Maatstaf. Jaargang 21

Ben van der Velden Brief uit Parijs

Behalve links dat zich kenmerkt door dikbuikigheid, en rechts dat zo mager is dat het zelfkastijding doet vermoeden, is hier nog een derde categorie: de hom-noch-kuit-groep. Het zijn weinig opvallende lieden die zich er - in tegenstelling tot hun linkse en rechtse soortgenoten - wel voor zullen hoeden je ongevraagd op de hoogte te stellen van wat zij denken. Dat kan moeilijk anders, want zij denken niet veel. Hom-noch-kuit beperkt zich tot aanwezig zijn, bij voorkeur op gelegenheden die met ‘literair’ worden gekenschetst. Vergis je bij dat woord ‘literair’ niet. Het heeft weinig met schrijven of lezen te maken, maar geeft meer het met een bepaalde geestesgesteldheid staren, knikken en drinken van liefst whisky weer. Misschien maakt een voorbeeld je duidelijk wat ik bedoel. Brochier, hoofdredacteur van een blad waarin schrijvers over schrijvers schrijven, vierde zijn bruiloft met een gezelschap van literatoren en hom-noch-kuit. Uit de verhalen achteraf bleek dat de hom-noch-kuit-groep niet de discussies over Montesquieu en over de vraag of Proust op zijn rug of zijn zij liggend in bed schreef als het literaire van deze avond hadden be-

[p. 90]

schouwd, maar het feit dat Brochier toen het al laat was in een vaas met rozen ging zitten (en meteen als gebeten weer opsprong).

Hoewel ik mij realiseer dat hierover getwist kan worden, ben ik toch geneigd een man als Jacques Jaubert, ongeveer vijftig jaar en literair redacteur van Le Figaro, tot de hom-noch-kuit te rekenen. Met grijze haren, grijs kostuum, grijze butterfly en wit overhemd woonde hij onlangs het belangrijkste literaire evenement van het jaar bij: de bekendmaking van de prix Goncourt. Hij was daarvoor een politiecordon gepasseerd dat tegenwoordig bij iedere bijeenkomst van meer dan tien personen in Frankrijk aanwezig is om verstoring van de openbare orde te voorkomen. Daarna was hij met een stokoud liftje waarin twee personen lijfelijk kontakt niet kunnen vermijden, naar de tweede etage van restaurant Drouant gehesen.

Kaarsrecht stapte hij de eetzaal binnen, waarin een verzameling journalisten, schrijvers en hom-noch-kuit opeengepakt stond. Een vraag van een oudere dame aan haar vriendin (‘Wie is dat nu weer?’) deed hem blikken noch blozen. Hij ging stram onder een kristallen luchter staan, bemoeide zich niet met ruzies over de vraag of de verstikkende hitte wel of niet met een open raam bestreden moest worden, maar maakte wel wanneer zich een schrijver langs hem drong, een lichte buiging. Toen eindelijk de Goncourt-winnaar bekend werd gemaakt, kon hij niets verstaan omdat de aanwezige fotografen en degenen die vonden dat het jaarlijks dinerende Goncourt-gezelschap zich weer eens had vergist nogal hard schreeuwden. Maar Jaubert wachtte rustig tot de naam van de bekroonde in zijn omgeving werd gemompeld en prevelde toen zelf ook: ‘Chessex, ja, ja, Jacques Chessex.’ Daarna - en daarmee demonstreerde hij zijn hom-noch-kuit zijn - keerde hij zich om en ging hij tegen iedereen die het maar horen wilde de grote kwaliteiten van Chessex roemen.

Later op de dag ontmoette Jaubert Chessex. Dat ging als volgt. Chessex zat in een kleine kamer bij uitgeverij Grasset achter een bureau. Jaubert stapte binnen, gevolgd door een als jongeheer verklede ongeveer vijfentwintigjarige. Hij stapte op Chessex toe, stak zijn hand uit en zei: ‘Jacques Jaubert.’ Waarop Chessex: ‘Jaubert? Waar bent u van?’ Jauberts gezicht verried eerst verbazing, daarna ergernis. De anonieme jongeman stapte naar voren en redde de situatie: ‘Le Figaro, mijnheer.’

Toen begon Jaubert, stram voor het bureau staande, Chessex vragen te stellen. Hij bleek zich er in niet geringe mate voor te interesseren hoe Chessex, de Zwitser, het vond in Parijs geaccepteerd te worden. Hij nam als vanzelfsprekend aan dat Chessex al een verhuizer had gebeld om zijn meubilair van Lausanne naar de Franse hoofdstad te laten overbrengen en bekeek de Goncourt-winnaar als een prehistorisch dier toen deze meedeelde dat hij niet van plan was Zwitserland te verlaten. Al die tijd hield Jaubert zijn handen strak bij de vouw van zijn broek als een militair die het ‘op de plaats, rust’ niet heeft gehoord en noteerde hij niets. Aanvankelijk dacht ik dat hij in zijn kostuum - dat nogal ruim om zijn lijf hing - een minuscule bandrecorder had verborgen, maar dat bleek een vergissing. De anonieme jongeman had een blocnote tevoorschijn gehaald en stond als een razende te noteren. Toen het gesprek was afgelopen kon Jaubert zich waardig tussen het whisky en champagne drinkende gezelschap bij uitgever Grasset begeven. De jongen rende naar de krant om de aantekeningen uit te werken.

Ik ben Jaubert uit het oog verloren toen ik niet wilde missen hoe Jean-Marie Banier door een enthousiaste medewerkster van Grasset als Goncourt-winnaar van volgend jaar werd voorgesteld. Banier onderging dit eerbetoon met een allercharmantste glimlach. Zoals een fotoreportage in de kleurenbijlage van de Sunday Times eerder aantoonde - Banier die naakt op bed ligt, met een laken over zijn geslachtsdeel gedrapeerd, en zijn haren droogt; Banier in spierwit kostuum op de bromfiets met achterop het zusje van Françoise Sagan;

[p. 91]

Banier in schemerlicht dinerend met Aragon - kan hij dat beter dan schrijven. Wanneer je dat wilt controleren raad ik je zijn roman La tête la première aan, je bent voor eeuwig van hem genezen. Na de gelukkige voorspelling over zijn literaire toekomst zwierde het in een getailleerd tweedjasje geklede jonge talent hups weg.

Banier mag er overigens wel rekening mee houden dat voorspellingen bij Grasset niet altijd uitkomen. Toen ik, op zoek naar een toilet, in een lange gang in het uitgeverspand een deur opende, stuitte ik op het publiciteitsmateriaal dat zou zijn uitgedeeld wanneer Lucien Bodard met zijn roman Le Consul de Goncourt had gekregen. Hij is heel iemand anders dan Chessex, die de Zwitsers aanvalt om hun Zwitser zijn en zich honderd procent Zwitser voelt. Bodard schrijft in Le Consul over China, waar hij als Fransman is geboren en dat hij als Frans journalist heeft bezocht. Overigens heeft hij, zoals niet ongebruikelijk bij serieuze Goncourt-kandidaten, als troost de prix Interallié gekregen.

Na hun stemming en diner hebben de leden van de Académie Goncourt hier 's avonds voor een schitterende televisievoorstelling gezorgd. Duidelijk in de verwachting aan de kijkers te worden voorgesteld als een illustere groep literatuurkenners, begonnen zij het programma met diepzinnige gezichten. Toen zij echter plotseling geconfronteerd werden met Roger Gouze, de auteur van Les bêtes à Goncourt, ontdekten zij in de val gelopen te zijn. Er ontstond een hoogst amusant tumult toen Gouze geen seconde onbenut liet om het gezelschap te bestoken met zijn na een onderzoek getrokken conclusies: de prix Goncourt wordt meestal toegekend aan een schrijver die later blijkt weinig tot niets te betekenen terwijl belangrijke schrijvers angstvallig worden vermeden. Gaat de prijs wel naar een belangrijk schrijver, dan kan men moeilijk over een aanmoedigingsprijs voor jong talent spreken (Proust kreeg de Goncourt drie jaar voor zijn dood!).

Over Proust gesproken, weet je dat zijn nagedachtenis hier zulke vreemde vormen begint aan te nemen, dat zelfs studies van leden van de Société de Marcel Proust et de Combray over de verschillende wijzen waarop men een madeleine in een kopje thee kan dopen daarbij vergeleken kinderachtig zijn? Met wie ik ook over de vreemde gebeurtenissen van de afgelopen tijd sprak, niemand kon er een logica in ontdekken.

Het is begonnen met het verslag van de ontmoetingen van Jean Plumyène en mij met Céleste Albaret, vroeger Prousts intieme huishoudster. Mevrouw Mante-Proust, nicht en erfgename van de schrijver, schakelde haar advocaat in die namens Céleste trachtte het boekje verboden te krijgen. Hij had geen succes.

Kortgeleden verscheen Monsieur Proust, de als onverbiddelijke bestseller uitgegeven herinneringen van Céleste, opgetekend door Georges Belmont. Aan dat boek werd een televisie-uitzending gewijd door Claude Mauriac, van wie men zou verwachten dat hij als verwante van mevrouw Mante-Proust zou juichen over het boek van Belmont. Maar wat gebeurde? Mauriac ging Belmont met een ongeremde agressie te lijf, beschuldigde hem ervan Célestes taal teveel te hebben bijgeschaafd, haar persoon bovendien te hebben verheven tot het geheim van Prousts literaire kwaliteiten en raadde de kijkers aan liever het kleine verslag van Jean en mij te lezen. Céleste, die naar de uitzending keek, kreeg - treurig genoeg - dadelijk na afloop een hartaanval.

Mevrouw Gévaudan, haar dochter, informeerde hoeveel exemplaren er van ons boekje waren verkocht. Mevrouw Mante-Proust hield zich stil.

In een proefschrift van Pierre-Marie Dioudonnat over het aanvankelijk onvervalst rechtse en later fascistische tijdschrift Je suis partout (1930-1944) heb ik het volgende citaat gevonden uit een artikel van Jean Paillard uit 1937: ‘Men moet de moed hebben één ding te erkennen. Wij Fransen zijn merendeels ontevre-

[p. 92]

den over onze regering. Is het zo buitengewoon dat de koloniale massa's dat ook zijn? Het drama is dat de ontevredenheid zich bij ons richt op een nationale restauratie - met uitzondering natuurlijk van de communisten die zich door het buitenland hebben laten omkopen - terwijl zij zich in onze koloniën, door een natuurlijke en heel begrijpelijke reactie, tegen Frankrijk richt.’ Iemand als Van Galen Last, die Henry de Montherlant zo bewondert omdat hij na een reis door Marokko in 1928 de roman La rose de sable schreef, waarin hij het opnam voor de onderdrukte Marokkanen, kan zich misschien met dit citaat eens realiseren dat er tussen de twee wereldoorlogen behalve humanitaire, nog meer redenen bestonden om tegen het kolonialisme te zijn. Ik herinner mij overigens dat Van Galen Last in een artikel dezelfde fout heeft gemaakt als Alastair Hamilton in The appeal of fascism, door te beweren dat Montherlant La rose de sable kort na zijn Marokkaanse reis schreef maar pas in 1968 publiceerde. Al voor de oorlog verschenen er delen van deze roman, waarbij de schrijver zowel het pseudoniem François Lazerge gebruikte als zijn eigen naam.

Ik heb de man weer ontmoet die kans zag vijf jaar lang een niet geringe functie bij het Franse ministerie van landbouw te bekleden zonder ooit te werken. Hij verscheen één keer per week, werd dan door zijn chef uitgescholden die wilde dat hij gewoon ging werken, en schrok daar vervolgens zo van dat hij een week bleef thuiszitten. Zo ging het week in week uit, maar uiteindelijk is het toch misgelopen. Een brief van het ministerie waarin de ambtenaar ontslag werd aangezegd wanneer hij niet dadelijk aan het werk zou gaan, heeft hij beantwoord met een brief waarin de chef werd voorgesteld als een bruut. Hij wilde weer aan het werk gaan, wanneer de chef werd ontslagen en hij diens functie zou krijgen. Lange tijd meende hij dat zijn brief - vooral door de talentvolle stijl - zo'n indruk moest maken dat zijn voorstel zeker geaccepteerd zou worden. Om zijn minachting voor de brute chef kracht bij te zetten, besloot hij zelfs die ene keer in de week niet meer naar het ministerie te gaan. Toen volgde de ontslagbrief. Onze vriend is nu een jaar zonder werk. Hij wandelt, verdiept zich in het parkeerprobleem en in Chili en kijkt thuis of het meisje - dat aangenomen moest worden om zijn echtgenote de kans te geven hele dagen te werken - de kinderen wel goed verzorgt.

Je moet deze stad nu toch eindelijk weer eens bezoeken. Al was het maar om de vrouw van net in de veertig te ontmoeten die bij de Goncourt-cocktail vertelde op zoek te zijn naar een man die met haar rustig aan de Rivièra wilde gaan wonen, of de acteur die mij zei ‘een van de bekendste linkse Nederlandse schrijvers, Saint John’ te kennen.