Maatstaf. Jaargang 11

[p. 488]

Victor E. van Vriesland
Het einde van het tijdschrift Forum

Geschiedenis schrijven is geschiedenis maken.

Zowel de juiste als de, uit welke oorzaak ook, onjuiste mededelingen van een geschiedschrijver bepalen het beeld van een historische gebeurtenis voor de komende generaties. Dit beeld vormt op zijn beurt weer een deel van de geschiedenis, in casu de literatuurhistorie. Het is daarom de plicht van ieder, die uit eigen ervaring en in dat opzicht onbetwistbare zekerheid feiten kan meedelen, zich te doen horen wanneer hij meent dat in een bepaald geval fouten zijn gemaakt in het weergeven van geschiedkundige gebeurtenissen. Dit laatste is naar mijn mening het geval met het korte, interessante essay (vergezeld van enkele eerder ongepubliceerde brieven), door Maurice Roelants gepubliceerd in de Verslagen en Mededelingen van de Koninklijke Vlaamse Academie voor Taal en Letterkunde, 1963 aflevering 9-12. Daar komt bij, dat de redacteur van Maatstaf mij uitdrukkelijk heeft verzocht van mijn kant enkele opmerkingen te maken bij de publicatie van Roelants en om bovengenoemde reden voldoe ik daaraan gaarne.

Ik wil graag beginnen met te trachten enkele detailpunten, die naar mijn mening niet geheel juist zijn in het betoog van Roelants, volgens mijn eigen inlichting en zienswijze recht te zetten, hoewel zij niet in verband staan met de in de titel van dit artikel genoemde hoofdzaak. Roelants zegt dat de uitgever D. Zijlstra, vriend van veel auteurs en met name van alle Forum-redacteuren, door een duitse kogel te Rotterdam een door hem niet laat gewenste dood heeft gevonden. Naar mijn mening bevat deze mededeling twee onjuistheden. Volgens mijn inlichting betrof het hier een kogel van een nest Nederlandse (?) nsb-leden die zich op het dak van het pand naast het kantoor van Nijgh & Van Ditmar hadden opgesteld, toen Zijlstra met levensgevaar, en hoewel gewaarschuwd zijnde, op zijn verlaten kantoor geld ging halen om in staat te zijn, zijn personeel uit te betalen. Ook

[p. 489]

is het onjuist, dat hij zijn dood niet laat heeft gewenst. Zijlstra was, gelijk veel Friezen, een naar binnen gekeerd en sterk tot zwaarmoedigheid geneigd man. Een groot deel van die zwaarmoedigheid kwam echter juist voort uit angst voor de dood, die hem obsedeerde. Vele van zijn uitingen en gedragingen en enkele van zijn verzen spreken van die angst; hij heeft nooit naar de dood verlangd maar vreesde hem in een bijna ziekelijke mate.

Een tweede vraagteken zet ik bij de uitdrukking ‘Het Robespierre-temperament naar het hart van Eddy du Perron’. Du Perron was een fel fanaticus maar niets stond hem verder dan de mentaliteit van een Robespierre, welke toch wel sterk op een collectiviteit was ingesteld.

Wanneer op blz. 463 Roelants enerzijds klaagt ‘dat nooit door iemand werd opgemerkt hoe radicaal en streng (hij, Roelants) voor de ruimste vrijheid (heeft) gepleit. Met de almachtige bezetter in de rug’, en enkele regels later meedeelt dat Ter Braak Jacques Perk als een - volgens het woord van Nijhoff - ‘onrijpe schooljongen’ tegenover Multatuli stelde en van Du Perron (‘het spijt mij die mening te moeten neerschrijven’) zegt dat hij ‘nu eenmaal veel weg (had) van de querulant en de eigenwijze opruier’, dan is het toch overduidelijk dat dit alles veel en veel te ver gaat en dat Roelants zich eerst had moeten bezinnen op de begrippen conformisme en non-conformisme eer hij zich waagde aan dergelijke beweringen.

Maurice Roelants deelt mee dat hij was gedwongen ‘in dezelfde periode de spil te zijn van het Karel van de Woestijne-genootschap, dat (hij) met de hulp van de geboren dwarsdrijver F.V. Toussaint van Boelaere (hij laat venijnig de e in de naam weg) - spijtig gevolg van een kwinkslag van Herman Teirlinck - en Karel Leroux had opgericht...’ De De kwinkslag van Teirlinck is mij niet bekend, maar het lijkt mij niet geheel verantwoord hier van een spijtig gevolg te spreken ten aanzien van een man, die het zijne gedaan heeft in genoemd genootschap, een jeugdvriend van Van de Woestijne die over diens jeugdwerk een belangwekkend essay heeft gepubliceerd in de Mededeelingen van het Karel van de Woestijne-Genootschap, derde afl. 1934. Waarom heeft

[p. 490]

Roelants, een zwager van de overleden dichter, zich dan toen niet tegen deze publicatie verzet? Dit is een te late uitval tegen een gestorvene die een fijnzinnig proza-kunstenaar was.

Maar ten aanzien van de geschiedenis van het tijdschrift Forum zijn dit alles, in zijn essay, detailpunten buiten de eigenlijke hoofdzaak om, zodat ik nu liever overga tot wat daarmee meer onmiddellijk samenhangt.

Nu kom ik tot de eigenlijke historische gebeurtenissen die geleid hebben tot de opheffing van Forum. Een zekere animositeit van de Vlaamse Nederlander ten opzichte van de staatkundige Nederlander klinkt onmiskenbaar door in de beschouwingen van Roelants. Deze animositeit kan een dieper inzicht in de eigenlijke achtergronden van het conflict tussen de Vlaamse en de Nederlandse redactie geven dan de ideologische meningsverschillen tussen de katholiek-Vlaamse en de agressief-skeptische Nederlandse redactie.

Die animositeit verraadt zich in uitingen als deze: ‘En ge bekomt ook uit het Vlaamse land een rijke aanslibbing - ik zeg nog eens met nadruk die niets aan Nederland ontleent...’ (blz. 465). ‘De tweeledigheid van de Nederlandse literatuur is zo evident, dat het voor ons, Nederlanders en Vlamingen, onmogelijk en bijna onbetamelijk is om ons volledig in de wederzijdse gevechten te mengen. Ik stond daar als eenzame Vlaamse redacteur naast twee figuren, die onbetwistbaar door de intellectuele conjunctuur van de jaren 30 waren beïnvloed, - sterk in het Noorden, helemaal niet in het Zuiden’ (blz. 466). ‘... ik leefde belangstellend voor de vele muzen, waarmee onze eigen Vlaamse schrijvers in die periode vlijtig doende waren, zonder boven de Moerdijk in de leer te gaan’ (ibid). En over Ter Braak en Du Perron: ‘... zij koelden onbewust mijn ijver af, hoeveel punten van eensgezindheid er ook waren’, (blz. 467).

Op dezelfde bladzijde blijkt dit ongerechtvaardigde sentiment van wedijver ook uit het ophalen van des schrijvers oude polemiek met Greshoff,’ die hem in Aan een Zuiderbroeder (in Rebuten) met een hatelijk stuk had geprikkeld, een stuk waarin het van de Forum-redactie heet: ‘De Nederlandse afdeling geeft het beeld van een bepaalde letterkundige opvatting, hetgeen men erkennen moet, afgescheiden

[p. 491]

van het feit of men die opvatting al dan niet waardeert, terwijl het Vlaamse gedeelte op een gezellig, vriendelijk kransje gelijkt, waarin voor Jan en alleman een plaatsje besproken is’.

Maar laat mij nu tot het eigenlijke conflict komen, dat naar men weet werd veroorzaakt door het accepteren, vanwege onze Hollandse redactie, van de novelle Virginia van Victor Varangot. Roelants schrijft, dat Walschap en hij de bezwaren van Marnix Gijsen tegen deze inzending bijvielen, ‘niet omdat Virginia zo verschrikkelijk onze katholieke overtuiging aanrandde - dat kon pas goed gebeuren door literatuur van betekenis; de rest moest zich afspelen op een niveau dat met Forum niets te maken had - maar omdat Virginia ons niet als een goed verhaal voorkwam’ blz. 477). Ik waag dit ten zeerste te betwijfelen. ‘Er werden grote oorlogen gevoerd om kleine oorzaken, omdat men plotseling van een onbeduidend incident een belangrijke principiële kwestie heeft gemaakt en van de principiële kwestie een casus belli’, aldus Roelants verderop.

Dit is in strijd met wat ik zie als de geschiedkundige waarheid. Het conflict was wel degelijk een principiële zaak. Aan de Nederlandse zijde betrof dit principe de nu eenmaal van de aanvang af overeengekomen autonomie der beide, Vlaamse en Nederlandse, redactie-delen. Terecht schrijft Ter Braak in zijn brief van 9 februari 1935 aan Roelants: ‘M.i. is jullie optreden in dezen een inbreuk op onze afspraak van verleden jaar waarbij werd vastgesteld dat de redacties onafhankelijk zouden zijn en ieder verantwoordelijk voor de bijdragen’. Een uiting als hierboven aangehaald van Roelants over grote oorlogen en kleine oorzaken tracht de zaak te bagatelliseren. Wel degelijk kwamen de bezwaren van de op één lid na katholieke Vlaamse redactie voort uit wat zij in de cru-heid van het verhaal van Verangot vonden: ‘Marnix Gijsen voelde zich het meest gekweld door al wat toen zijn streng geloof kwetste’, moet Roelants zelf (blz. 477) toegeven, al moet hij daaraan toevoegen (ibid): ‘er worden thans courant tienmaal ergere dingen gepubliceerd en, ironie van het lot, sinds hij het geloof verloor, ook van de hand van Marnix Gijsen’.

[p. 492]

Inderdaad kan het stuk, ook zelfs in aanmerking genomen het tijdsbeloop dat tussen toen en nu ligt, nauwelijks werkelijk zedenkwetsend worden genoemd. Het was geen literair meesterwerk, maar die komen maar een enkele keer voor. Het was een uitgesproken fantastisch verhaal, zonder realisme maar juist integendeel zozeer ireëel, dat het speelse sollen met geheiligde begrippen geen echte aanstoot kon geven aan wie niet al te bigot dacht. Het enige wellicht werkelijk aanstotelijke zinnetje dat er vrij kryptisch in voorkwam was een in een uiterst vluchtig, geëffaceerd en weggewerkt motiefje vervatte toespeling op het gegeven van Periander en Lycofroon (Herod. III 48-53, V 92, 95). Maar alleen een lezer met een sterk geestelijk vergrootglas zal dit nageplozen hebben; het vluchtige motiefje was er alleen om het volkomen bedachte spelelement, in dit pretentieloze verhaaltje waarin geen enkele psychologisch levende figuur voorkwam, met een zekere sluitende logica te kunnen afwerken.

Ter Braak die een uitzonderlijk voorbeeld was van volstrekte intellectuele eerlijkheid, beschouwde de houding van de Vlaamse redactie, die bij monde van haar woordvoerder Roelants het zwaartepunt van haar bezwaren op de kwaliteit van het verhaal legde, als huichelarij (zie zijn brief aan Roelants van 4 februari 1935). Hij verloor daarbij uit het oog hoe lieden met een sterk emotioneel temperament hun rationalisering te goeder trouw voor de eigenlijke beweegredenen van hun houding kunnen aanzien.

Ten slotte moge ik pro domo nog enkele punten rechtzetten die mijn eigen houding in het conflict duidelijk maken. Als bemiddelaar tussen beide redacties in deze botsing ben ik nooit opgetreden. Ik was van den aanvang af geheel solidair met mijn twee Nederlandse collega's Ter Braak en Vestdijk. Wanneer D. Zijlstra op 6 februari 1935 aan Maurice Roelants schrijft: ‘Ik kan u wel zeggen dat Van Vriesland tegen de opname o.a. van Virginia is geweest’, dan corrigeert hij dit zelf in zijn brief aan dezelfde van 11 februari d.o.v.: ‘Voor de goede orde moet ik je nog even zeggen, dat Van Vriesland mij later heeft gebeld met de mededeling dat hij niet tegen de opname van Virginia had gestemd’.

[p. 493]

Wel heb ik mij later verzet tegen opname van Varangot's bijdrage onder druk van buitenaf: de pressie van Du Perron die in een brief uit Parijs zich ploseling met deze zaak ging bemoeien en dreigde zijn medewerking aan ons maandblad te zullen staken indien de bijdrage werd afgewezen. Ik had toen geen andere keus dan mijn stem vóór te herzien, omdat ik niet onder druk van buiten de redactie een bijdrage opgenomen wilde zien. Intussen bood ik toen aan - omdat de publicatie van Virginia niet verijdeld mocht worden door de onjuiste houding van mijn vriend Du Perron - het stuk te plaatsen in De Vrije Bladen, waarvan ik eveneens redacteur was.

Ik zou al deze niet zo geheel belangwekkende zaken niet meer opgehaald hebben, indien in de overigens lezenswaardige uiteenzetting van Roelants geen verkeerde voorstellingen voorkwamen.