Maatstaf. Jaargang 21

[p. 73]

Martin Mooij Incident met Ernst Jünger

Belofte maakt schuld. Al heel lang geleden beloofde ik Martin Ros het verslag over mijn eerste - en waarschijnlijk ook laatste - ontmoeting met de Duitse auteur Ernst Jünger in diens huis te Wilflingen über Riedlingen. Dat ik die belofte niet eerder kon nakomen, had enkele redenen. In de eerste plaats was het Jünger zelf, van wie ik tot dusver, ook niet vanuit zijn werk en zijn achtergronden, geen duidelijk beeld heb. Vervolgens was er de omstandigheid, waaronder onze ontmoeting in 1968 plaatsvond. Het was kort na de inval in Tsjechoslowakije en ik nam op uitnodiging van de Duitse ambassade in Beieren deel aan een conferentie met auteurs, vertalers en uitgevers uit de Bondsrepubliek, Tsjechoslowakije, Hongarije, Roemenië, Bulgarije en Joegoslavië. Alle deelnemers, op één uitzondering na, waren heel erg onder de indruk van het gebeurde en je voelde de spanning trillen. In gesprekken is mij toen goed duidelijk geworden wat zo'n ingrijpen als in Praag kon betekenen voor heel gewone mensen. Soms was er sprake van een haast dramatische situatie. Ook met die ene uitzondering, een heel charmante mevrouw die eigenlijk door alle Oosteuropeanen gemeden werd, maakte ik urenlange wandelingen en het werd mij duidelijk dat zij een hoge functie bekleedde in de communistische partij van haar land. Eerlijk gezegd was zij mij erg sympathiek, ook al kon ik dan bepaald haar standpunten niet delen. Wij hadden in die dagen veel contact met Duitse schrijvers als Christa Reinig, Horst Bienek, Tankred Dorst, Martin Walser en Manfred Bieler. De laatste was uit de ddr afkomstig en had zich na een tussenstation in Praag zojuist in het Westen gevestigd.

Wij werden overal heengebracht, naar uitgeverijen, musea, ontvangsten en partijen. Kosten noch moeite werden gespaard, maar een stuk spanning bleef. Ik heb aan die dagen overigens enige heel goede vrienden en vriendinnen overgehouden.

Op een van de laatste dagen vertrokken wij van het Bodenmeer naar Stuttgart. Er was een vreemde stemming in de bus en plotseling viel de naam Ernst Jünger. Aanvankelijk ontging het mij een beetje, ik begreep dat hij hier in de buurt moest wonen, maar het zei mij niet veel. Voor mij gold hij als een van de geestelijke wegbereiders van het nationaal-socialisme en daar had ik geen boodschap aan. Mijn reisgenoten werden echter des te levendiger en het drong langzaam tot mij door dat wij Jünger gingen bezoeken. De bus stopte voor een groot huis en daar moesten wij naar binnen. Bijna automatisch nam ik mijn cassetterecorder mee, al ik had ik er geen notie van wat ik met dat ding moest beginnen. Er was kennelijk op ons gerekend, glazen - voortreffelijke - wijn stonden al klaar en wij werden stuk voor stuk aan de meester voorgesteld. Het huis rook naar heerlijke kruiden, er waren heel wonderlijke verzamelingen en Jünger zelf maakte ondanks zijn 73 jaar een heel jeugdige en frisse indruk. Voor mij was eigenlijk alleen maar van belang wat er om mij heen gebeurde, ik onderging het. Hier was ik dus bij de man die op zijn 16de jaar naar het Vreemdelingen-

[p. 74]

legioen was gegaan, die in de Eerste Wereldoorlog veertien maal zwaar gewond was geweest en die als jongste officier de hoogste militaire onderscheiding had gekregen. ‘Je zal toen maar soldaat bij hem zijn geweest,’ was het enige wat ik kon bedenken. Het was ook de man, die door oorlogsboeken als In Stahlgewittern (1920) en Der Kampf als inneres Erlebnis (1922) bekend was geworden, toen al een overtuigde nationalist en anti-democraat, een tegenstander van de Republiek van Weimar. Vervolgens had hij essays en sociologische studies geschreven, zoals Die totale Mobilmachung (1931), Der Arbeiter (1932) en Blätter und Steine (1934). Ernst Jünger werd in die tijd al beschouwd als super-Pruis, hij geloofde in de Grootduitse gedachte en in zijn werk vindt men uiterst dubieuze passages. Het merkwaardige daarbij is echter dat men hem toch geen nazi kan noemen, hij was er eigenlijk te hooghartig voor, hij walgde van figuren als Goebbels en liet dat ook in gevaarlijke tijden heel duidelijk merken. Al in 1927 weigerde hij zich kandidaat te stellen voor de NSDAP, na de machtsovername weigerde hij zijn medewerking aan nazi-bladen en aan de omroep. Op een uitnodiging daarvoor antwoordde hij doodleuk dat hij er voorlopig niet aan dacht van dit medium gebruik te maken. Hij zag zichzelf ook meer als een seismograaf dan als een wegbereider en toch moeten heel veel lezers door zijn gevaarlijke theorieën van de wijs gebracht zijn. Het is juist dat hij betrekkelijk kort na de Eerste Wereldoorlog gecoquetteerd heeft met het nationaal-socialisme, maar in de jaren die volgden, kwam hij toch meer in de buurt van de oud-socialist Ernst Niekisch en diens ideeën over een ‘nationaal-bolsjewisme’. Jünger bleef ook in het Derde Rijk een buitenstaander, maar dan een die voortdurend met gevaarlijke gedachten speelde. In zijn werk speelt het magische element een grote rol, een grotere in ieder geval dan het rationele. In de Tweede Wereldoorlog was Jünger opnieuw officier. In 1944 sneuvelde zijn 18-jarige zoon Ernstel, die ‘tot dienst aan het front was begenadigd’. De jongen was veroordeeld wegens het luisteren naar vijandelijke zenders, het oprichten van een politieke verzetsgroep en zijn uitspraak: ‘De oorlog moet beëindigd en Hitler moet opgehangen worden!’ Jünger schreef over hem in een brief: ‘Het was zijn eerste gevechtsdag, waarop hij zich heel erg had verheugd. Hij wilde altijd al in mijn voetstappen treden en kwam nu, bij zijn eerste schrede, zo oneindig ver boven mij uit...’ In 1939 was de novelle Auf den Marmorklippen verschenen, in 1942 het dagboek Gärten und Strassen. Vele lezers ontdekten hierin een zeer oppositionele houding tegenover de nazi-heerschappij en daarom werd een herdruk van beide boeken verboden. Zij konden alleen nog in het buitenland worden uitgegeven. Jünger was ook op de hoogte van veel van de nazi-misdaden, hij wist dat in Polen joden werden vergast. Na de oorlog kreeg hij van de geallieerden een publicatieverbod, hij moest worden gedenazificeerd, maar hij weigerde de formulieren in te vullen. Er gebeurde niets. Toen in 1949 zijn eerste na-oorlogse werk werd uitgegeven, bestond daarvoor onmiddellijk grote belangstelling, niet alleen in Duitsland, maar vooral ook in Frankrijk. In 1955 organiseerde de Public Library in New York een tentoonstelling van zijn boeken, in hetzelfde jaar kreeg hij de literaire prijs van de stad Bremen. Jünger oefende in de jaren vijftig nog een grote invloed uit op de Duitse letterkunde, ook nog op die van de jongeren. Zelfs Hans Magnus Enzensberger had, voordat hij Brecht werkelijk ontdekte, nog een grote belangstelling voor deze auteur. Er waren echter ook anderen, die hem heftig bekritiseerden. Zo schreef Peter Hamm mij eens: ‘...Het is geen toeval dat rond het midden van de jaren vijftig ook schrijvers, die met het fascisme gecollaboreerd hadden, opnieuw werden ontdekt: ik denk in de eerste plaats aan de onuitsprekelijke Ernst Jünger en aan Gottfried Benn, die alleen maar dom was. (Symptomatisch was ook, dat in diezelfde tijd

[p. 75]

zeer ‘bruine’ critici, zoals Friedrich Sieburg, Günter Blöcker of Georg Ramseger de literaire pagina's van de grootste Westduitse bladen verzorgden of beheersten). Benn's afzweren van de ratio en zijn verheerlijking van het irrationalisme en Jünger's gefixeerd-zijn op de macht, weerspiegelden helaas maar al te precies de instelling van een groot gedeelte van onze gemeenschap, die geenszins “heropgevoed” was...’ In ieder geval was er alle belangstelling voor het nieuwe werk van Ernst Jünger, zoals Strahlungen (1949), Heliopolis - Rückblick auf eine Stadt (1949), Besuch auf Godenbolm (1952), Das Sanduhrbuch (1954), enz. Ik wil graag bekennen dat ik het niet allemaal gelezen heb. Wat mij bij mijn bezoek in Wilflingen opviel, was het feit dat ook de Oosteuropese collega's zeer geïnteresseerd waren in Jünger, misschien met uitzondering van mijn ‘uitzondering’. Er was een heel levendige discussie, er werden over en weer vragen gesteld en voor een enkel ogenblik scheen Tsjechoslowakije even vergeten. Ik kan niet zeggen dat ik zelf overliep van belangstelling. In de tuin liep ik wat met mijn recordertje te spelen, ik wilde zo maar wat stemmen door elkaar opnemen. Op een bepaald ogenblik stond ik tegenover Jünger, die mij vroeg wat ik met dat ding wilde. ‘Een paar vragen stellen,’ zei ik, al had ik eigenlijk niets te vragen. Ik had mij er ook niet op voorbereid. Hier volgt het korte gesprek dat nogal abrupt eindigde:

vraag: Mag ik met een eerste vraag beginnen: Wat doet u nu?

Jünger: Wij staan nu met elkaar in de tuin onder een pruimenboom en wij hebben zojuist al de bloemen en planten bewonderd. Vanmorgen heb ik gewerkt aan een nieuw boek, dat ik thans voorbereid. Het zal overigens nog wel twee jaar duren. Voorlopig heb ik het de werktitel ‘Drogen und Rausch’ gegeven. Eens zien wat het wordt.

vraag: Bent u daarin erg geïnteresseerd? Ik vraag het u daarom, omdat, zoals u misschien weet, ook in Nederland tegenwoordig grote belangstelling bestaat voor lsd. Enige tijd geleden verscheen er een tijdschrift - een literair tijdschrift - met uitsluitend lsd-bijdragen.

Jünger: Dat is mij bekend. Ik heb immers, overigens samen met professor Hofman uit Bazel, die de lsd heeft ontwikkeld, misschien de allereerste experimenten gedaan, in Bazel.

vraag: Kunt u mij daarover iets vertellen?

Jünger: Ik vond het overigens niet zo opwindend als het experiment, dat wij daarvoor met mescaline hebben gedaan. Voor mij was mescaline een soort koningstijger en lsd in vergelijking daarmee een soort huiskat.

vraag: Een papieren tijger misschien?

Jünger: Professor Hofman was echter van mening, dat hij waarschijnlijk een te kleine dosis had genomen, anders had ik wel iets anders kunnen beleven.

vraag: Houdt u zich allang met deze experimenten bezig?

Jünger: Dat wel, maar ik zou willen zeggen, steeds met een tussenruimte van twee, drie jaar. Dergelijke dingen kun je nu eenmaal niet doen als kettingroken.

vraag: En andere middelen, zoals marihuana bijvoorbeeld, vindt u die volstrekt onschuldig?

Jünger: Nee, nee. Dat heb ik nog niet geprobeerd.

vraag: Dat hebt u nog niet geprobeerd?

Jünger: Ik heb er ook een zekere angst voor, omdat het erg ‘exciting’ moet zijn. Marihuana is zoiets als hasjiesj. Dat zou ik niet goed durven.

vraag: Maar gaat u door met deze experimenten?

Jünger: Wanneer de gelegenheid zich daartoe voordoet, ja. Professor Hofman heeft mij zojuist geschreven dat hij weer bezig is een paar kleine verrassingen voor te bereiden. Deze chemici werken tegenwoordig heel erg systematisch. Wat vroeger alleen maar een kwestie van heksen of toeval was, dat staat tegenwoordig in het licht van echte berekening. Het wordt haast griezelig.

[p. 76]

vraag: Wat vindt u ervan, dat ook heel jonge mensen - bijvoorbeeld in de leeftijd van 14, 15 jaar - deze middelen al gebruiken?

Jünger: Ik vind dat heel gevaarlijk. Ik bedoel, wanneer een schrijver dat doet, of een psychiater, dan heeft hij daarvoor goede redenen. Hij wil mischien de verruiming van de (zijn) wereld in een verhevigde mate ervaren of hij wil zien wat er met krankzinnigen aan de hand is om ze te kunnen genezen. Wanneer iemand dat daarentegen alleen maar uit lichtzinnigheid doet, dan zou hij zich wel eens gevaarlijk in zijn vingers kunnen snijden.

vraag: Iets heel anders. Ik herinner mij uw dagboekaantekeningen, waarin u schrijft dat u tijdens de oorlog in Parijs Picasso ontmoette.

Jünger: Ja.

vraag: Kunt u mij daarover iets meer vertellen? Voor deze ontmoeting bestond in Nederland - dat was kort na de oorlog - echt wel waardering.

Jünger: Meester Picasso maakte bij die gelegenheid een heel grote indruk op mij, het magische in de mens werd voor mij in een persoonlijke relatie bij hem misschien het duidelijkst, wanneer ik mijn ontmoeting met Martin Heidegger buiten beschouwing laat, want bij beiden had ik het gevoel van een onmiddellijke emanatie, dat komt toch heel zelden voor.

vraag: En dat was ook in die tijd mogelijk?

Jünger: Dat ging toen ook. Picasso kwam, geloof ik, met een klein groen hoedje en toen hij de deur opendeed, had ik al dat gevoel van een belangrijke, heel bijzondere ontmoeting. Wij hebben toen tweeëneenhalf uur een goed gesprek gehad.

vraag: Maar was het voor Picasso niet moeilijk juist in die tijd met Duitse militairen te praten?

Jünger: Kijkt u eens, een grote geest, zoals Picasso, staat misschien boven dergelijke dingen, die voor iemand anders misschien niet onschuldig zouden zijn. Hier gaat het om precies hetzelfde wat ik zojuist over lsd en narcotica heb gezegd, die zijn er ook niet voor iedereen. Wij zouden op dit alles trouwens ook niet zo sterk de nadruk moeten leggen, daar zouden we in ieder geval moeite voor moeten doen.

Dit was ook meteen het einde van ons gesprek. Ernst Jünger was wat geïrriteerd en zette zijn gesprek met de anderen voort. De Oosteuropeanen vonden het ‘incident’ erg mooi, ik wist zelf niet goed wat ik ervan moest denken. Ik heb de cassette ook nauwelijks gebruikt, alleen voor de deelnemers aan de conferentie heb ik de tekst laten uittypen. Ik kan ook nog steeds niet goed een eigen houding tegenover Jünger bepalen. Wie belangstelling voor hem heeft, maar geen gelegenheid om zijn gehele oeuvre te lezen, kan uitstekend terecht in de monografie Ernst Jünger door Franz Baumer in de reeks Köpfe des XX. Jahrhunderts (Colloquium Verlag, Berlijn). Pas heel onlangs hoorde ik, dat het vooral door Jünger's invloed is geweest, dat Picasso niet door de Duitsers werd gearresteerd. Voor de juistheid hiervan kan ik echter niet instaan.

In een der volgende nummers zal Martin Ros nader ingaan op de betekenis van de figuur en het werk van Jünger. - Redactie.