Maatstaf. Jaargang 22

[p. 22]

Sal Santen Ontmoeting

De lichte nevel van de nanacht vulde de smalle Utrechtsestraat en liet zijn vettig-natte adem achter op het asfalt, waarin de schaarse straatverlichting flauw weerspiegelde. Etappe vier, telde ik automatisch, want de gang van de nachtdienst naar huis had ik in acht etappes verdeeld, en nu was ik op de helft. Met het bovenlichaam over het stuur van mijn fiets gebogen, de kraag van mijn jas hoog opgezet, reed ik, door geen verkeer bedreigd, tussen de tramrails. Een eenzame voetganger liep licht slingerend over de brug bij de Herengracht. ‘Zandbak!’ hoorde ik plotseling roepen.

Even schokte mijn hoofd omhoog, bij wijze van verre herkenning, maar het kon niet voor mij zijn, en ik reed door.

‘Hé, Zandbak!’ werd er weer geschreeuwd.

Ik stopte, zette mijn rechtervoet op de rand van de stoep en keek om naar de zich nu met voorzichtige stappen naar mij toe haastende voorbijganger, die met een uitgestrekte arm naar mij wees als wilde hij me dwingen op hem te wachten.

De man kwam bij mij staan, legde een hand op mijn schouder, keek me onderzoekend aan. ‘Jij bent toch Zandbak?’ vroeg hij, en hij rook naar drank, maar het was duidelijk dat hij mij werkelijk bedoelde. ‘Ken je me niet meer?’

Ik zocht in mijn geheugen naar herkenning. Hij was klein van stuk en uitgebeten mager, met scherpe jukbeenderen, een breed voorhoofd en een bleek smal toelopend gezicht, waaruit waterige, grote bruine ogen mij treurig aankeken. Zijn neus was kolossaal en overheerste zijn mond en de puntig toelopende, maar kleine kin. Hij droeg een pet en een grijs whipcord pak, zoals politieagenten en tramconducteurs, maar daaronder had hij een zware gele trui aan, die zijn hals tot aan zijn kin bedekte. ‘Zandbak, weet je het niet meer?’ zei hij met de zware stem van iemand die te veel heeft gedronken en zijn woorden vooral goed wil formuleren.

Ik haalde aarzelend mijn schouders op.

‘Hoogland!’ zei hij triomfantelijk, en ineens wist ik het.

‘De orgeldraaier,’ antwoordde ik, maar even fronsde hij zijn zware wenkbrauwen, en onderbrak: ‘Ik ben tegenwoordig taxichauffeur.’ ‘Hoogland, de werkverschaffing, in het begin van de oorlog.’

‘Jij mag nog eens raaien,’ zei hij nu lachend. Hij nam een trek aan zijn sigaret, inhaleerde diep, gaf me een hand, terwijl hij eraan toevoegde: ‘Jij krijgt van mij de vijf.’

Maar hij wilde niet loslaten, en met onze handen in elkaar gestrengeld vroeg hij: ‘Jij denkt zeker dat ik dronken ben, hè?’

‘Nee hoor,’ antwoordde ik geruststellend.

‘Ik heb heus wel een borreltje op. Maar mijn wijf heeft me laten stikken, en wat moet ik alleen thuis doen? Zeg jij het nou eens, wat moet een mens alleen thuis doen?’

‘Dat is rot voor je,’ vond ik, en ik meende het, maar in godsnaam, midden in de nacht, in de Utrechtsestraat.

‘Alles is nou gesloten,’ mompelde hij, toen vroeg hij: ‘Ga je mee naar mijn huis? Ik woon in de Kerkstraat, vlakbij.’

‘Ik heb vannacht gewerkt,’ verontschuldigde ik me, ‘mijn bed roept.’

‘Je voelt je zeker te goed voor me, hé, nu we niet meer aan één kipkarretje staan. Je zal ook wel kapsones hebben gekregen,’ verweet hij me. ‘Even dan,’ gaf ik toe.

Zwijgend liepen we naast elkaar op de smalle stoep, sloegen de Kerkstraat in. Hij zocht, hoe heette hij ook weer, naar zijn sleutel, vond die in zijn broekzak, en terwijl hij me voorging kon ik in het licht van een lantaarn op het naambordje lezen: Joh. Duivenoord.

[p. 23]

Op de trap was het donker. Wij stommelden naar boven, terwijl ik stevig de trapleuning vasthield. In de oorlog was ik zo eens, met krantjes in mijn zak, van een trap gevallen en me aan het touw waarmee de deur wordt opengetrokken vasthoudend, was ik heelhuids naar beneden gesleurd.

Het was koud en ik huiverde even.

Op de tweede verdieping waren we er. Het lampje van een zaklantaarn, dat wel op een glimworm leek, gaf de plaats aan.

Een kat begon klagelijk te miauwen en krabde aan de binnenkant van de deur totdat Duivenoord die had geopend, en nu liep het beest kopjes-gevend voor zijn voeten.

Terwijl mijn vroegere maat de groene, pluchen overgordijnen dichtschoof, ging ik aarzelend aan de vierkante tafel zitten in het midden van de kamer. Er stond nog een bord op het tafelzeil, waaromheen broodkruimels lagen verspreid, juist in de schijn van een matglazen hanglamp. Naast mij, op de grond, Wierings Weekblad.

‘Kijk maar niet naar de rotzooi,’ verontschuldigde de man zich. ‘Ik ga een bakkie koffie maken.’

Het was er koud, maar het kon ook van de nachtdienst zijn gekomen, dan rilde je soms van de slaap. Ik schrok, maar het was de poes die op mijn schoot sprong, en nu zijn nagels klauwde in mijn broekspijpen.

Johan Duivenoord kwam binnen met twee dampende koppen koffie. Het smaakte, ofschoon ik die nacht misschien al zes koppen op had, maar dat moest wel, om wakker te blijven.

Hij schoof zijn stoel, eiken met bruin kunstleer, naar mij toe, kwam tegenover me zitten. ‘Je was wel handig met de schep, Sam,’ en toen, aarzelend, ‘je heet toch Sam, hè?’

Ik knikte.

‘Als ik jou in het begin niet had geholpen, hadden ze je gauw uit de ploeg gelazerd.’

Dat was waar. Alles moest ik nog leren. Hoe je een kop van zand op je kruiwagen maakte zonder dat het er bij het kruien afviel. Hoe je het oer met een pikhouweel uit de grond moest hakken zonder te veel kracht te zetten, anders was je na een uur werken uitgevloerd. Hoe je met je kruiwagen van de loopplanken, stralen noemden ze die, gebruik moest maken.

Met je lege karretje liep je er naast terug, om plaats te maken voor wie er met een volle kruiwagen aankwam. Johan had me daar het eerst op gewezen, en er aan toegevoegd: ‘Je moet iemand die werkt nooit in de weg lopen.’ Van alles had ik te horen gekregen omdat het die eerste tijd, met blaren in je handen, niet zo vlot gaat. ‘Ik werk wel voor een wijf maar niet voor een kerel,’ had hij me toegesnauwd, omdat mijn ‘produktie’ ook zijn loon beïnvloedde. Hij had me geleerd dat je een schep vol zand of klei niet moet ‘wegen’, niet eerst naar je toe moet trekken maar meteen moet doorslingeren naar je kruiwagen.

‘Gooi die kat gerust van je schoot,’ zei Duivenoord. Het beest had zijn nagels in mijn dijbeen vastgehaakt. ‘Herinner je je Loewietje nog? Die is dood.’

‘Oh ja?’ antwoordde ik, maar met moeite haalde ik me hem voor de geest. ‘Die rooie bedoel je.’

Het was een gedrongen, gezette man geweest, misschien was hij toen dertig jaar oud, een vrijgezel die aan astma leed, de ene sigaret na de andere draaide, de rook opzoog alsof hij ze niet meer wilde uitblazen en het dan benauwd kreeg en rochelde tot wij bang waren dat hij zou stikken.

‘Je kon lol met hem hebben.’

Dat was waar. Elke dag wist hij nieuwe moppen, die hij vertelde als we na een uur scheppen vijf voor de putter namen, maar sommige ervan konden we al dromen, en dan werd hij uitgejouwd. Zeker ééns in de week vroeg hij of we dat in de krant hadden gelezen, van dat mokkel op de Rozengracht, een Duitse soldaat had haar in haar hand geschoten, en ‘niets gebeurd’ voegde hij er dan triomfantelijk aan toe, ‘geen schrammetje’, en keek ons stuk voor stuk aan of we begrepen wat hij bedoelde. Of hij had iets beleefd in een andere

[p. 24]

werkverschaffing, waar iemand achter een bosje ging zitten schijten. Hij had zijn schep onder zijn kont gehouden, de drol opgevangen en toen gauw teruggetrokken. Die man had er niets van gesnapt en overal gezocht waar zijn bolus toch lag. En altijd had de rooie het geintje om aan het borsthaar te trekken dat uit mijn overhemd krulde, om te vragen of hij een sjekkie van me mocht draaien.

‘Hoe ben jij toen eigenlijk in de werkverschaffing terechtgekomen? In het begin van de oorlog werden de joden toch nog met rust gelaten?’ vroeg Duivenoord nieuwsgierig.

‘Dat is zo,’ antwoordde ik, ‘maar Hoogland was immers een gewone werkverschaffing? Herinner je je Vogel nog? Dat was toch ook een jodenman. Ik zal nooit vergeten hoe hij vertelde dat hij, voor de oorlog nog, eens met de voddenkar op stap moest zonder dat er geld in huis was, en geld heb je ook nodig om oude rotzooi op te kopen, dat willen de mensen nooit geloven, had hij eraan toegevoegd. “Ik zal wel zien hoe ik me er door sla,” had hij tegen zijn vrouw gezegd. In de Van Baerlestraat werd hij binnengeroepen, daar kon hij een prachtige kinderwagen overnemen, een tientje vroeg de eigenares ervoor. Hij had ernaar gekeken, een dekentje opgetild, naar het matrasje gestaard, en toen uitgeroepen: “Voor geen geld wil ik die wagen, mevrouw, er zit onrein in.” Hij had een vies gezicht getrokken en gezegd: “Kijkt u zelf maar.” De vrouw had een stap achteruit gezet, durfde niet te gaan kijken, en had geantwoord: “Als u de wagen mee wilt nemen krijgt u een rijksdaalder van mij.” Maar hij vertelde ook dat andere vrouwen “eisjediesj” waren en met hem naar bed wilden.’

‘Maar jij, hoe kwam jij bij ons?’ drong Duivenoord opnieuw aan.

‘Toen de oorlog uitbrak werkte ik bij een bank. Maar ik moest in dienst, en kon na de demobilisatie niet terugkomen. Als je werkloos was mocht je de dienst niet uit en werd je bij een of andere “arbeidsdienst” ingedeeld - ik weet de naam niet meer, later werd het de luchtbescherming. Als je toch wilde demobiliseren,

[p. 25]

mocht je niet in de steun worden opgenomen. Ik waagde het erop. En eenmaal thuis, ging ik naar mijn vakbond, waar ik al tien jaar lid van was, om steun. Maar ze deden het niet, en toen moest ik naar sociale zaken. Na een week werd ik al gekeurd voor de werkverschaffing. Eerst kwam ik in het Twiske, om te baggeren, met een schepnetje. Ik had een hele rauwe schouder van het schuren van de treklat, het wou niet over gaan, en ik haalde geen twintig gulden in de week. Toen opnieuw gekeurd, lichter werk zei de dokter, en het werd Hoogland. Dat viel ook niet mee, maar alles leert op den duur. En de verdienste ging ook wel: tussen de 25 en 30 gulden. Weet je Arie, onze putter nog? Die kon de opzichter van de Heide Maatschappij goed belazeren. De meedat kwam er aan te pas, en dan wist Arie er altijd nog een paar kuub bovenop te matsen.’

‘Die was zo link als een looien deur,’ bevestigde Duivenoord.

De klok in de huiskamer begon te slaan, en ik telde mee tot vijf.

‘Ik ga nu echt,’ zei ik, en wilde opstaan.

Maar mijn maat van weleer drukte me weer op mijn stoel.

‘Nog één bakkie koffie,’ smeekte hij.

Hij kwam al gauw terug, morste toen hij mij mijn kopje aanreikte.

‘Ik ben na de oorlog niet meer achter het draaiorgel gegaan,’ begon hij nu zelf. ‘Dat was hard werken en weinig verdienen. Dat geloven de mensen niet, ze denken dat je een soort bedelaar bent, maar de halve dag sta je aan een groot wiel te draaien, en de andere helft van de dag loop je achter zo'n zwaar bakbeest te duwen. Als het regent zijn er geen mensen op straat, en als je een keer goed vangt, moet je het altijd nog met zijn drieën delen. Nee, nu ben ik taxichauffeur, dat bevalt me beter. Ook geen vetpot, maar je beleeft nog eens wat, en soms heb je een doorslag, dan wil een zeeman dat je hem rechtstreeks naar een hoerenkast brengt. Zo is er altijd wel wat.’

Maar nu wilde ik toch naar huis.

Het leek alsof Duivenoord het voelde, en hij vroeg: ‘Hoe is het je broer gegaan? Die heb ik toen eens ontmoet, weet je wel?’

Ik schudde het hoofd, maakte met mijn handen een verloren gebaar.

‘Ook al,’ zei hij. ‘Net als je familie zeker?’

Ik knikte.

In godsnaam, als hij daar maar niet over doorzaagde, en ik stond op.

‘Jij bent gemengd gehuwd, hè?’ wilde hij weten terwijl hij opstond.

‘Ja.’

‘Dan heb je geluk gehad. Jullie waren allemáál voor de dood opgeschreven, alleen was Hitler nog niet aan jullie toe toen de oorlog was afgelopen.’

Ik zweeg. Liep naar de deur.

Duivenoord ging voor mij staan.

‘Ik ben eenzaam, zonder wijf, en met mijn dronken harses,’ sprak hij voor zich uit, ‘maar wie er van jullie goed door is gekomen moet ook wel eenzaam zijn.’

Ik duwde hem op zij, struikelde bijna over de drempel, maar op de trap was het niet meer zo donker, en op straat fietsten de eerste arbeiders van de dagploegen naar hun werk.

Daar was de Van Woustraat al. Nog één etappe, dan was ik thuis.

Zachtjes sloot ik de deur open, liep op mijn tenen naar binnen om niemand wakker te maken. Maar ik was nog niet in de huiskamer, of ik hoorde zachtjes roepen: ‘Wat ben je vreselijk laat.’

Ik kleedde mij haastig uit, kroop in bed.

‘En wat ben je koud. Moest je overwerken?’

Ik schudde van nee, wilde alles vertellen, maar mijn keel werd dichtgesnoerd.

‘Je bent zo gespannen, ik voel het aan je vingers, wat is er gebeurd?’

Ik staarde voor mij uit, maar nu betastten warme vingers mijn blote lichaam, kustten haar lippen mijn ogen, en haar warmte sloeg op mij over, en wij werden samen een, langzaam, toen vlugger, tot de hartstocht mij overweldigde en mijn zaad zich in haar lichaam spoot. En toen moest ik huilen, vreselijk en rauw, en ik schreeuwde mijn verdriet uit, tot zij een kussen

[p. 26]

op mijn hoofd duwde, want de kinderen mochten het niet horen. En zij huilde ook, en zei: ‘Het is zo erg, wat ben je toch gewond. Soms ben ik bang dat het nooit meer zal overgaan.’

‘Jij hebt het mij toch altijd geholpen als het moeilijk was,’ antwoordde ik zachtjes, en mijn gezicht gloeide na. ‘Nu heb je ook mijn eenzaamheid verbroken.’

‘Liefje,’ fluisterde zij zacht.