Maatstaf. Jaargang 21

[p. 1]

[Nummer 7/8]

Bories Pilnjak In Japan

Mister Smith uit Sjanghai, een Amerikaans staatsburger, liet zich tegenover mij als volgt over Japan uit: ‘Nou dan, dat Japan is geen lánd, de duivel mag weten wat het wél is!’ zei Mister Smith. ‘Het zijn allemaal zwendelaars en stommerds, al glimlachen ze dan voortdurend. En... alle Japanners zijn idioten. De duivel mag weten hoe dat zit, maar als er vijf Japanners bij mekaar zijn, dan krijg je geen poot aan de grond, dan praten ze je óm.’ ‘En als het er tien zijn?’ vraag ik. Mister Smith zwijgt. ‘Tien Japanners bij mekaar die bedonderen zelfs de slimste jongen ter wereld,’ zegt Mister Smith kwaad.
Het No spelen de artiesten met maskers op, in het poppentheater spelen poppen zo groot als een mens, ze worden voortbewogen door mensen; en de conventies van de handelingen op het toneel zijn daar tot een summum opgedreven, waar toch de toeschouwer, gezeten op de vloer nadat hij zijn gèta's [Japanse houten sandalen] in de vestibule heeft afgegeven, geacht wordt die ‘niemandjes’ op het toneel die de poppen besturen, niet te zien, en zich dient te verbeelden dat het de poppen zijn die praten en zingen met de stem van de buikspreker die met zijn samisen [driesnarige Japanse gitaar] terzijde zit. B. Pilnjak: ‘Wortels van de Japanse Zon’.

Bories Pilnjak, een van de Russische prozaïsten die in de jaren twintig van deze eeuw furore heeft gemaakt, had zijn roem en populariteit vooral te danken aan ‘composities’ zoals ‘Het Naakte Jaar’, ‘Roodhout’, e.d. Minder bekend zijn twee werken van Pilnjak, die ontstaan zijn na een reis naar China en Japan in het voorjaar van 1925, namelijk ‘Chinees Dagboek’ en ‘Wortels van de Japanse Zon’; hoewel Pilnjak zélf naderhand geschreven heeft dat de lezers de ‘wortels’ gevoeglijk konden weggooien omdat ze tóch niet deugden, vind ik ze best de moeite waard omdat ze een goede kijk geven op tal van sociale aspecten van het Japan van tóen dat in die dagen al aan het uitgroeien was tot een grote mogendheid, en... op de méns Pilnjak. Ter illustratie het volgende (vertaalde) stukje dat zéker niet het beste is van de serie:

2. Japan zoals het mij voorkomt: de politie

(...)

Ik leg meteen mijn kaarten open op tafel, want ik kan niet anders opbrengen dan gevoelens van volslagen verbijstering en van volslagen idioterie ten aanzien van de Japanse politie; en niets anders dan gevoelens van dankbaarheid en hoogachting, ja zelfs van schuld, tegenover de Japanse gemeenschap. Wat de politie betreft.

Zoals ik al schreef komen er in de Japanse theaters van die ‘niemandjes’ voor die men geacht wordt niet te zien, maar die iedereen ziet en die in hun toestand van onzichtbaarheid (ook) aan het spel meedoen. Zélf noemen de Japanners hun geheime agenten ‘inoes’, dat wil zeggen: honden. Nu dan, die ‘niemandjes oftewel inoes’, die niemandshonden, hebben heel wat van mijn plezier vergald.

Ik zal bij China beginnen, aangezien de Chinese grondgebieden voor mij de ouverture waren. Aan de Chinese grens waren mij al mijn boeken afgenomen door de inoes van

[p. 2]

Tsjang Tso Ling, ze hadden zelfs mijn Flaubert afgepakt, Salambbô, een uitgave van 1897: bolsjewistisch besmettingsgevaar! In Charbien was op een lezing van mij, toen ik juist mijn mond had geopend om te spreken, een Chinese bollebof van de politie op mij toegestapt en had - letterlijk - het volgende gezegd:

‘Sepreek niet gaan. Beetje beetje zing, beetje beetje dans. Lees niet gaan.’

Ik begreep er niets van. Het werd voor me vertaald: de politie verbiedt mij te spreken en lezingen te houden, maar staat mij toe te dansen en te zingen. - Er werd naar verschillende instanties gebeld, er heerste opwinding, ze stonden voor een raadsel; enkelen raadden mij zelfs aan de lezing half-zingend voor te dragen. Een gezongen voordracht van mijn lezing wees ik van de hand. Het was toch zo'n goedhartige Chinees: hij stond er bedremmeld te glimlachen, een hoffelijke man, hij begreep er niets van en verklaarde iedereen voor de honderdste maal: ‘Sepreek niet gaan. Beetje beetje zing.’ - We zijn toen uiteengegaan zonder iets bereikt te hebben.

(...)

Een fantastisch, zo op het oog beeldschoon land: Korea, het Land der Morgenklaarte zoals het op zijn Koreaans heet, een verlaten land van bergen, dalen, en blauwe zee. Behalve wij reisden in de wagon nog Japanse officieren mee, een blauwe lente zegende de aarde; wij zaten in de ‘observation car’, in een glazen wagon die aan het einde van de trein was aangekoppeld opdat men door de ramen het - waarlijk fraaie - schoon kon aanschouwen. Wij zaten op het terrasje van de observationcar, koesterden ons in het maartse zonnetje, verlustigden ons aan het schouwspel van de witte kleding der Koreanen, nét of heel Korea gelijk een middeleeuws, witgepijd klooster was; de Koreanen, groot, rijzig van gestalte, in witte kledij, zwoegden op hun rijstakkers. In de restauratiewagen waren de boys traag in het serveren, daar in de zon en zoelte na de blauwe en moordende vrieskou van Mantsjoerije. Tegen de nacht doemde Poesan voor ons op, de Straat van Tsoesjima; en de volgende morgen wachtte ons het echte Japan, Sjimonoseki.

Mijn beslommeringen begonnen vanaf Poesan. Op het ogenblik waarop ik achter mijn zwijgzame kruier aan liep, werd ik doordringend aangekeken en aangehouden door een kort mannetje met een hoed op en met een Europese jas aan die hem net zo om het lijf hing als een kimono míj gedaan zou hebben.

‘Oe Roesies, oe poeraten Roesies, oe geretterde?’ vroeg hij mij gestreng in het Russisch.

‘Ja, ik ben een Rus,’ antwoordde ik.

Toen werd hij hoffelijk, maakte een diepe buiging, begon te lispelen en zei:

‘Oe Biroenjakoe-san [Japans voor ‘mijnheer Biroenjakoe,’ ‘mijnheer Pilnjak’]? Oe Nippon besoek? Iek rees in koerants.’

Hij voerde het spelletje op dat hij toevallig over mij in de kranten had gelezen, dat hij het daardoor wist.

‘Oe s'koereif-s'koereif?... riteratsoeroe?!’

‘Ja, ik ben auteur, ik schrijf.’

Mijn koffers waren al ergens aan boord. De inoe stapte op en bracht mij aan boord van de stomer, hij had toch de tijd aan zich, ziet u, en hij was heel beminnelijk. De ordelijkheid onder de Japanners laat niets te wensen over, mijn koffers stonden al buiten mij om in de hut op mij te wachten. En vlak achter mij aan stapte de inoe mijn hut binnen, uiteraard zonder mij er ook maar éven om te vragen, ging zitten, haalde velletjes papier voor den dag en begon - nu zonder een spóór van beminnelijkheid, met catastrofaal idiote verveling op het gezicht, met een moeite die ik zou hebben met het penselen van hun karaktertekens - te schrijven.

‘Oe Biroenjakoe-san? Oe geretterde? Oe s'koerei-s'koereif riteratsoeroe?’

Hij ondervroeg me zoals men dat op alle politiebureaus op onze aardbol doet. Hij legde uit dat hij van de ‘pelisie’ was, agent voor speciale opdrachten ter beschikking van de gouverneur van Poesan... en hij begon met mij over

[p. 3]

ditjes en datjes te praten, te vissen terwijl hij de taal niet kende, hij nam er zijn gemak van, een hond. Ik begon al het idee te krijgen dat hij in mijn hut zou meevaren naar Sjimoneseki, en ik zei hem:

‘Misschien kunt u hier maar liever weggaan, er reist ook nog een vrouw in deze hut, zij zal zich moeten omkleden.’

Wanneer een Japans niemandje geen antwoord wil geven, doet hij alsof hij u niet verstaat en u niet begrijpt.

‘Zegt u eens, reist u met mij mee tot Sjimonoseki?’

‘Nee, ginds wordt u opgevangen door een andere pelisie.’

Mijn inoe ging als laatste van boord. Ik heb hem nóg eens ontmoet op de terugreis uit Japan: hij begroette mij als een oude bekende; hij was héél wat levendiger, sprak prima Russisch, maakte een babbeltje over ‘riteratsoeroe’, en vroeg:

‘Wat vindt u van de Japanse politie?’

Ik gaf hem onverbloemd het antwoord dat de Japanse politie op mij een idiote indruk had gemaakt. Hij schoot in de lach en zei:

‘Ja, weets oe, een ekts hontze bân....’

De Straat van Tsoesjima is prachtig, en de Japanners hebben daar uitstekende stoomboten in lijndienst varen, en bij de derde klasse op die boten, deelde Mister Smith mij mee, hebben ze een gemeenschappelijke badinrichting voor mannen en vrouwen. Maar ik had geen enkele belangstelling voor al het schoons, voor goede kwaliteiten dan wel folklore. In Sjimonoseki werd ik opgevangen door nu niet meer één, maar wel een half dozijn inoes. Lispelend en ontstellend, onwrikbaar hoffelijk noteerden enkelen de naam van mijn grootmoeder, terwijl anderen mij een ‘Verklaring’ dicteerden bij welke ‘ik, ondergetekende’ mij verplichtte niet de Japanse politieverordeningen te overtreden en mij niet bezig te houden met communistische propaganda. Onder toezicht van een inoe bracht ik een bezoek aan de sorteerafdeling. Een inoe vergezelde mij naar het restaurant. Een inoe nam voor mij een treinkaartje. Enkele inoes bij elkaar duwden mij in een lege wagon waar mijn koffers lagen... en in de bagage rommelen, onder het lispelen van woorden uit eerbied voor die bagage, dát kúnnen de inoes virtuoos, in de trant van Sjinobi.

Ik was volkomen nuchter, maar ik kreeg van mijzelf het idee dat ik die dronkeman op het filmdoek was die veertig politieagenten probeerde te ontvluchten. Ik had niets illegaals bij me, al mijn documenten waren in orde, ik reisde eigenlijk op uitnodiging van de Japanse gemeenschap, op uitnodiging van de Japanse kranten.

Ik werd gefouilleerd, mijn bagage werd overhoop gehaald, ik kwam onder politiegeleide te staan; al mijn handelingen en wensen werden door de inoes voorkomen, de inoes beslisten zelfs voor mij wat ik eten wilde. Op de reis werd ik vergezeld door kameraad Popov, de voorzitter van het Syndicaat voor Vetten en Oliën, hij had eveneens politiegeleide gekregen, ze hadden hem gefouilleerd, alleen hadden ze geen ‘Verklaring’ van hem geëist.

Mister Smith - die ze alleen gefouilleerd hadden en een lijst met vragen hadden afgenomen - had onze kant niet uit gekeken.

In het restaurant was een vijftiental correspondenten de zaal komen binnenrollen. Er bestond toch zo iets als een internationale broederschap van de arbeiders-met-de-pen; vanaf mijn plaatsje bij de politie zette ik het op een loeien tegenover hen... en dáár leerde ik voor het eerst de individuele trekken van de Japanse gezichten te onderscheiden aan de wijze waarop de correspondenten zwijgend hun hoofden bogen. De fotojournalisten vroegen de inoes een stapje opzij te gaan.

In mijn geest was het al uitgestoeid tot een mystiek begrip: de woorden waarmee de inoes zich steeds weer (in het Russisch) tot mij richtten: ‘Oe Roesies? Oe geretterde? Oe s'koereif-s'koereif riteratsoera?’

De inoes zetten ons op de trein; de trein voerde ons binnen in de schone pracht van Japan, in de voor het oog ongeloofwaardige verruk-

[p. 4]

kingen, in de groene bosschages, in de rijpende sinaasappelperken en in zulk een diepte van blauwe baaien aan zee en van een blauwe hemel en van blauwe bergen... dat er toen opeens een inoe tegenover mij zat, en die inoe gaf mij zijn visitekaartje: ‘Ambtenaar voor speciale opdrachten ter beschikking van de gouverneur van Sjimonoseki’, de inoe legde mij danig de duimschroeven aan, mij: een op bizarre wijze gearresteerde man.

Ik begreep niet wat er gebeurd was, om welke reden ik gearresteerd was; in mijn naïveteit vroeg ik het aan de inoes, maar zij deden er het zwijgen toe, verstonden mij niet. Om de twee uur losten de inoes elkaar af. Zo ging het door tot aan Tokio.

In Tokio kwamen wij 's morgens aan. Zo'n twee uur voor aankomst in Tokio, nog vóór Jokohama, verzamelde zich zo'n grote menigte Japanners in mijn coupé dat ik genoopt was met hen naar de restauratiewagen te verhuizen. Ik begreep er niets van; nú weet ik dat degenen die mij tegemoet waren gereisd, waarachtige vrienden waren van mij en van de Russische literatuur, de vertegenwoordigers van allerlei genootschappen en kranten... dat zij het mij mogen vergeven: ik begreep toen niet wie er van de politie was en wie niet.

De vertegenwoordigers der genootschappen zeiden mij dat er op het station een welkom werd georganiseerd...

Nou, en het was me het welkom wél dat er georganiseerd was door de politie...

Later ben ik te weten gekomen dat het de genootschappen was toegestaan mij te verwelkomen, maar dat zij geen vergunning hadden gekregen om met mij te spreken: het was hun toegestaan mij zwijgend te verwelkomen.

En bij onze wagon was een brigade politieagenten opgesteld, dit keer échte politie, in uniform, met pistolen en al.

Er stormden fotografen op mij af, er flitste het magnesium dat de ogen zo verblindt.

En op dat moment liepen er mensen op mij toe, drukten mij zwijgend de hand, overhandigden hun visitekaartje en traden terzijde.

Er was geen touw aan vast te knopen. Daarna togen wij, op bevel van de politie op naar de uitgang.

En daar was ik pas echt alles kwijt: mijn vrijheid, mijn bevattingsvermogen, mijn bagage, mijn vrienden. Ik reed in de ene auto, mijn spullen in een andere, wie de kruiers voor de wagens heeft betaald, dat weet ik tot op deze dag nog niet. In één hotel werden wij afgewimpeld, in een tweede ook. In het derde zag ik toen ze mijn koffers naar binnen zeulden, hoe inderhaast een stel inoes hun intrek namen in de twee aangrenzende kamers, terwijl er beneden bij de portier een detachement politieagenten werd gestationeerd. Ik zag hoe verslaggevers met die politieagenten vochten om tot mij door te dringen. Er werd mij een velletje papier voor de neus geschoven met in het Engels gestelde vragen over mijn overgrootmoeder en betovergrootmoeder. In de opwinding begon ik de antwoorden in het Russisch op te schrijven, en toen ik het door had, maakte ik al aanstalten om opnieuw te beginnen; maar ik kreeg te horen dat er in het hotel een Rus woonde, de ataman der Siberische Kozakken Semjonov, dat die het wel zou vertalen.

Toen zette ik het pas goed op een krijsen, liet mijn koffers in de steek en rende er vandoor om een huurauto aan te houden. Mijn tolk, die er steeds kalm had bij gezeten en mij voortdurend gesust had met de woorden dat het in Japan met alle geachte vreemdelingen altijd net zo ging als met mij, plukte een inoe los van de chauffeur en sleurde hem de wagen uit. Ik reed weg naar onze politieke vertegenwoordiging, naar de politieke vertegenwoordiger Kopp. En toen ik tegenover Kopp stond, smeekte ik hem mij uit mijn benarde situatie te redden.

Diezelfde dag nog verhuisde ik naar het diplomatieke hoofdkwartier naar de secretaris van de politieke vertegenwoordiging L.I. Wolf. Diezelfde avond nog werd er door de Japanse politie een herenhuis betrokken dat tegenover ons huis stond, tegenover mijn woonvertrek:

[p. 5]

en de politie reed daar altijd vandaan wanneer ik ook uitging. W.L. Kopp schreef een brief aan het Japanse Ministerie van Buitenlandse Zaken; en daarvandaan kreeg hij antwoord dat de politie opdracht had gekregen in mijn buurt te blijven: ‘om te zorgen dat er niets met mij zou gebeuren, om mij te behoeden voor gevaren’.

Er werd mij duidelijk gemaakt dat ik de politie niet hoefde te vrezen, men kon de politie zelfs rustig slaan, het waren maar inoes. Olga Sergjejevna [de vrouw van Pilnjak] was al spoedig aan haar inoe gewend, ze noemde hem Peetja, en hij sjouwde altijd boodschappen voor haar uit winkeltjes. Maar ik heb vaak hoofdpijn gekregen van die niemandjes die zich soms gerechtigd achtten als volgt op te treden: ik zat bij voorbeeld bij een vriend, buiten regende het, het was middernacht; en dan werd er op deur geklopt: mijn niemandje nam dan zijn hoed af en richtte zich in een pose als uit een Europese opera tot mij: ‘Biroenjakoe-san, ik doe een beroep op uw gevoelens van menselijkheid: buiten regent het, het is al laat; gaat u alstublieft naar huis, waar ik uw bewaking kan overdragen aan een andere pelisie en zélf droge kleren kan aantrekken...’

(...)

En toch ben ik in Japan haast geen enkele keer vrij geweest van politietoezicht, het hele etmaal rond verloren deniemandjesalias inoes mij geen minúutje uit het oog: in de stad, in de velden, in de bergen, nergens; toen ik in een vliegtuig vanuit Tokio een bezoek bracht aan Osaka, namen de niemandjes op het vliegveld afscheid van mij en volgden mij nóg met de blikken, het hoofd achter in de nek... en in Osaka werd ik alweer het eerst verwelkomd door een dichte haag van Osakaanse niemandjes. Iets idioters en dwazers dan die niemandjes, heb ik van mijn leven niet gezien, die hondesnuiten die gewoonweg bédelden om er een baksteen tegenaan te smijten; iets dat een ergere belediging was voor Japan dan die niemandjes, ben ik in Japan niet tegengekomen.

(...) En zo idioot als die niemandjes waren die als honden achter mij aan zaten, zo diep is het respect dat de herinnering bij mij oproept voor de mensen van de Japanse gemeenschap, want alle Japanners die bij mij kwamen, want elke Japanner die bij mij kwam, werd door de politie genoteerd; en elke Japanner die bij mij vandaan kwam, werd ondervraagd, ondervraagd zonder mij ook maar enige last te bezorgen, want als ik met mijn Japanse vrienden naar buiten kwam, werden zij tóch wel meteen terzijde geroepen, werd hun auto aangehouden en werd hun ziel uitgewrongen.

Een reeks van schrijvers heb ik eenvoudig niet kunnen ontmoeten, daar de politie ook bij hun huis inoes had geposteerd.

En dan is er dat lyrische tafereeltje geweest bij mijn huis; mijn huis stond op een hoek, in een nauw straatje dat overstrengeld was met lommerrijk geboomte; en op de andere hoek was van stukjes en beetjes een omheining opgetrokken, en door de kieren van de omheining, zag men rondom een hibati [een Japans ‘open haardje’] (heel vredig) inoes zitten die er hun handen warmden en hun maaltje in heet water gaar lieten worden; ik kwam naar buiten door de rastering, keek naar hen; zij maakten een buiging en glimlachten, heel hoffelijk. Geslágen heb ik hen geen enkele maal, al waren er wel mensen geweest die mij dat hadden aangeraden.

(Vertaling en inleiding Dick Peet)