Maatstaf. Jaargang 22

[p. 29]

Sal Santen Een geintje

De warmte van de vorige dag hing nog in de schoenmakerij. Ik sprenkelde bleekwater in de naden van de vloer en tussen leerafval, maar mocht met het scherpe goedje vooral niet morsen op de stapel schoenen, ofschoon daar juist de vlooien in zaten die ons zouden bespringen.

Intussen tekende vader met krijt in zijn prachtig handschrift, dat een ouderwetse schoolmeester hem niet had kunnen verbeteren, het gedichtje van de dag op een plaat leer, die hij buiten - naast de deur - zou ophangen om klanten te trekken. Elke ochtend had hij nieuwe invallen bij het neerschrijven ervan, en ik volgde hem, regel voor regel:

Wacht niet met uw schoenen tot het giet,
Uw voeten worden nat, u vat een kou,
Krijgt longontsteking, hebt berouw,
Eerst scheen de zon, dan steekt verdriet.

dus doe dat niet

maar kom subiet!!!

Straks zou er iemand blijven staan om het versje te lezen, over vijf minuten of over een half uur, en altijd was het een belangrijke gebeurtenis, die geluk moest aanbrengen, zoals het jatmoos van sommige klanten het begin van een goede dag zou betekenen. Het jatmoos, de eerste betalende klant van de ochtend, want wie pofte deed er niet aan mee.

Tante Trui, de kruideniersvrouw van twee huizen verderop en leenvrouw van de buurt, plensde een emmer water over de stoep, zei ‘dag schoes’ en verdween weer in haar winkel. Intussen zocht vader schoenen uit die vandaag gemaakt moesten worden, met voorrang omdat de klanten er al om hadden gevraagd, en soms kankerden zij dat ze niet op tijd klaar waren, want vader was weliswaar de beste schoenmaker van de Pijp, maar hij was verstrooid en vergat vaak welke dag hij had gezegd, of hij had niet aan het stikwerk gedacht, en dan kwamen de klanten mopperend terug.

‘Trek jij van dit stapeltje maar vast de oude zolen en hakken af,’ zei vader, ‘dan kan Maurits er straks meteen aan beginnen als hij van de dokter komt. Die heeft me wat aangehaald met zijn boksen. Een ander leert het om tikken uit te delen, joúw broer verstuikt zijn duim. Als hij maar mag werken. Aan jou heb ik niets. Je weet niet eens hoe je een spijker recht in een hak moet slaan.’

Wat kon ík eraan doen? Het was mijn vak niet, en als ik niet werkeloos was geworden hadden ze me met geen stok in de schoenmakerij gekregen.

Buiten hadden twee glazenwassers van Heinekens hun kar met meterslange ladders voor de stoep bij de winkel neergezet. Het waren vaste klanten, zoals alle glazenwassers uit de Eerste Van der Helst, want waar anders werden er zulke dikke leren zolen onder hun schoenen geslagen, zolen die onverbiddelijk sleten bij elke stap die zij achter hun kar zetten? Rubberzolen waren er ook, veel sterker nog, maar vader verkocht die liever niet, dan zag je de klanten in geen half jaar terug. Hij was te eerlijk en een te slecht zakenman om het bestaan ervan te verzwijgen, doch kon niet nalaten erbij te vertellen dat je er zweetvoeten van kreeg en dat volgens een wetenschappelijk artikel van een dokter rubber te veel meeveerde bij elke stap, wat niet goed was voor de hersenen.

Intussen stonden de mannen in hun witte pakken druk met elkaar te praten, zonder zich om de warmte te bekommeren. Een van de twee, zijn rechterbeen op de duwstang, een elleboog op zijn knie, terwijl zijn hoofd in zijn hand rustte, luisterde aandachtig naar zijn maat, die sprak over het historisch materialisme.

[p. 30]

Vader maakte een spottende opmerking, die ook voor mij bedoeld was, want ik had nog kort geleden gepoogd hem duidelijk te maken dat volgens de dialektiek a niet gelijk is aan a. Als het maar niet zo benauwd was. Hij zocht iets tussen zijn gereedschap op de werktafel, pakte het schoenmakersmes en streek het met de blauwstalen kop door zijn grijze haar als een rite die aan het snijden vooraf ging. Hij spuugde in zijn handen, klemde een plaat leer tussen zijn knieën en sneed die doormidden alsof het brood was. ‘Die prutsers van de overkant hebben het mes weer niet goed geslepen,’ mopperde hij. ‘Kijk,’ onderwees hij mij, ‘ze hebben het aan weerskanten hol gemaakt. Dat mág juist niet. Als ze van de steun zijn uitgetrokken worden ze scharensliep. Of schoenmaker, en verpesten de prijzen terwijl zij lies onder de schoenen zetten. Hoe kun je nu goed werken met een bot mes! Dan heb je veel te veel kracht voor het snijden zelf nodig.’

Als een wervelstorm kwam de fluitist binnen, een magere man met een bolhoed op en een vlinderdasje die zijn tot de draad versleten donkerblauwe pak nog een zeker cachet gaven, een muzikant die elke dag op zijn ocarina een deuntje blies, maar vandaag hooghartig zijn hand ophield zonder een tegenprestatie te hebben geleverd. ‘Je hebt er weer wat moois van gemaakt,’ zei vader tegen hem terwijl hij in zijn portemonnee naar twee centen zocht, maar de fluitist antwoordde dat hij voor een goed concert in het Concertgebouw moest zijn. Nu was er toch de eerste klant, een beroemde schaker die voor Hitler was gevlucht en graag bij vader kwam die eens een goed dammer was geweest en in hetzelfde tiental met Springer, de wereldkampioen, had gespeeld. Zij werden het er nooit over eens wat nu moeilijker was, schaken of dammen, maar vader hield het op dammen, want daar moest je abstract bij denken omdat elke steen, ofschoon in beginsel van dezelfde waarde, in kwaliteit toenam of verminderde naar gelang van zijn plaats op het bord. Al gauw werd de strijd gestaakt, en vertelde de kleine, roodharige klant van de Stadhouderskade, terwijl hij vader en mij om beurten glunder aankeek door zijn dikke brilleglazen, dat hij in Zwitserland in café's om geld had geschaakt. Dan gaf hij een pion voor, en hij won het altijd, ook van de Zwitserse kampioen. Een andere gevluchte grootmeester, die ook een pion voor gaf verloor steeds van de kampioen. ‘Ik snap niet hoe jij zo van hem kan winnen,’ had hij verzucht, maar vaders klant had hem geantwoord: ‘Jij praat ook niet met hem als je zit te spelen.’ Vader moest lachen, uit beleefdheid, want de klant had het al eerder verteld, maar die liet zich niet ontmoedigen en vroeg belangstellend: ‘Sie sprechen englisch, Sie sprechen deutsch, hoe komt het dat u schoenmaker geworden bent?’

Vader haalde zijn schouders op, zuchtte even, schoof zijn bril, waarvan het linkeroor met een touwtje was gerepareerd, op zijn brede, hoge voorhoofd, en antwoordde: ‘Wat moet ik daarvan zeggen?’ Hij staarde voor zich uit, scheen naar zijn woorden te zoeken, zei toen alleen: ‘Pech.’

‘Wieso?’ drong de schaakmeester aan.

‘Ik was de beste op de lagere school, maar een ander ook, en die won het zilveren horloge, ík kreeg een papiertje.’

‘Dat is toch ook ein Beweis?’ vroeg de schaakmeester-klant.

‘Zoiets zei de bovenmeester destijds eveneens. Hij zorgde ervoor dat ik op een advocatenkantoor kon komen. Maar ik moest er op sjabbes werken, en dat mocht niet van mijn vader. Die was toen nog vroom, godbewaarme, niet lang meer, maar daar had ík niets aan. Vroom zijn is goed voor rijke joden, een sjlemiel kan het zich niet veroorloven.’

Intussen had vader een paar gummihakken onder de schoenen van de klant geslagen. ‘Poets jij ze even uit op de machine,’ zei hij tegen mij, ‘maar doe voorzichtig.’

Toen de schaakmeester vertrokken was bleef het rustig in de schoenmakerij, wel een uur lang. Er kwam een klant met stikwerk, en daar was geen pósjet aan te verdienen, iemand moest

[p. 31]

een paar veters hebben, toen kwam Van der Kolk, een zetter bij Het Handelsblad die niet krenterig was. Als een ander met teenstukken volstond, liet hij zijn schoenen verzolen, en terwijl de hakken van de meeste klanten tot het tandvlees waren afgelopen eer ze bij vader kwamen, die het als een bewijs aanvoerde dat de aarde rond was, liet hij ze geen centimeter scheefgroeien.

De klant was er nog toen oom David kwam, de jongste broer van vader, wel twintig jaar jonger, en plotseling was ik blij, want van al mijn ooms en tantes hield ik het meest van hém. Hij kwam altijd om zijn schoenen te laten maken, wat lang niet de hele familie deed. Ze zagen er helemaal niet als broers uit, vader was gezet en had een rond gezicht, terwijl oom David juist slank was, met een scherp gezicht, een donkere haardos, een zware bril. Hij was schoolmeester. Ze konden allemaal goed leren bij opa en opoe. Toen opa nog jong was en in een sigarenfabriek werkte, stond hij ook zijn mannetje. In de werkplaats wilden de sigarenmakers dat hij ging vertellen, over de socialistische beweging of een verhaal, en in die tijd rolden ze voor hem de sigaren.

Ineens gaf oom David een schreeuw. Hij was te dicht bij de uitpoetsmachine gaan staan, en de tweedjas die hij over zijn arm droeg, was tussen een rol van de machine geraakt en draaide mee, terwijl hij hem terug wilde trekken. ‘Zet de motor af!’ riep vader, maar de jas was al stuk, er zat een grote scheur in. ‘Die zal ik maar hier laten,’ zei oom, en dat was weer een mazzeltje, want dat gat kon moeder best verstellen, en ík had een jas nodig.

Oom David ging weer weg, en vader mopperde dat Maurits er nog steeds niet was. ‘Ga maar vast drie stratenmakertjes halen, bij de bakker in de Van Campenstraat,’ zei vader tegen mij. ‘En neem twee pond schelvis mee uit de Albert Cuyp, dat heeft moeder gevraagd.’

De vrouw van de bakker hielp. Zij was zo'n dertig jaar, mollig en met blond haar waar ik jaloers op was. Haar jurk was laag uitgesneden, en toen zij zich bukte om onder de toonbank een mes te pakken, kon ik haar naakte borsten zien. Plotseling richtte zij zich weer op, en ik dacht: ‘Ze heeft vast gemerkt dat ik keek,’ en kreeg een kleur.

‘Is je broer er niet?’ vroeg ze alleen.

Ik vertelde wat er met hem aan de hand was, en zij antwoordde: ‘Jullie zijn alletwee knappe jongens. De meisjes zijn vast gek op je, hè?’ Plagend keek ze mij even aan, sneed de drie halve broden overlangs door. ‘Wat moet er op?’ vroeg zij.

‘Boter en komijnenkaas,’ zei ik, en, idioot, weer bloosde ik.

Ik slenterde terug over de markt, keek of oom Hartog er niet stond met Chinees aardewerk, maar ik kon hem niet vinden. Toen kwamen de stalletjes met vis, die je al tegemoet stonken met die warmte. Ik zou maar bij Locher kopen, dat was een klant. Zijn zoon stond er, een reus van twee meter. Hij vroeg niet wat ik wilde hebben, zei: ‘Neem dit zootje maar mee voor een kwartje. Jullie moeten ze zelf schoonmaken.’

Ik wilde de vis in de tas doen waar het brood in zit, maar de schelvis zweette door de kranten heen waar Locher ze in had gestopt, en straks zou vader er wat van zeggen. Als er maar iets met het eten was, werd hij er misselijk van. ‘Wat heb je nu allemaal bij je,’ vroeg vader toen ik de schoenmakerij binnenstapte. De stratenmakertjes legde ik op de werkbank, de vis op de toonbank. ‘Een kópie,’ verzekerde ik, ‘alleen moeten ze worden schoongemaakt. Misschien kan u de koppen eraf snijden. Dat wil moeder altijd. Met het schoenmakersmes gaat het veel beter, zegt ze.’

Terwijl de zoutige visstank zich in de schoenmakerij nestelde, onthoofde vader behendig de schelvissen en wierp de koppen in de vuilnisbak. Maar de lucht bleef hangen. ‘Dat gaat niet,’ zei hij, ‘morgen komt de vuilnisman pas. Die stank, met die warmte.’

Toen, zonder nadere verklaring, pakte vader twee aangebroken dozen met gummihakken en vulde de ene doos aan met de inhoud van de andere. Met een geheimzinnige glimlach zette

[p. 32]

hij de leeggemaakte doos voor zich op de toonbank.

Voorzichtig, stuk voor stuk legde hij de viskoppen erin. ‘Zo,’ mompelde hij vergenoegd, ‘dat is klaar.’ Zorgvuldig paste hij het deksel erop, sneed van een grote bol touw een stuk eraf en bond dat om het pakje. ‘Jij hebt de Rode-Valkenproef afgelegd,’ zei hij tegen mij, ‘jij moet weten wat dit voor knoop is.’

Op een schoteltje goot hij wat petroleum, zocht op de vloer een oude veter, stopte die erin en stak hem aan als een pit. Het fikte lekker. Toen greep hij van de plank van de uitpoetsmachine een stuk slappe was, hield het in de vlam tot het ging knetteren, liet de brandende smurrie op de knoop van het touwtje glijden, zoals lak op een zak met kostbaarheden wordt aangebracht.

Hij maakte de punt van een anilinepotlood nat op zijn tong, en tekende met grote letters op het deksel de woorden: ik heb er lak aan. Grinnikend wikkelde hij ten slotte de doos in een stuk papier, waarin de banketbakker van de overkant zijn schoenen had gebracht, plakte de einden ervan met melklijm dicht en schreef op de bovenkant:

Voor de familie G.E.B. Betje,
Tolstraat nummer 3,
Amsterdam Zuid.

‘Breng jij het weg,’ gelastte hij mij.

‘Nummer drie in de Tolstraat bestaat toch niet?’ antwoordde ik verbaasd. ‘Tante Betsie woont op nummer 23, en dat is het laagste nummer van de straat. Het is gek, maar het is zo. Dat weet u toch ook?’

‘Natuurlijk. Jij laat het op straat vallen bij nummer 37 als niemand het ziet. Wie het vindt zal het wel willen bezorgen. En als ze zien dat nummer drie niet bestaat, wat dan?’ Vader keek mij vol verwachting aan, maar toen ik geen antwoord gaf, vervolgde hij: ‘Dan brengen ze het naar het politiebureau aan de overkant, als gevonden voorwerp. Eet nu je stratenmakertje op, en ga dan maar meteen.’ Het liefst zou ik het pakje afgeven op het postkantoor in de Van der Helst, maar ik liep

[p. 33]

er netjes mee door, rook er even aan en haastte mij verder.

In de Tolstraat aangekomen, bukte ik me bij nummer 37, legde het pakje op straat, knoopte omslachtig een schoenveter vast, maar nauwelijks wilde ik weggaan of er werd al geroepen door een oude vrouw die er juist aankwam: ‘Jongeheer, je vergeet wat.’

Ik bedankte haar beleefd, liep met het pakje de straat uit tot zij mij niet meer kon zien, draaide mij om, keek links en rechts om mij heen en liet de viskoppen haastig bij het bekende nummer vallen. Rustig liep ik naar de overkant van de straat en bleef daar even staan. Een meisje van een jaar of veertien raapte al gauw het pakje op, liep er de straat mee uit, keek verbaasd naar de huisnummers, stak toen resoluut over om het politiebureau binnen te stappen. Ik wachtte. Je kon nooit weten wat er gebeurde, en vader zou natuurlijk alles vragen. Daar ging het meisje weer, niets bij zich. Ik was op de vensterbank van een kapperswinkel gaan zitten. Nog eventjes. Plotseling werd er een hand op mijn schouder gelegd. Verschrikt keek ik omhoog. Het was een politieagent, met een fiets aan zijn hand. ‘Sta eens op,’ gebood hij, ‘een beetje vlugger. Wat doe jij hier al die tijd?’

‘Ik wacht,’ antwoordde ik.

‘Dat zie ik wel. Op wie?’

‘Op mijn neef.’

‘Pietje zeker, hé?’ vroeg de agent sarcastisch.

‘Hij heet Jaap.’

‘En zijn achternaam?’

‘Kerido.’ Vader zei dat je Querido zo moest uitspreken.

‘Waar woont die dan?’

‘Op nummer 23.’

De agent pakte me bij mijn linkerarm. ‘Kom eens mee,’ gelastte hij, en met grote stappen liep ik naast hem naar de overkant.

‘Bel eens aan,’ beet hij mij toe.

Ik drukte op de bel.

Toen er werd opengetrokken, beval hij: ‘Roep nu je neef,’ maar ik hoorde mijn tante roepen: ‘Wie is daar?’

‘Ik ben het tante,’ schreeuwde ik opgelucht naar boven. ‘Komt Jaap?’ ‘Over twee minuten,’ riep ze terug.

De politieman pakte me bij mijn kraag. ‘Je boft,’ zei hij. ‘Donder nu de straat uit.’

Ik holde weg, blij dat het zo goed was afgelopen. Vader zou het tante wel vertellen. En zij zou het zeker begrijpen, want hij had haar ook wel eens geintjes laten doen. Toen zij op atelier werkte en de cheffin jarig was die te zuinig was om haar gat te krabben, had vader een gedichtje voor haar gemaakt dat ze had opgelezen waar iedereen bij was:

Wij vieren feest, omdat u jarig bent,
En u ons vast met taartjes weer verwent,
Niet één, of twee, nee, drie of vier, of vijf,
Die voel je nog eens in je lijf.