Maatstaf. Jaargang 11

[p. 769]

A. Middeldorp
Enkele aantekeningen bij het lezen van Achterberg

Alle poëzie is cryptisch en prikkelt de lezer tot ontdekken; zeker doen dat verzen die door de dichter uitdrukkelijk als Cryptogamen worden aangeboden.

Onder de lezers vinden we twee uitersten: hen die allerlei buiten-poëtische hulpmiddelen willen aanwenden, en hen die zonder één buiten-tekstgegeven met het vers zelf willen werken. Laatstgenoemden zijn de beste, maar dat zij soms ook met blindheid geslagen kunnen worden, bewees een analyse van het gedicht Depersonalisatie in het tijdschrift Merlyn van de hand van d'Oliveira. In dit knappe werkstuk bleef de interpreet zitten met de regel: ‘Mijn naam en ik gescheiden van elkaar’, de kiemcel van het gedicht. In de situatie van het vers bevindt de dichter zich voor een winkelraam bij deze woorden. Een anecdotische notitie achteraf wees uit, dat op de bewuste winkelruit de naam Achterberg[h] staat.

Achteraf - maar wat is gemakkelijker dan praten achteraf - vraagt men zich af, of deze notitie zo onmisbaar is geweest, want de dichter had het zelf immers ook al verteld: zijn naam en hij waren gescheiden. Was er een andere conclusie mogelijk, dan dat zijn naam op die ruit moest staan?

We zoeken wel eens verborgenheid waar die niet is en het gevaar bestaat, dat de heldere letterlijkheid, die bij Achterberg zo veelvuldig voorkomt, door de zoekers naar het verborgene niet wordt gezien.

Bovendien heeft Achterberg ons zelf een weg gewezen, die bij mijn weten nog door weinigen gevolgd is. De formatie van een bundel was voor Achterberg meer dan het bij elkaar brengen van gedichten die in dezelfde periode geschreven waren. We weten, dat de chronologie bij de compositie van een bundel een zeer ondergeschikte rol speelde. Sommige vorsers zit dat dwars; zij menen dat ze meer inzicht in de dichter krijgen als ze met de kalender in de hand de verzen van Achterberg op een rij gaan zetten.

[p. 770]

Een bundel was voor Achterberg een ‘super-gedicht’; vooral in zijn latere werk gaat hij het cyclische karakter van zijn poëzie accentueren. Wij zullen Achterberg niet goed kunnen lezen, als wij niet letten op de samenhangen die er tussen opeenvolgende verzen bestaan. Achterberg begon niet zonder diepere bedoeling aan zijn bundels namen van versvormen te geven: Ode aan Den Haag, Ballade van de Gasfitter, Ballade van de tijd e.a. Zelfs de volgorde van gedichten in een tijdschrift had betekenis voor hem, b.v. Critische Massa en Fall-out, na elkaar in Maatstaf, maart 1961.

Het hoogtepunt van het uitdrukkelijk cyclische werk is ongetwijfeld het Spel van de Wilde Jacht, dat ook een spel is met de samenhangen tussen de verzen; steeds springen de vonken over.

De relaties die de dichter zelf zo duidelijk in zijn werk heeft aangegeven, mag geen interpreet verwaarlozen; hij mag zeker niet naar externe hulpmiddelen zoeken, zo lang hij die relaties niet zorgvuldig heeft bestudeerd.

Wij kunnen slechts gissen, dat Anti-Materie^*, het prachtige vers dat Achterberg naliet, als inleiding tot een nieuwe cyclus was bedoeld. Op mij maakt het zeer sterk die indruk.

Misschien is het, nu de andere verzen niet meer geschreven werden, juist zo'n inleiding geworden.

* Maatstaf, februari 1962, 9e jaargang 11.