeligheden aangaande erotische passies op het toneel. Wat was ook al weer zo aanstootgevend aan Flaubert's Emma Bovary? Een onpersoonlijke manier van vertellen, zodat de afkeuring van de schrijver niet meer expliciet genoeg bleek. Waarom werd Perk als vernieuwer ingehaald? Zijn Mathilde-cyclus betekende toch gewoon een terugkeer naar een aloude Petrarcaanse traditie? Tollens, die voor het eerst geen ongewettigde verhoudingen bezong, maar de heilige familie, is de grootste vernieuwer in onze nationale literatuur! Maar helaas, diens roem heeft niet lang stand gehouden. De macht van de specifiek literaire erotische traditie, al meer dan 2700 jaar oud, was te sterk. Nu dicht ieder weer op de verkeerde vrouw. De een stelt terecht dat er nooit zulke revolutionaire vernieuwingen zijn geweest als in de griekse kultuur, een ander schildert, al even terecht, deze kultuur als in de Greep van het Verleden, een derde zal toegeven dat de revolutionaire vernieuwingen toen zo enorm geweest zijn, dat er na Aristoteles en Euripides nooit meer iets nieuws bedacht is; maar niet omdat de Grieken zo uitzonderlijk waren, maar omdat de mogelijkheden van de menselijke geest nu eenmaal beperkt zijn, dat alle belangrijke waarheden wel op een achtermiddag te bedenken zijn.

Het genie, de originele vernieuwer, is een bricoleur (Lévi-Strauss), in de franse zin van het woord, dat wil zeggen, niet zozeer een hobbyist en knutselaar, maar iemand die van oude rommel, door een - kaleidoscopische - nieuwe kombinatie van oude elementen, een verrassend geheel weet te maken, hij geeft het oude een nieuw effekt.

Het wordt tijd ons haast goddelijk standpunt te verlaten. Want het is niet moeilijk Rimbaud in te passen in een traditie: die van de gedurfde metaforen van de antieke satire, die van het statisch poème en prose - waar Rimbaud, door verschuivingen, een dynamische breuk in heeft aangebracht. Maar Rimbaud - daarna epigonen, Nobelprijswinnaars, en ook Dylan Thomas en Lucebert - is een van de weinige vernieuwers geweest in de poëzie. Zo moeilijk is het echt iets nieuws te brengen.