Maatstaf. Jaargang 16

[p. 169]

g.h. slotemaker de bruïne
enkele naflitsende herinneringen

‘Individualisten’ - de aanhalingstekens zijn voor de halve verstaanders - zoals Henk van Randwijk en ik altijd waren, worden soms bij maatschappelijke stroomversnellingen een tijdlang in eenzelfde draaikolk toch in elkaars buurt gedreven. Zo ging het ook ons vóór, tijdens en een beetje nog ná de bezettingsjaren, toen het leven ook ons, als zo vele anderen, ongetooid en ongemaskerd aankeek. Wij botsten soms; wij slepen elkaar, maar wij wisten een reële funktie te vervullen in onze gemeenschappelijke konfrontatie met het nihilisme. Dat is nu een generatie geleden. Van hen, die er doorheen kwamen, is Henk nu dus gevoegd geworden bij Ger van Heuven Goedhart, Bosch van Rosenthal Sr en zovele anderen. Wij bleven over en denken soms terug aan die walgelijke, wilde en soms verwonderlijk schone tijden. Wij leefden toen dicht bij de bronnen. Daar ontmoetten wij elkaar, Ook Henk en ik.

Onze eerste kennismaking was al ouder. In de tijd van de grote werkloosheid bezocht ik hem eens in zijn school in de Jordaan. Hij vroeg toen ook aan mij het geld te geven nodig voor éen volkstuintje voor een van de werkloze vaders van zijn schoolkinderen: ‘burgers in nood’ waren zijn vrienden.

Daarna begon de grote konfrontatie, al vóór het uitbreken van de oorlog in 1939. De Bekenntniskirche was ons onveilig sein. In 1937 had ik meegeholpen een illegaal ontmoetingsseminarie te organiseren voor duitse predikanten met Karl Barth; Gollwitzer was er ook bij; in de tuin van het Dykianeum aan de Catharijnesingel in Utrecht moest ik er nog tegen waarschuwen

[p. 170]

niet al te hardop duits te spreken: de N.S.B. ‘hörte mit’. Maar ze kwamen gelukkig allemaal, ook terug, op verschillende plaatsen veilig de grens over. Later was ik op de Hunsrück aanwezig bij de begrafenis van Pharrer Schneider, door de S.S. doodgeknuppeld. Wij wisten wat ons te wachten stond, ook Henk. Wij verheugden ons er in, dat, toen puntje bij paaltje kwam, een aantal kerkelijken - soms huns ondanks - een duidelijke fundamentele relatie tot ‘de mensen’ kregen, die er o.i. tevoren niet was. De pamfletten als Ons kind in gevaar ontstonden; bij de gesprekken er over op de Stadionkade bij Henk aan huis waren soms ook andere niet-teologen als Jan H. de Groot en ik aanwezig. Gelukkig waren er toen nog geen afluisterapparaten. De ondergrondse verbindingen begonnen te groeien, ook in de Kerk.

Op een zomerdag in 1941 komt Henk dan met een van z'n onderwijzers in Putten het erf oprijden van een oude direktiekeet, die mijn vakantieverblijf was. Of ik voor zijn man - hij had iets uitgehaald en had moeten onderduiken - een vals persoonsbewijs kon krijgen. Via de dominee en de gemeentesekretarìs lukte dat; hij kreeg een adres in Hoevelaken.

Later in het jaar vroeg Henk mij om een gesprek op de Dam. Gek, dat je in zo'n geval je nog precies ‘de kleine steentjes’ herinnert, waarover wij onder 't praten heen en weer liepen. De onderwijzer was gepakt en ‘Hoevelaken’ moest dat weten. Of ik dat daar wilde gaan vertellen, al zat er natuurlijk wel enig gevaar bij.

Ik dus met de fiets op de trein naar Utrecht (ter kamoeflage) en vandaar op tocht. Weer zo'n blijvende herinnering: aan die prachtige blauwe lucht met daartegen het bruine silhouet van de hoge dennen op de weg naar Huis ter Heide. Na het huis ‘verkend’ te hebben, moet ik mij dan bij een vreemde in een vreemde zaak geloofwaardig proberen te maken. Het lukt. Via de renommee van mijn vader's naam. En waarom ook niet? In een kamer daarnaast dronken wij daarna een kop thee met een van de latere leden van de Raad van Verzet. Hij herinnerde mij daar aan nog enkele jaren later op een kamer driehoog op de

[p. 171]

Leidsekade. Amsterdam was ‘barmhartig’.

Henk kende hem ook en moest hem op een avond in Aerdenhout bezoeken. In Heemstede leende hij dus m'n fiets; de belofte van terugbezorging kon hij blijkbaar niet nakomen, zodat ik er zelf op af moest. Niet zo plezierig, maar 't ging goed. Een volgende herfstvakantie zag ons weer in het huisje in Putten, samen met Jan H. De vierde man aan de bridgetafel was de dominee. Jan bleef er nog wat nahangen; 't was daar op dat moment veiliger voor hem dan in Amsterdam. En hij dichtte er zijn Herfstvacantie:

Hoe stil is 't hier; het eikenhakhout wringt
een weerbaar takstaketsel om ons doel:
een huisje in 't groen, dat als een paddestoel
opeens uit mos en vocht den grond ontspringt.

Terwijl de rinse herfstgeur binnendringt,
zijn wij vervuld van het verdoemd gevoel
gevlucht te zijn en tot de vlucht bereid.

Amsterdam was gevaarlijker. Henk redigeerde er later Vrij Nederland. Gelukkig waren er ook stomme duitsers. Hadden zij werkelijk tússen de deken gezocht in plaats van alleen maar er onder, dan hadden zij mijn door Henk bestelde kopij wel gevonden. Henk kon overigens praten als Brugman. Gearresteerd wegens zijn hoofdredakteurschap heeft hij zijn S.D.-ondervrager bewézen, dat hij met zíjn teologische inzichten nooit zulk illegaal werk kon doen. Met een ‘U is óf onschuldig óf de grootste leugenaar, die er bestaat’ lieten ze hem vrij.

‘Het Parool’ en ‘Vrij Nederland’ werden eind 1943 betrokken bij onze kontakten met de officieren van de ‘20e juli’. Bij de hiervoor verzonnen ‘Grebbe-kommissie’ werd ik ook gehaald in verband met mijn werk voor de ‘Zwiterse weg’, onze koerierverbinding met Genève; en dan door de lucht naar Londen via Lissabon (er zat wederzijds spionnagemateriaal in die vliegtuigen, zodat ze in Frankrijk niet werden neergeschoten).

Ook Bosch van Rosenthal Sr zat in de Grebbe-kommissie. Hij

[p. 172]

was koelbloediger dan wij. Tijdens een bespreking van Henk en mij met hem in het hoofdkwartier van de Zwitserse weg op de Herengracht (een dépendance van het Nederlands Bijbelgenootschap) stopte er voor de deur zo'n bekend D.K.W.-tje, als de S.D. altijd gebruikte: daar heb je ze! dachten we. Henk verscheurde wat papieren en wij wachtten maar. 't Onweer ging onze kamerdeur voorbij; 't bezoek was bestemd voor bovenburen, een zaak onder duits beheer. En Bosch tegen ons: ‘jullie zien nóg pips om je neus jongens!’ Hij had gelijk. En de tijd en het werk gingen door.

Het Parool, Vrij Nederland en de Zwitserse weg realiseerden zich in die dagen, dat, áls de duitsers er plotseling mee zouden stoppen, in de tijd vóór de aankomst van regeringspersonen ons volk een vertegenwoordigend gezaghebbend kollege moest hebben. Daarvoor kwam toen alleen in aanmerking het z.g. ‘Comité van 5’. Maar voorzitter daarvan was een lid van de Hoge Raad, dat was blijven zitten, nadat de joodse president was weggejaagd; niet zo'n beste beurt in de ogen van de illegaliteit, die zich zo door ‘de’ rechterlijke macht in de steek gelaten voelde. Wij schreven hem een brief met het verzoek in dit Comité plaats te maken voor een ander. Omdat ik van ons drieën mij nog het veiligst buiten Amsterdam kon begeven, lieten Ger van Heuven Goedhart en Henk mij die brief maar bezorgen in Voorburg. 't Ging ten slotte allemaal anders. Hij trad: later toch af; post en/of propter? Het Comité verdween. De ‘20ste juli’ mislukte. De latere Vertrouwensmannen, die wèl een erkende positie hadden, zouden eventueel hebben kunnen optreden; maar in de meidagen van 1945 waren er al gauw Ministers en M.G.-leiders.

Het was in de illegaliteit soms wel een dooreen krioelen van allerlei mensen en groepen. Maar de grote lijnen van de latere politiek waren er toch al wel te onderkennen; en des te meer, ook in de illegale pers, naarmate de bevrijding naderde. Links, waar Henk toe hoorde, had de hoop en ook wel wat verwachting, dat er iets fundamenteels zou gaan veranderen. Er was dus later veel teleurstelling. Maar zonder revoluties leiden stroomversnellingen niet tot doorbraken. Is geleidelijkheid beter?

[p. 173]

Onze nauwste samenwerking ontstond bij het werk voor de al genoemde Zwitserse weg, die voor z'n dokumentenverbinding gebruik kon maken van Jean Weidner's vluchtlijn voor joden, gezochten en piloten van ons land naar Zwitserland en Spanje. Wim Visser 't Hooft liet weten, dat Gerbrandy hem gevraagd had om meer informatie over de toestanden onder de nazi-bezetting, en vroeg daarvoor de medewerking van twee van zijn vrienden, Nico Stufkens en mij (NG heetten sindien de stukken uit onze serie). Het werd een hele organisatie.

Een va et vient van koeriers. Ook van periferische figuren, die hun diensten aanboden of om informatie kwamen. Zo zocht een ‘mijnheer X’ (volgens de aanduiding in de stukken) kontakt met ons om - natuurlijk - belangrijke redenen. Henk en ik bespraken dit samen met Jef Le Jeune, onze voornaamste koerier op Brussel. X. moest een tijdlang geschaduwd worden; men kon niet zo maar met een eerlijk gezicht in zee gaan. En Jef moest dat doen. Toch legde Henk hem - goed, ten overvloede - nog eens uit, dat dit schaduwen ook een ietwat griezelige zaak kon zijn. Enfin, Jef dteed het; het pakte allemaal goed uit.

Moesten wij naast de burgerlijke stukken ook spionagemateriaal langs deze weg meegeven? Bij ontdekking maakte dat de zaak natuurlijk heel wat gevaarlijker. De beleidskommissie besloot positief. Ik had namelijk bezoek gehad van Kees, alias Beukema Thoewater (ja, die werkgevers-topman van nu), die de strategische spionage hier verzorgde. Bij het eerste onderhoud lagen wij elkaar geestelijk nu niet zo best: hij bleek Hegelaar, een levensvisie, waar ik weinig mee op had; Hegel en Barth! Maar de samenwerking kwam vlot tot stand en was vruchtbaar. Dat was dus de warme oorlog. Ook de koude bezocht ons op onze Weg, avant date. Een van onze vriendinnen van het eerste uur ging eens naar de fotograaf, die onze mikrofoto's maakte, een eksonderofficier, en droeg hem in opdracht van de O.D. op een dubbelrol te gaan spelen. Ik citeer nu uit het latere onderhoud:

‘hij nam kennis van de stukken, die langs ons naar de Regering gingen en vond daarin allerlei, dat hij onjuist vond: gingen de zaken zoals onze “Weg” blijkbaar wilde, dan kregen wij na het

[p. 174]

vertrek der duitsers weer de oude toestanden van vóór mei '40 terug. Er zou dan echter juist een zeer streng gezag nodig zijn om te voorkomen, dat in die kritieke dagen onbevoegde elementen naar de macht grepen, waardoor wij binnen korte tijd het bolsjewisme hier zouden hebben’.

Men ziet het, hij had het O.D.-lasterlesje goed geleerd en de bekende boeman moest toen al evenzeer opdraven als sinds de bevrijding tot op deze dag. En daarom gaf hij ekstra kopieën van alles wat over onze ‘Weg’ ging aan de O.D., die reaktionaire voogd van alles wat hier gebeurde; tot wij er achter kwamen. Kijk, Nederland zou net als de rest van Westeuropa door de amerikanen worden bevrijd en moest dus het westelijke stempel behouden; chez nous tout comme chez les européens orientales. De O.D.-leiding kon zo na de bevrijding de verkillende hand reiken aan het Militair Gezag, onzaliger nagedachtenis.

Wij waren natuurlijk woedend. Ook nu nog is het beter, dat ik haar maar niet meer ontmoet. In zo'n tijd je vrienden bedriegen?! De koude oorlog was en is rot.

Er waren ook vrolijke momenten. Ja, zijn wij sindsdien ooit echt zó vrolijk geweest? De lach bevrijdde - even -van de beklemming. Ik geloof niet, dat er bij ons haat was. Wèl liefde voor de gewone mensen en dingen, die wij zo bedreigd en geschonden wisten. Henk dichtte daar over voor het Geuzenliedboek zijn Winter in Hollands tuin (ik loofde het destijds en hij bekende met vreugde het auteurschap) en later schreef hij daar over zijn Bericht aan de levenden in Bloemendaal.

Dat was het facet aan de menselijkheid, dat Henk het meest toesprak. Ik ben blij ook daarin naar hem te hebben kunnen luisteren.