Maatstaf. Jaargang 11

[p. 425]

[Nummer 7]

Theun de Vries
Als mens en als schrijver
Dankwoord, uitgesproken op het Muiderslot bij het ontvangen van de P.C.-Hooftprijs op 23 september 1963

Mijn erkentelijkheid gaat in de eerste plaats uit naar U, Excellentie Bot, die het besluit getroffen hebt het eindoordeel van de jury inzake de P.C.-Hooftprijs, de Staatsprijs voor Letterkunde, over te nemen, en die zo vriendelijk bent geweest deze persoonlijk aan mij te willen uitreiken.

U hebt mij met uw woorden vol waardering en begrip een grote eer en een grote voldoening bereid, die ik en als Nederlander en als auteur op hoge prijs stel. Dit laatste niet in het minst omdat die eer en voldoening verweven zijn met de naam van de bewonderenswaardige vaderlander, dichter en geschiedschrijver, die eens op dit slot te Muiden gezeteld heeft, een man die op grond van zijn leven en werken behoort aan het gehele Nederlandse volk. Zijn naam, gehecht aan een letterkundige onderscheiding, maakt die onderscheiding voor de dragers tot een nationale erkenning.

U hebt in uw hartelijke speech gewag gemaakt van het Apeldoornse gymnasium. Inderdaad, Excellentie, hebben wij aan de Apeldoornse Kastanjelaan en het Bergje gezamenlijk duizenden voetstappen liggen. De herinnering aan dit gymnasium heeft vandaag, meen ik, zin als uitgangspunt voor wat ik nu maar mijn literaire loopbaan zal noemen.

Aan uw vriendelijke woorden moet ik namelijk enkele zelfkritische toevoegen: ik genoot op dat gymnasium behalve een vage beroemdheid ook beruchtheid - een beruchtheid die sloeg op de moeilijke aanpasbaarheid van de discipel Theun de Vries aan sommige aspecten van het schoolleven.

Welnu: vergunt U mij te zeggen dat deze aanpassingsmoeilijkheden waarschijnlijk een bestendige trek van mijn karakter betreffen.

Ik heb die moeilijkheden nog ten aanzien van een aantal verschijnselen in het Nederlandse leven, vroeger en nu, en ik

[p. 426]

vrees dat ik ze wel houden zal ook.

Mijn vermoeden gaat er naar uit, dat die karaktertrek mijnerzijds U niet onbekend is; dat U tevens van mij niet verwacht dat mijn standpunt, ook door de P.C.-Hooftprijs niet, voor wijziging vatbaar is, zomin als ik uit deze prijsuitreiking de slotsom trek, dat U naar het mijne zou zijn gaan overhellen.

Het feit, Excellentie, dat wij gebleven zijn die wij waren, geeft voor mij aan de toekenning van de P.C.-Hooftprijs juist een grotere objectieve waarde; en mijn erkentelijkheid voor die objectiviteit is daaraan volmaakt evenredig.

De jury heeft mij bij monde van mijn lieve collega Emmy van Lokhorst het eerst gelukgewenst met woorden over mijn letterkundige bezigheid, die mij om meer dan éen reden lief zijn.

Ik vind in die gelukwens de waardering van schrijvers met eigen rijke ervaring en creatieve betekenis, die ik hoog acht, en ook vooral een collegialiteit, een toon van vriendschap bij alle verscheidenheid van onze letterkunde, die mijn hart verwarmt.

Wanneer ik de jury dank voor haar eindoordeel dan voeg ik daaraan toe, dat dit oordeel voor mij de strekking behoudt van een aanmoediging: - ook het oude paard wil wel eens over de kop geaaid worden en horen dat het zijn wagentje nog behoorlijk trekt.

Er is in deze dagen soms gerept van mijn bescheidenheid. Die is niet zo groot als het lijkt. ‘Nur ein Lump ist bescheiden’, heeft Goethe gezegd.

Maar een zekere mate van zelfkennis is voor niemand overbodig. Men moet zich er van bewust zijn dat volmaaktheid niet behoort aan de enkeling, maar aan de sóórt.

Is de prijs mij tot mijn vreugde toegekend voor heel mijn oeuvre, ik zelf koester niet de illusie dat dit werk in zijn geheel de tijd zal weerstaan. Ik ben echter zo onbescheiden te wensen, dat er bij die veelheid enkele elementen zijn die in de continuïteit van onze literaire erfenis passen, enkele bouwstoffen die onze tradities kunnen verrijken. Meer kan, meen ik, geen ernstig kunstenaar verlangen.

[p. 427]

De jury zal het mij ten slotte niet euvel duiden als ik mijn erkentelijkheid uitstrek tot een grote categorie van personen die hier niet aanwezig zijn - mijn lezers, die ook een soort jury vormen.

De verhouding tussen de schrijver en het lezend publiek is helaas al te veel versluierd en anoniem. Men stuurt zijn boeken als een zendbrief uit in de wereld en weet niet precies waar zij belanden, bij Romeinen, Hebreeën of Thessalonicenzen, of bij allemaal. En al werpt een deel van het lezend publiek bij spectaculaire gelegenheden als deze de anonimiteit af om zijn sympathie te betuigen, als geheel blijft de lezerschaar onzichtbaar. Het neemt niet weg dat ik die schare vanaf dit historisch plekje dank zeg voor haar aanhankelijkheid en haar bestaan als lezers, waaraan immers een schrijver in sterke mate zijn eigen morele bestaansrecht ontleent.

Wanneer ik ten slotte allen dank, die deze dag voor mij tot een onvergetelijke gebeurtenis hebben gemaakt, verzoek ik de vrijheid nog enkele dingen te berde te mogen brengen, die mij als mens en als schrijver ter harte gaan en die men niet onmiddellijk in het rapport van de jury vastgelegd vindt.

Bij de beoordeling van mijn schrijvende persoon, in beschouwingen of recensies tref ik soms de verwondering aan over het feit, dat iemand van mijn ‘uitgesproken individualiteit’ een wereldbeschouwing huldigt, de Marxistische, die zich in zo sterke mate op de collectiviteit schijnt te richten.

De discrepantie van het geval is schijnbaar.

Er is een levende spanning tussen de mens, louter op zichzelf beschouwd en met eigen doeleinden voor ogen, en de onafwijsbare wisselwerking van de enkeling met de talloze medemensen en hun doeleinden, die zich in duizenden verstandelijke en emotionele levensvormen openbaart.

Die spanning tussen het Ik en het Wij weerspiegelt naar mijn mening het levensproces zelf, de scheppende eenheid der tegendelen.

De schommeling en variëteit in mijn werk - zowel in het negatieve als het positieve - is zonder die spanning ondenkbaar.

[p. 428]

Voor mij hangt dat feit ten nauwste samen met een ander, voor een schrijver vitaal verschijnsel - de inspiratie.

Mijn ervaring is deze dat inspiratie geen aanblazing is vanuit het abstracte - dat men er niet op moet zitten wachten - dat men ze moet opzoeken waar zij is.

De daden en lotgevallen, de pijn en triumf van de mensen, het mensdom om ons heen ver en nabij, dat is de enige onuitputtelijke, concrete inspiratie voor een schrijver; en zij is aldoor aanwezig.

Inspiratie volgt daar waar de mist van toevalligheden en tegenstrijdigheden door de zoekende en vindende kunstenaarsgeest wordt doorbroken -

waar de kunstenaar beseft hoe zijn wereld in elkaar zit -

waar hij bepaalt welke positie hij daarin bewust zal innemen.

Bij deze inspiratie en bewustwording zal de schrijver of schrijfster tot enkele kostbare conclusies kunnen komen, waarvan wel de voornaamste is: dat de mensen de zin van hun samenleving in toenemende mate zelf leren bepalen.

Ik zou het zo willen omschrijven: hoe verder het mensdom zich ontwikkelt, des te meer heilzame overeenkomsten gaan de mensen met elkaar aan, overeenkomsten die, waar zij tot werkelijke gentlemens' èn gentlewomens' agreements worden, tegelijk de voorwaarden scheppen voor het behoud van de menselijke cultuur.

Wij hebben al overeenkomsten met elkaar gesloten dat wij niet afhankelijk wensen te zijn van despoten, oude en nieuwe - dat wij elkaar niet als slaven zullen verkopen - dat wij elkaars ziekten zullen bestrijden, de oorzaken ervan opsporen en liquideren; dat wij het leven willen beschermen en behoeden.

De mensen ver en nabij gaan verder op die weg om de aarde veilig en bewoonbaar te maken: veilig tegen honger en onwetendheid; veilig tegen rechteloosheid en vertrapping vanwege ras of huidskleur; veilig om niet vanwege een kruis, een halve maan, een rode ster of andere sterren en strepen in onze vlag in nieuwe oorlogen te worden gesleept die ons allen zouden vernietigen.

[p. 429]

De strijd om tot zulke beveiligende gentlemens' agreements te komen wordt dagelijks door de mensen gevoerd en werpt, ook voor de schrijver, duizenden vragen op.

Waar wij antwoorden vinden op deze vragen kunnen wij spreken van het veld winnen der beschaving op aarde.

De ontdekking dat het mensdom zich terwille van zulke antwoorden beweegt en waarom het zich bewegen moet, waarom mensen zich tot dat doel met elkaar verenigen, was voor mij de ontdekking van de 30-er jaren dezer eeuw.

Zij leerde mij de geschiedenis zien als een bewogen epische voortgang.

Het daaraan adequate literaire beeld of als men wil ‘getuigenis’ kon voor mij niets anders dan episch zijn, d.w.z. de romankunst werd voor mij met dat gehele epische proces identiek.

Het juryrapport heeft mijn schrijverschap op voor mij vleiende wijze evenzo in verband gebracht met de epische stijl of richting in de prozakunst.

Als ik iets in die richting gedaan heb, was dat derhalve niet toevallig.

Er zijn, vooral internationaal, al jaren lang discussies aan de gang over de vraag of de roman als kunstvorm zal verdwijnen.

Veeleer dan gedoemd om te verdwijnen of door essayistische bijwoekeringen te worden verstikt, zal de roman naar mijn diepste overtuiging in zijn epische gedaante groeien, omdat hij van Balzac, Gogol en Dickens af de meest democratische kunstvorm is van de moderne tijd - de vorm die recht doet aan de epische bewogenheid van het heden en de naaste toekomst; de kunstvorm die een gebergte vormt waarin de hoogtepunten door reeksen van bergen gedragen worden.

Sta mij toe een ogenblik vast te houden aan dit beeld.

In de onderscheiding van haar vertegenwoordigers wordt de hele literatuur in haar veelheid en veelzijdigheid geëerd.

Ik zou daarom mijn slotwoord willen richten tot al mijn collega's letterkundigen in deze zaal en daarbuiten.

Onze nationale literatuur, die wij maken middels ons

[p. 430]

kostbaarste werktuig, de taal van het Nederlandse volk, de taal van Hooft, is onze gezamenlijke creatie. De verantwoordelijkheid voor haar welzijn en grootheid ligt bij ons allen.

Er zijn hier schrijvers en schrijfsters van verschillende generaties, en hun aanwezigheid hier stemt mij dankbaar. Geen generatieverschijnselen of -verschillen kunnen voor mij die saamhorigheid van de literatuur te niet doen.

In uw aller aanwezigheid beleef ik als 't ware de bevestiging van mijn eigen schrijverschap; ik zie daarin de waarborg voor de waardigheid en het voortbestaan van de literatuur in Nederland; en ik ben gelukkig deel te zijn van dit geheel.