Maatstaf. Jaargang 16

[p. 175]

tetta wijngaard
dàt was het

‘Er zijn duizenden’, schreef en zei dominé Buskes bij Van Randwijk's dood, ‘politiek: van links tot rechts, en geestelijk: gelovigen, niet-gelovigen en ongelovigen, die zich door hem vertegenwoordigd weten, omdat hij tot uitdrukking brengt wat ze vaag innerlijk voelen, maar geen vorm kunnen geven en als ze hem horen of lezen, zeggen ze: dat is het!’ Zozeer weet ik mijzelf éen van deze duizenden, dat ik het eigenlijk onlogisch en inkonsekwent vind, dat ik mij blijf afvragen, wat het dan wel is dat wij wel beseffen, maar niet tot uitdrukking kunnen brengen. Zullen wij, nu wij zijn woorden in de dit en het vorige jaar verschenen boeken kunnen herlezen er wellicht achter komen?

Als televisie-publiek hebben wij echter Van Randwijk definitief verloren. Daarom zou ik mij in dit stukje willen konsentreren op deze vraag: wat was het dat op die televisie zijn woorden, die wij hem uit de mond keken - en luisterden - zulk een dwingende kracht gaf?

Hij was een televisiefiguur bij uitstek. Zijn stem had een indringend geluid, een bijna bezwerende klank. Hij had een rijke mimiek. Die mimiek ging aan wat hij zeggen zou vooraf: een schouderophalen, een twinkeling in de ogen zette de interpunktie voordat de zin was gezegd. Dat was allemaal heel boeiend en ook heel grappig vaak, maar het is toch iets uiterlijks. Misschien was het dat hij zo helemaal overkwam als de man die hij was, die wonderlijke kombinatie van eigenschappen: een dichter, maar dan een van zulk een enorme daad- en wilskracht, zulk een besluitvaardige oordeelskracht, daarnaast een groot intellekt, maar geheel gedreven door het hart - èn een dadenmens aan wiens doelstellingen dichterlijke verbeeldingskracht

[p. 176]

voorafging. Dat laatste, zijn richtlijnen en zijn kriteria, was dat het niet dat ons, die duizenden, zo in zijn greep bracht?

Maar wat waren dan zijn richtlijnen en zijn kriteria? Wanneer ik nu zeg: Van Randwijk is voor mij door niets zo gekarakteriseerd als door het motto dat hij zijn Celdroom heeft meegegeven, het ‘nondum’ - nog niet, nog niet... - zal dat dan niet velen van de duizenden te metafysisch klinken en zullen zij niet daartegen bezwaar aantekenen? Laat ik dus alleen maar zeggen: het heeft in ieder geval ook zijn mens-zijn bepaald, deze uitroep, die er ten slotte zowel een is van hoop als van vertwijfeling en ook een van ongeduld. Want zo was Van Randwijk: een man van groot ongeduld en zeker in gelijke mate een optimist en een pessimist.

Ik kan er nu niet omheen, dat ik hem eens, in de donkerste oorlogsjaren, heb horen zeggen: als we ooit een socialistische heilstaat zullen bereiken, dan zal die toch vrijwel evenver van het Koninkrijk Gods verwijderd zijn als de chaos waarin we nu leven!

Overbodige moeite dus, dat streven naar die heilstaat? Beslist niet, maar toch niet meer dan een minimum-eis. Ik ben daar altijd aan blijven denken als ik naar hem luisterde en hoorde, niet alleen dàt hij, maar vooral hoezéér, in welke mate, hij de wereld waarin wij leven ‘onzindelijk’ vond, huichelachtig, verraderlijk. En hoe weinig hij onder de indruk was van de sociale verworvenheden van onze tijd. Dat ik hem dat heb horen uitroepen, heeft toen veel indruk op me gemaakt, evenzeer als ik er van onder de indruk was dat ik hem er ín later jaren om zo te zeggen over heb hóren zwijgen. Omdat ik een van die duizenden gelovigen, niet-gelovigen en ongelovigen ben, heb ik nooit enige gevolgtrekking gemaakt, die ik niet uit zijn eigen woorden had mogen afleiden. Wat ik daar wel bij voorbeeld uit heb gelezen was dat hij in de loop der jaren veel schroomvalliger t.a.v. het taalgebruik was geworden en dat hij derhalve zichzelf (en anderen) de eis van een grotere bescheidenheid stelde en een groter besef van de wezenlijke ontoereikendheid van de taal met betrekking tot de zekerheden

[p. 177]

en onzekerheden waarmee wij te leven hebben. Ik vind dat wij ons niet hoeven af te vragen of er veranderingen in zijn diepste wezen hebben plaats gevonden; het is voldoende veranderingen in zijn formuleringen te konstateren. Hij heeft een steeds grotere hekel aan absolute uitspraken gekregen en aan abstrakties. Hij heeft zich er wel voor gewacht ze te gebruiken en misschien heeft hij wel om dezelfde reden geen gedichten meer geschreven. Want hij had het te druk met zijn verbeelding te konkretiseren, hij had geen tijd meer voor iets anders. Hij had er geen tijd voor en de tijd was er niet meer naar. In de tijd waarin wij leven zag hij zijn enige opgave in een denken met de handen, om de term van Denis de Rougemont te gebruiken, met wiens vroegere werk hij zich zeker voor een deel verwant zal hebben gevoeld. Want Van Randwijk dacht met de handen, d.w.z. hij dacht met de totale inzet van zijn hele wezen. Hij heeft zo eenvoudig, zo rechtstreeks, zo sober mogelijk willen zijn, zo nuchter en realistisch als het maar kon, iedere gekompliceerdheid en geheimzinnigheid heeft hij willen vermijden, Hij heeft alleen willen spreken als er gesproken moest worden en hij heeft met zijn denken de wereld willen veranderen. Denken en handelen waren één voor hem. En hij riskeerde zich in ieder woord. Hij had haast en ongeduld om te doen wat hij kon.

De televisie heeft dat alles overgebracht.

Ik kan het beoordelen, want ik heb Van Randwijk vroeger goed gekend. Ik heb hem uit het oog verloren!; zoals dat wel gaat, bij een bocht van de weg verliest men mensen uit het zicht. Ik heb het ervaren als een van de zegeningen van onze technische tijd, als een voor een vroegere generatie ondenkbaar privilege, dat het mogelijk is, iemand als hij in het oog terug te krijgen. En in het oor. En enerzijds voelde ik mij, als een van die duizenden, zo persoonlijk door zijn woorden aangesproken en anderzijds stelde ik mij, ook als een van die duizenden, zo tevreden met een zwijgend beamen zonder wederwoord, dat ik het gevoel had van een hernieuwd kontakt. Tot op de avond van die fatale 13e mei, toen, om in televisietaal te spreken, het

[p. 178]

beeld wegviel en het geluid ook, het mij duidelijk werd hoelang het was geleden dat ik hem het laatst had gezien en hoeveel jaren sindsdien waren verstreken. Niet hijzelf, maar zijn beeld, niet zijn stem, maar het geluid er van, los van hemzelf en honderdduizendmaal verveelvoudigd, die waren het die aanwezig waren geweest. Maar hij was het zelf die was verdwenen.

Zulk een goochelaar is de televisie, met tijd en met afstand en met het in elkaar laten overvloeien van werkelijkheid en illusie. Maar wat Van Randwijk betreft, mijn gesprek onderscheidde zich dus in geen enkel opzicht van dat van de duizenden - de tienduizenden - maar dat doet aan mijn dankbaarheid tegenover hem niets af.