Maatstaf. Jaargang 11

[p. 933]

Bondi Sciarone
Een geneesmiddel tegen spellingsallergie

In het november-nummer van Maatstaf blijkt Hans Henkemans allergisch te zijn voor bepaalde spellingsgewoonten. Een hoogstmerkwaardige allergie overigens. Henkemans maakt zijn allergische aanleg publiekelijk na lezing van een artikel van Jan Berits die probeert leden te werven voor de Vereniging voor Wetenschappelijke spelling. Het gaat er om of we moeten spellen naar de klank, zoals Berits wil of dat we de woorden spellen met een ‘historisch-cultureel’ jasje aan, hetgeen kennelijk Henkemans voorstaat.

In zijn klacht tegen de heer Berits zegt H., dat de regel van spellen volgens klank bovendien niet het doel bereikt: ‘Zo zeg ik, eerder “suukses” dan “sukses” en schrijf het dan maar liever als “succes”, waarbij ik de franse u vanzelf “opgedrongen” krijg’.

H. speelt hier een dubbelrol. Hij suggereert dat de franse ‘u’ hem nl. door de spelling wordt opgedrongen en dat is bepaald onwaar; immers de ‘u’ van ‘sukses’ wordt niet anders geschreven. De werkelijke reden is dat H. weet welke waarde de ‘u’ in de franse spelling vertegenwoordigt: in tegenstelling tot de nederlandse spelling staat die ‘u’ steeds voor een klank die ongeveer overeenkomt met de ‘uu’ van ‘muur’, enz. Voor klanken die min of meer overeenkomen met onze ‘u’ in ‘dus’, enz., gebruiken de Fransen letters als ‘e’, ‘eu’, bv. ‘le’, ‘fleur’.

Hetzelfde woord ‘succes’ leert ons nog meer. In de franse spelling wordt de slot-s gewoonlijk niet uitgesproken, zo ook hier. Nu kan men veilig aannemen dat H. die s wèl uitspreekt. Kennelijk wordt de ‘s’ hem hier opgedrongen door de nederlandse spelling!

We kunnen concluderen: niet de spelling dringt aan H. de klanken op, maar de kennis die H. heeft van de klankwaarden die de spelling vertegenwoordigt. Overduidelijk blijkt dit wanneer H. in één en hetzelfde woord nu eens

[p. 934]

volgens de franse spelling dan weer volgens de nederlandse zijn uitspraak demonstreert.

We moeten ons nu afvragen in hoeverre wij de woorden een historisch-cultureel jasje moeten aandoen. Waarom doen we ‘sukses’ het ‘succes’-jasje aan en niet bv. ‘successus’ waarvan het franse ‘succes’ afstamt? En waarom ‘golf’ als ‘golf’ schrijven en niet bv. als ‘kolpos’ waar het van afstamt en dan nog het liefst met griekse letters? Laten we onze cultuur-historische betrekkingen niet tot onze buurlanden beperken en van een wijdere cultuurblik getuigen. Het zal wel duidelijk zijn dat de spelling zover teruggevoerd zelfs voor H. problemen gaat opleveren (hij zal tenminste een etymologisch woordenboek uit het hoofd moeten leren) om maar te zwijgen van hoe we het moeten uitspreken na al die drang. Of zegt H. voortaan ‘soekses’ nu het latijn ons een oe-klank opdringt waar de spelling ‘u’ geeft? En zullen we ook weer ‘mensch en visch’ schrijven? Een en ander lijkt verdacht veel op culturele discriminatie. Een enigszins moeilijke spelling levert aan H. geen problemen. Jan-met-de-Pet komt er al niet meer uit. Zijn we consequent en maken we het ook moeilijk voor H. c.s. dan willen ze er ook niet aan.

H. heeft zich bezorgd getoond voor de relaties met ‘taalkundig bevriende gebieden’. Men kan zich afvragen of spelling wel iets te maken heeft met die relaties. Of zou het zo zijn dat we uit de spelling historische en culturele betrekkingen kunnen lezen? Het beste kan men dan eens een tekst lezen van een taal die men niet kent en die woorden ontleent aan talen die men ook niet kent. Ik maak me sterk dat de spelling ons hier in de steek laat. Dat doet de spelling trouwens ook bij het nederlands. De zaken worden nl. omgedraaid. We weten pas dat woorden als succes, circus, cent enz. van het frans en latijn afstammen doordat we de geschiedenis van die woorden eerst hebben onderzocht. Een dergelijk onderzoek is vaak hoogst problematisch, tenzij men meent inderdaad het aan de spelling te kunnen aflezen, zoals de Romeinen wel deden. Zo kwam volgens hen ‘bellum’ = oorlog van ‘bellus’ = mooi omdat oorlog niet

[p. 935]

mooi is. Toen men de zaak wat wetenschappelijker had aangepakt, kwam men wel tot andere conclusies. En om weer tot H. terug te keren, bijna iedere Nederlander denkt dat ‘golf’ een ‘echt’ nederlands woord is (wat het ook is, evengoed als ‘succes’ ondanks zijn jasje) totdat hem de geschiedenis ervan wordt verteld en het blijkt af te stammen van een grieks woord.

Het grieks dringt ons echter niet, evenmin als het latijn, een bepaalde uitspraak op, niet omdat de spelling onvast zou zijn, maar... omdat we het gesproken woord niet bezitten en... geen fonetische spelling, hoewel het grieks aardig dicht in de buurt schijnt te zitten. En weet H. dat ‘sirkus’ historisch gezien verantwoorder is gespeld dan ‘circus’ dat van het griekse ‘kirkos’ afstamt: zo wordt tenminste één ‘k’ behouden. En weet H. dat onze ‘k’ afstamt van het griekse alfabet en dat de Romeinen pas later de ‘c’ hebben ingevoerd voor dezelfde klank? Wat de Romeinen kennelijk wel mogen en - ‘die er cultureel toch mogen zijn’ - mogen wij dat niet? Weet H. dat wetenschappelijk onderzoek heeft uitgewezen dat het griekse spellingssysteem de fonetische spelling zeer nabij was, de Grieken, ‘die er cultureel toch mogen zijn’? Wordt het H. nu duidelijk waarom spelling met cultuur niets heeft te maken?

Henkemans zegt: ‘Landen als Engeland en Frankrijk - die er cultureel toch mogen zijn - hebben zich nooit, of althans zelden bezig gehouden met het ingrijpend wijzigen van hun spelling...’. Hier blijkt inderdaad dat H. een leek is (zoals hij zich ook aankondigt). Wie enigszins op de hoogte is met de geschiedenis van de franse taalkunde weet dat er ware spellingskruistochten zijn geweest. Tot aan de 16e eeuw bestonden er niet eens vaste regels en schreef men naar goeddunken: de verscheidenheid van spellingen was dan ook groot en wijzigingen deden zich uiterst gemakkelijk voor. In de 16e eeuw kwam er behoefte de spelling vast te leggen en vele spellingshervormers traden op het toneel. Traktaten en pamfletten verschenen in grote getale elk met een bepaalde spelling. Een van de bekendste namen hier is

[p. 936]

Meigret. Sinds de 17e eeuw zien we practisch geen hervormingen meer. De reden is de stichting van de Académie française, die in 1635 werd gesticht en belast was met de spelling. Practisch alle leden zijn ‘taalkundige leken’ die er dus ongeveer dezelfde ideeën op na houden als H. en bovendien zorgde de gemiddelde leeftijd voor een extra conservatisme. Tot op de dag van heden houden ook in Frankrijk de taalgeleerden zich bezig met spelling, overigens met minder kans op succes dan bij ons zolang de Académie het voor het zeggen heeft.

Overigens zal een enkele blik op de schrijfwijze van ‘beau’ dat komt van ‘bellus’ of van ‘trouver’ van ‘trovare’ duidelijk maken dat er wel degelijk iets met de spelling is gebeurd. Hoe de gemoederen in Engeland zich hebben bewogen is mij niet bekend.

Het wordt ondertussen tijd dat we ons afvragen hoe het spellingssysteem wel zijn moet. Uit het voorafgaande is gebleken dat spelling weinig of niets te maken heeft met geschiedenis of cultuur. Ook bleek dat niet de spelling de klank (behalve in een paar uitzonderlijke gevallen die men aan de vingers van één hand kan tellen) bepaalt. Welk doel of welke functie heeft spelling dan wel? Om het gesproken woord schriftelijk vast te leggen. In taal, of dat nu gesproken of geschreven is, interesseert ons in principe maar een ding: de communicatie. Taalkundige leken menen vaak (dat bleek) dat spelling ook andere functies heeft (historische, culturele, esthetische). Terecht betreurt Jan Berits dat taalkundige leken protesteren tegen sanering van het spellingssysteem. Terecht zegt Berits dat spelling niets met het wezen van taal te maken heeft. Maar dat impliceert niet dat spelling niets met taal te maken heeft. Dat is nl. evident: gesproken taal schriftelijk weergeven! We kunnen concluderen (en dat kan nu elke leek met ons): als de enige functie van spelling is het gesproken woord weer te geven, is het nuttig deze spelling zo eenvoudig mogelijk te maken.

Wij staan geen wetenschappelijke spelling voor, tenminste niet in die zin welke men daar meestal aan geeft. Ten eerste wanneer we zouden uitgaan van een wetenschappelijke fonetische spelling dan is het eind zoek zoveel tekens als

[p. 937]

we moesten invoeren omdat bv. een v-klank door 10 mensen gesproken ook wel 10 maal verschillend kan zijn, variërend van een zachte v tot bijna een f. Ten tweede is er de fonemische spelling. Hieronder wordt verstaan: voor elke klank die een woord van betekenis kan doen veranderen, nemen we een aparte letter. Voor de b en p klanken dus twee verschillende letters omdat bed en pet verschillende woorden zijn. In het chinees gebruiken we in zo'n geval maar een letter, omdat daar b en p door elkaar gebruikt kan worden. In het nederlands gebruiken we één letter voor zowel de rollende r als de keel-r omdat we er geen woorden door van betekenis kunnen doen veranderen, in tegenstelling tot bv. het arabisch waar dat wel gebeurt.

Zouden we nu de fonemische spelling aanhouden dan betekent dat voor het nederlands ongeveer 40 lettertekens nodig zijn. Dit nu maakt de zaak voor de gemiddelde Nederlander eerder gecompliceerd dan gemakkelijk. Bovendien bestaat er vaak onenigheid of bepaalde klanken samen één of twee fonemen zijn. Dergelijke problemen hebben de tegenstanders van spellingvereenvoudiging helaas in de kaart gespeeld. Dit soort problemen heeft ons ertoe gebracht af te zien van een wetenschappelijke spelling, omdat die niet de gemakkelijkste blijkt te zijn. In dit laatste geval is het niet meer belangrijk te weten of de vocaal van ‘dus’ en van ‘de’ dezelfde is of dat het twee verschillende zijn. Niemand maakt hier fouten. Moeilijkheden geven spellingen als rouw-rauw, weiden-wijden, circus, principe, sexe enz. Bij een spellingssysteem moeten we proberen in een zo klein mogelijk aantal logische regels het systeem vast te leggen. Logisch is H. wanneer hij zegt de klanken ‘ks’ steeds als ‘x’ te schrijven: blixem, sexe, enz. Maar de regel is onverstandig omdat ze niet nodig is, daar we de letters ‘k’ en ‘s’ al hebben. Eenvoudiger is het derhalve ‘ks’ te schrijven, waar H. kennelijk ‘eenvoudig’ verwart met ‘efficient’ uitgedrukt in tijd (het tijdsverlies is niet zò groot). Wanneer ik iemand de weg wijs, doe ik er beter aan een eenvoudige maar langere route aan te geven dan een ingewikkelde binnendoor! Het zal ondertussen ook wel duidelijk worden dat een spellingssysteem volgens deze principes ook gemak-

[p. 938]

kelijk is voor dialectsprekers. Zoals hierboven werd gezegd, spreken we niet volgens de letter, maar worden de letters (of zouden dat moeten) geschreven volgens het spreken. Wanneer we nu afspreken de ij-klank weer te geven met de letter ‘ij’, dan heeft ten eerste elke leerling in Nederland die op school algemeen beschaafd leert spreken daar voordeel van. Bovendien, wanneer in zijn dialect deze ij-klank overeenkomt met een aj-klank, is diezelfde ij nog even dienstbaar. Hij leert nu: wanneer ik ‘aj’ zeg, schrijf ik ‘ij’ en niet nu eens ‘ei’ dan weer ‘ij’ en weet ik meer. Taal is systematisch en ook de klankverschijnselen in dialecten zijn dat. En we nemen het ABN als uitgangspunt omdat iedereen dat op school leren moet, omdat het als officiëel doorgaat.

Aan het slot van zijn artikel zegt H. ‘Een beetje exotisme wordt hoe langer hoe meer als verderfelijk gezien in de milieu's der spellingshervormers. Alles mogen wij importeren, maar bastaardwoorden krijgen een bedrieglijk “Nederlands Fabrikaat” mee’.

We kunnen hier besluiten. Wanneer Henkemans over een bedriegelijk fabrikaat spreekt, omdat het wikkel nederlands is, moet hij ook geen koffie of thee meer drinken (en wat al niet meer) die in Nederland verpakt worden. Ik kan nu antwoorden op zijn vraag: ‘Perhaps I'm not serious; or am I?’ Well, you are not.