Maatstaf. Jaargang 16

[p. 58]

jan h. de groot
henk van randwijk's jonge jaren

Toen Hendrik van Randwijk jr op 9 november 1909 in het huis van Hendrik senior te Gorkum werd geboren, kreeg hij er een tweede naam bij: Mattheus. Mocht men hier uit afleiden dat de toevoeging van de naam van de bijbelse evangelist was voortgesproten uit het vrome gereformeerde gemoedsleven van Dingena Baardman met wie Hendrik sr na de dood van zijn eerste vrouw in het huwelijk was getreden, dan maakt men een vergissing. De boreling kreeg zijn tweede naam van een rotterdams man die in de herinnering van Henk's oudere zuster Maaike oom Teeuw werd genoemd. ‘Deze oom was een halfbroer van mijn vader’, vertelt mevrouw Maaike Christe-van Randwijk. Hij is jong gestorven. Hij behoorde tot de eerste voorvechters in de rijen van de rode arbeidersbeweging in Rotterdam, hoewel hij zelf niet tot de traditionele klasse der arbeiders kon worden gerekend. Hij had een drukkerij.

Mijn vader stond geheel achter oom Teeuw's (die voluit Mattheus heette) sociale strijdbaarheid, maar niet achter diens ateïstische levensbeschouwing.’

Als de naam een teken is, dan moet Mattheus Henk's strijdbaarheid voor sociale gerechtigheid een onuitputtelijke bron van inspiratie zijn geweest. Maar niet alleen was oom Theo (Henk jr heeft hem nooit gekend) zijn voorbeeld. Hendrik senior, zijn nonkonformistische vader, was dat mogelijk nog sterker.

Hij had een tuinderij in Gorkum, kweekte groente en fruit, vooral aardbeien. Ook was hij een kundig schatter van ooft op stam in de boomgaarden, die hij soms pachtte. De situatie in het woelige gezin van vijf broers en zusters was afhankelijk van een goede of slechte oogst. Moeder Dingena moest haar

[p. 59]

henk van randwijk (5 jaar) met zijn zusje lies

[p. 60]

man meer dan eens aan de mouw trekken als hij bij een goed oogstjaar zijn prijzen laag hield en niet achtte, dat een vorig jaar slecht of matig was geweest. Hoge prijzen vragen noemde hij woeker. Hij was een wonderlijk zakenman. Een blij mens met een groot gevoel voor humor, met een groot verstand ook.

Open naar de wereld (het is God's wereld, zei hij). Hij was uitermate leergierig en kon uren de atlas van zijn kinderen bestuderen. Hij was ook een machtig verteller en kende de natuur met vogels, bloemen en insekten als zijn broekzak. ‘Als kinderen’, zegt Maaike, ‘was het altijd een feest voor ons als vader in de winter om de kachel “van vroeger” vertelde. Wij kwamen, als het verhaal er toe leidde, diep onder de indruk als hij met allerlei voorbeelden getuigde van het onrecht dat er, met een beroep op God, door rijken aan armen werd bedreven. Hij raakte dan, zonder haatgevoelens, diep bewogen’.

Hij was als hervormd man met zijn vrouw meegegaan en dolerend gereformeerd geworden, maar liet zich al spoedig als lidmaat schrappen. Hij kon zich niet konformeren aan de gestroomlijnde systematiek van het kerkelijk verband. Hij onderscheidde feilloos schijn van wezen. Zijn beoordeling van mensen was gefundeerd op dat wat ze deden, niet op dat wat ze waren. Hij had een lijfelijke afkeer van de notabelen in de voorste kerkbanken op hun onaantastbaar voetstuk, die als feodale machthebbers lot en leven bepaalden van hun uitgebuite ondergeschikten, die van 's morgens 5 tot 's avonds 9 de buit voor hun heren verdienden. Vader Hendrik zei: ‘Je moet bekeerd worden, ook de gedoopte kerkmensen, er moet een wonder aan je gebeuren’. Hij was een vrome rebel. Zoals zijn zoon Hendrik Mattheus later zou worden. Maaike vertelt hoe hij kon zingen (hij zong goed) en de keuken vulde met zijn lievelingspsalm ‘Welzalig hij die al zijn kracht en hulp alleen van U verwacht’. Maar dat nam niet weg dat hij Abraham Kuyper met zijn Verbondsbelofte veroordeelde.

‘Kuyper’, zei hij, ‘heeft de hele boel verpest’. Hij hield van zijn gezin. Zijn kinderen waren niet alleen op de ouders, maar ook op elkaar gesteld. Zo is Hendrik Mattheus opgevoed.

Ondanks zijn uittreden uit kerkelijk verband stond vader Hendrik er op, dat zijn kinderen naar de christelijke school gingen en

[p. 61]

henk van randwijk ongeveer 11 jaar

[p. 62]

naar katechisatie.

De kinderen waren ‘goed’ op de lagere school. Zij konden naar de toenmalige Mulo of naar de kweekschool voor een opleiding tot onderwijzer. De H.B.S. was voor de kinderen der rijken. Je deed op je 14e jaar eksamen voor de ‘kweek’. Henk Mattheus ging daar ook heen. Hij bleef er een jaar. Zijn zus was toen reeds onderwijzeres, maar zag haar salaris per maand door de Colijnse bezuinigingsmaatregelen beknot. Toen Henk een jaar op de ‘kweek’ was geweest, zei zijn vader dän ook: ‘Je wordt van het onderwijzer-zijn ook niet beter, ik kan je best in de tuin gebruiken’. Zo verliet Henk de school en kwam bij zijn vader in de tuin. Hij nam zijn boeken mee en zat er meer met zijn neus in dan dat hij op de akker werkte.

Henk's studiezin leidde er naar dat hij na een jaar weer op de kweekschoolbanken zat. Maar in het begin van de derde klas maakte hij een lelijke val. Hij schonk aan de gevolgen geen bijzondere aandacht, tot zich een nierontsteking openbaarde en hij voor onderzoek naar het Akademisch Ziekenhuis te Utrecht moest, en daar werd opgenomen. Hier maakte hij kennis met een jonge Rus, Förster genaamd, die als politiek vluchteling met een schot door een nier over de grens was gekomen. Waarschijnlijk was deze Förster een Balt, en slachtoffer van de Spartakus-opstand in Duitsland na de eerste wereldoorlog. Deze jonge man lag daar eenzaam. Henk trok zich zijn lot aan. De man sprak wat duits. Er ontstond een korrespondentievriendschap die nog lang voortduurde nadat beiden het ziekenhuis hadden verlaten. Henk verzamelde geld en versnaperingen om hem van tijd tot tijd een pakje te sturen. Niemand bekommerde zich om Förster. Hij werd voor een kommunist gehouden. Waar die Förster gebleven is, vertelt de geschiedenis niet. Echter, de toenmalige vriendschappelijke verbinding die ontstond, is karakteristiek voor Henkvan Randwijk. Hij ging voor een rustkuur van een jaar naar huis, hield zijn studie bij, en kon na een proefeksamen overgaan naar de 4e klas. In 1928 deed hij met goed gevolg eindeksamen, studeerde verder voor de hoofdakte en lager engels en slaagde voor beide. Hij werd onderwijzer in Werkendam (kwekeling met

[p. 63]

akte à f 30,- per maand) kreeg daar zijn aanstelling, trouwde Ada Henstra, dochter van de gorkumse sluismeester, en woonde in Werkendam.

Leefde Henk met zijn vader in een meestal vrolijke, wat uitbundige verbondenheid van plagen en spotten, met zijn moeder was de verbinding stiller en inniger. Hij kon met plezier vertellen hoe zijn moeder in staat bleek haar individualistische echtgenoot, die het niet nodig vond zijn jasje aan te trekken als er bezoek kwam, hanteerde. Ze kon grappig tegen hem razen als hij met zijn buitenlaarzen over haar schone vloer marcheerde. Voor Henk had zij een apart plekje in haar hart. Dat kwam wel door haar zorg voor haar zieke jongen, maar er was ook iets van een dankbare herkenning en eerbied voor Henk's persoonlijkheid.

In zijn laatste kweekschooljaar schreef hij zijn eerste gedichten. Ik ontmoette hem na een voordracht ten huize van zijn leraar nederlands, de heer Knol, die bijzonder op hem gesteld was, maar met wie hij fel in konflikt kwam zodra er sociale vraagstukken aan de orde werden gesteld en Henk de anti-revolutionaire partijpolitiek van die dagen attakeerde. In diezelfde dagen ontmoette ik zijn ouders, broers en zusters, zijn verloofde Ada en de ouders van Ada. Het was een ontmoeting van korte duur, maar de herinneringen aan die gorkumse uren zijn mij helder bijgebleven.

In die jaren ontwikkelde zich bij Henk zijn sterke sociale en politieke belangstelling. Zijn verzen wezen al duidelijk in de richting van een hardnekkig partijkiezen voor de verdrukten. Op 16-jarige leeftijd waagde hij het met de grote Jan Schouten op een partijvergadering te debatteren over de beginselen van de A.R.-politiek en het tekortschieten in maatregelen ten gunste van de arbeiders.

Er was werkloosheid.

Als onderwijzer in Werkendam werd hij dagelijks met de schrille werkelijkheid gekonfronteerd.

Kinderen van de arbeiders en van de rijke griendbaronnen

[p. 64]

ada en henk van randwijk in hun kweekschooltijd

[p. 65]

ontmoetten elkaar op dezelfde school.

De kinderen der armen, hongerig soms, slecht in de kleren en de kinderen der rijkdom goed gevoed en warm in het pak. Hij nam brood mee en verzamelde kleding voor zijn verkommerde leerlingen. Later gaf hij les in kursussen en lezingen voor werkloze jongens. Er zijn er die van die tijd met grote dankbaarheid getuigden, toen het bericht van Henk's overlijden bekend werd.

Het merkwaardige was dat vele volwassenen onder zijn tegenstanders, niet alleen intellektuelen maar vooral ook de aannemers van waterwerken en griendbazen, zijn rechtvaardig oordeel op prijs stelden en sympatiek tegenover hem bleven staan. Het ging Henk ook niet tegen personen, maar tegen stelsels die zij vertegenwoordigden. Stelsels waaronder armen verdrukt werden en uit hun nood geen hulp werd geboden, ondanks de christelijke beginselen die de handhavers dezer stelsels tot vlag en vlaggestok verhieven.

In het het eerste jaar van zijn werkendam's onderwijzerschap maakte Henk in zijn vakantie een reis naar Rusland. Wat hij van die reis aan Indrukken meebracht is voor mij altans vaag gebleven.

In 1937 solliciteerde hij naar de school in de Jordaan, waar hij al spoedig hoofd zou worden. Zijn bundel Op verbeurd gebied was toen reeds verschenen. Ook zijn roman Burgers in nood, die als een bom in de zelfgenoegzaamheid van het vrome burgerdom uiteenbarstte.

Zijn vrouw Ada Henstra kwam in zijn gorkumse kweekschooljaren in zijn leven. Zij was enig kind (zij verloor een broertje door verdrinking in de sluis). Haar vader was ook een bekwaam duiker, een vastberaden en moedig man, die evenals zijn vrouw niet gemakkelijk zijn gevoelens toonde.

Ada erfde het vastberaden en moedige karakter van haar ouders. Als meisje op school maakte zij een tikje een aparte, wat zelfbewuste indruk. Zij had naast Henk een vriend, haar hond.

Henk en Ada vulden elkaar uitstekend aan. Haar nuchtere,

[p. 66]

moedige vastberaden handelen is van ongemene steun voor Henk geweest. Henk was voor vele dingen bang. Voor bergbeklimmen en vliegen, maar ook voor de risiko's van het latere verzetswerk.. Hij heef het een noch het andere er ooit om gelaten. Dat de spanningen in de verzetsstrijd en de ontwikkelingen in het naoorlogse ook in hun leven spanningen brachten, is onvermijdelijk geweest.

De ban met tuis, met Gorkum, met de zusters en broer is nooit verbroken geworden. Hij nam een belangrijk deel van verantwoordelijkheden over toen zijn ouders waren overleden en stond met raad en daad hen bij.

Daar heeft de dood alleen een einde aan kunnen maken. Die maakte overigens aan meer een einde. Met hem is een tijdperk afgesloten, een tijdperk in ons vaderland gekenmerkt door verschrikking, nood, geweld en onrecht waarbinnen Henk Mattheus als een strijdbaar man stond, een strijder voor recht en gerechtigheid, een man met geniale trekken, met een machtige overtuigingskracht, wiens gestalte onuitwisbaar in onze geschiedenis zal blijven opgericht.