Maatstaf. Jaargang 11

[p. 63]

B.V.A. Röling
In vredes naam vergeten?

Volken hebben een herinnering. Grote gebeurtenissen uit het nationaal verleden liggen diep in de ziel verborgen. Zij geven een patroon van gedrag, dat klaar ligt om opnieuw te worden toegepast op beslissende momenten. Men zegt daarom terecht, dat op die voor een volk beslissende momenten in zijn geschiedenis de doden méér stem hebben dan de levenden.

In de Tweede Wereldoorlog is dat duidelijk gebleken. Japan, als volk, herinnerde zich de japans-russische oorlog, met onverwacht harde ‘surprise attack’ begonnen en, door bemiddeling van een derde mogendheid, voor Japan gunstig beëindigd vóór dat de eigenlijke krachtmeting kon beginnen. Japan verwachtte in het begin van de veertiger jaren hetzelfde. Het wist, dat het de oorlog binnen anderhalf jaar zou moeten eindigen. Het wist, dat binnen die anderhalf jaar de volledige overwinning niet kon worden bereikt. Het begon het grote avontuur in de hoop op gunstige vrede vóór het keren van de kansen - overeenkomstig zijn herinnering.

Uit de burgeroorlog herinnerden zich de amerikanen de term van de onvoorwaardelijke overgave. Die term gaf, diep verborgen in het hart, bijzondere glorie aan de overwinning. Vandaar dat die fatale term zoveel weerklank vond, kon aanvaard worden als onherroepelijke geallieerde politiek. Demonisch ging die eis de oorlog beheersen, die een à twee jaar eerder had kunnen zijn beëindigd, als deze eis van onvoorwaardelijke capitulatie niet de goedwillende duitsers en japanners had gedreven tot onvoorwaardelijk verdedigen van het vaderland.

De herinnering van volken kan fataal werken. Vooral de herinnering aan momenten van militaire glorie. Zij werkt verleidelijk in het geheel van de ‘conventional wisdom’, de op de feitelijke ervaring gegronde volkswijsheid. Zulk een ‘conventional wisdom’ is gedoemd te falen, als gron-

[p. 64]

dige wijziging is gekomen in de omstandigheden.

Maar over een dergelijke herinnering gaat het hier niet. Nú aande orde is de vraag of Nederland zich moet blijven herinneren de smaad, het leed, de vernedering. De vraag is of wat Nederland werd aangedaan ‘afgedane geschiedenis’ is, of nog steeds levende werkelijkheid. Met name: is vergeten nodig om vredes' wil? Is ‘vergeten en vergeven’ eis van verstandige politiek? Wij bouwen immers aan het nieuwe Europa! Dan is het goed dat een streep gehaald wordt door de oude rekening. ‘Generalbereinigung’ is dan nodig, al is de schuld niet te delgen. Als die schuld zo groot is, dat van weer-goed-maken geen sprake kan zijn, dan rest ons slechts het vergeten.

Is dat zo? Accoord, een Verenigd Europa is nodig. Maar is voor een verenigd, een nieuw Europa óók nodig, dat wij vergeten wat het buurland ons aandeed? Is vergeten nodig vóór constructieve politiek mogelijk wordt?

Er zijn er die blijkbaar gemakkelijk vergeten en vergeven. Soms spelen economische motieven een rol, en niet kan ontkend worden dat onze havens en kusten belang hebben bij goede betrekkingen met het achterland. Maar de ergernis kan groeien als kruiperig de duitsers worden binnengehaald, die wij destijds zo node zagen komen, en die zich hier destijds als barbaren gedroegen.

Soms spelen angsten voor een andere vijand een rol. De angst voor de Sovjet Unie; de haat tegen ‘het communisme’ kan zó ver gaan, dat we bereid worden met Beëlzebub de nieuwe duivel van ons weg te houden. En dan ontstaat spoedig de neiging te vergoelijken of te vergeten wat vroeger geschiedde. Dan wordt al te gemakkelijk de spons door het verleden gehaald.

Soms kan het lijken, dat we inderdaad bereid zijn het verleden te vergoelijken. Vonden we het achteraf eigenlijk niet zó erg? Zeker, we blijven afkeuren, en we verzetten ons tegen gratie aan de vier aarts-schurken die nog in Breda zitten. Maar dient dit meteen om de vriendelijkheid tegen de anderen mogelijk te maken? Dan vergeten we de hoofdschuldigen niet, maar wel de meelopers, de hoeraroepers, de passieven, die nauwelijks een vinger verroerden

[p. 65]

toen volksgroepen systematisch werden uitgeroeid.

Vergeten en vergeven kan ook bevorderd worden door de wens, de eigen schuld te verdoezelen. Het is nu eenmaal zo, dat nazi-misdadigheid bloeide in onze gemeenschappelijke europese, christelijke, blanke cultuur. De ‘schone lei’ is aantrekkelijk, want wie van ons is zonder schuld?

Vergeten kan vele redenen hebben. Een streep zetten onder het verleden kan symptoom zijn van lang niet aantrekkelijke gezindheid. Het kan ook prestatie zijn van uit een vol leven gegroeide barmhartigheid.

Wat ook de reden zou mogen zijn van ‘vergeten en vergeven’, de vraag dient hier gesteld, of ‘in vredes naam vergeten’ juist is. Het zou kunnen zijn, dat met dat vergeten ook zouden vergeten worden de oorzaken, die tot de duitse misdadigheid leidden, en de werkingen die duitse misdadigheid uitoefende.

Men heeft niet geheel ten onrechte de duitse staat onder het Hitler-regime getypeerd als een door en door misdadige staat, uit op verovering, uit op verdelging, zonder enige morele remming. Het is onbegrijpelijk, dat het volk van Beethoven, Brahms, Rilke en Thomas Mann tot zulk een niveau kon zinken. Het is haast onvoorstelbaar wat er gebeurde, en hoe dit zo groeien kon. Maar er kan niet aan worden getwijfeld, dat de overwinnaars van de Eerste Wereldoorlog in dit ontstaan een belangrijk aandeel hadden. Een kortzichtige, op revanche beluste, op direct eigenbelang gebaseerde politiek schiep de voorwaarden, dat in een cultuurstaat psychopaten en misdadigers aan de macht konden komen, en een geheel volk tot lijdzaamheid, en verraad aan zichzelf, kon gebracht worden. Het vernederen van een groot volk is gevaarlijke politiek.

Het zou daarom gevaarlijk zijn de misdadigheid van Duitsland te vergeten. Omdat wij niet vergeten mogen, dat zelfzuchtige, kortzichtige, kwaadaardige politiek een volk tot waanzin en misdaad kunnen drijven. De misdadige Hitler-bende was de onbetwistbare oorzaak van de Tweede Wereldoorlog. Dat die misdadige regering aan de macht

[p. 66]

kon komen, vond mede zijn grond in het gebrek aan inzicht in de voorwaarden van de vrede.

Het menselijk leed, dat de duitse misdadigheid in de wereld bracht is onvoorstelbaar. Wat ons hier bezig houdt is de vraag wat die vroegere duitse misdadigheid nog steeds betekent voor het probleem van oorlog en vrede. Het lijkt mij, dat de kwalijkste erfenis van Hitler daarin bestaat, dat hij het beeld van de volstrekte immorele en misdadige regering plantte in de volksconscientie van de 20ste eeuw. Voordien kon men denken dat de tijd van een dergelijke menselijke ontaarding voorbij was. Nu bestaat dat beeld, en het wordt gemakkelijk geprojecteerd op iedere nieuwe tegenstander. Het beïnvloedt de volksverbeelding in het Westen ten aanzien van de Sovjet Unie, en in de Sovjet Unie ten aanzien van Amerika. Er is geen twijfel mogelijk, of menigeen heeft zijn voorstelling van de Sovjet Unie afgestemd op de voorstelling die hij zich terecht, uit bittere ervaring, maakte van Hitler-Duitsland. Dat doet de tegenstanders zien als onmensen, zo kwaadaardig en onbetrouwbaar, dat geen overeenkomst daarmee mogelijk zou zijn. Dat ontneemt aan de onderlinge verhouding de basis waarop redelijke toenadering zou mogelijk zijn. Dat opent de mogelijkheid van het in alle gemoedsrust opstellen van massaal-vernietigende wapens, die gericht zijn op de bevolkingscentra. Het nazi-imago verpest de internationale betrekkingen.

Het is van belang om zich dit bewust te maken. De verhoudingen van volken zijn niet logisch, slechts psychologisch te begrijpen. De verhouding van de Koude Oorlog kreeg voor een goed stuk haar ijzigheid door het Hitler-beeld. Inzicht in deze genese kan ertoe bijdragen verandering in die verhouding te brengen. En daarvoor is voorwaarde, dat wij de dingen niet verdoezelen, niet verdringen. Want des te gemakkelijker zal de emotie zich richten op een andere regering, een ander volk, dat dan dienen kan als uitlaat voor de opgekropte ergernis.

In vredes naam vergeten? Neen, om vredes wil is het nodig

[p. 67]

de werkelijkheid moedig onder ogen te zien, de harde feiten. Daartoe behoren de nog niet geheelde wonden uit de laatste wereldoorlog. Daartoe behoort het feit, dat het lot ons dwingt samen te werken met een volk, waarvan de groeiende arrogantie en revanche-gedachte dwingen tot waakzaamheid. Daartoe behoort een fundamentele tegenstelling met de communistische staatsvorm, die niet tot oorlog behoeft te leiden, als we die tegenstelling tenminste niet verhevigen, door haar te kleuren met de haat tegen het Hitler-regime en wat daar nog van over is.