Maatstaf. Jaargang 11

[p. 58]

H.M. van Randwijk
Problemen verdrongen, niet opgelost

Het komt mij voor, dat Europa zich a.d. 1963 nauwelijks realiseert wat er met het tot-macht-komen van Hitlers Derde Rijk is gebeurd. Eeuwenlang heeft men zichzelf beschouwd als het gebied waar het Christendom het diepst wortel had geschoten, waar cultuur als uitdrukking van vrijheid en, om met Huizinga te spreken, barmhartigheid op z'n schoonst bloeide, geroepen tot het brengen van het Europese heil aan alle volken, een gebied waarin eindelijk de aanspraken van de staat en de rechten van de burger een zeker evenwicht hadden gevonden... en ziedaar, met Hitler en zijn miljoenen (waarvan we zo graag vergeten, dàt ze er waren!) en nog méér miljoenen, die er niet genoeg kwaad in zagen om zich te verzetten, breekt dit aureool aan stukken. Tragisch kan men zeggen, jawel, maar voor een cultuur, die zozeer de zelfkennnis als één van haar kwaliteiten beschouwt, zou men kunnen verwachten, dat het ook een uitdaging, een opgaaf zou zijn geworden. Waarom kon dit gebeuren? Wat was er fout gegaan in Europa? Of was het nooit goed geweest? En hoe is zoiets in de toekomst te voorkomen?

Er is gepoogd, op deze vragen een antwoord te vinden. Men heeft er de bijzondere eigenschappen van het duitse volk bij gehaald, de reacties van een agressieve en rancuneuze middenstand in een maatschappij, waarin het proletariaat in de afgelopen vijftig jaar overwinning op overwinning had geboekt. De verwaarlozing van de agrarische fundamenten van het volksbestaan bracht het platteland in 't geweer, de werkloosheid de industriebevolking. Versailles was de schuld van de duitse grenzen in het Oosten. Het duitse te-laat-komen bij de verdeling van de imperiale wereldtaart en de activiteitsdrang van zijn al te nijvere bevolking. Het moge allemaal waar zijn en het zijn in ieder geval facetten van een verschrikkelijke waarheid. Men

[p. 59]

verklaart ermee hoe het kon ontstaan, niet hoe het zich tot een dergelijke gigantische macht kon ontwikkelen. In de rest van Europa vond dit Duitsland overal aanhangers. Zij waren niet de gevaarlijksten. Ze werden in eigen milieu herkend en, ongevoelig voor het pathos dat de duitsers als indrukwekkend plegen te beschouwen, in eigen milieu belachelijk gemaakt. Maar diezelfde rest meesmuilde als het ging om de anti-communistische macht, die Hitler opbouwde. Er was aan de grenzen van Europa een nieuwe wereldmacht opgekomen. De Sowjet-Unie. Onchristelijk, maar dat kan de reden niet zijn waarom het gehaat werd door een Europa, dat sinds de 18e eeuw bezig was, dit Christendom tot een overwonnen standpunt te verklaren. Materialistisch, maar nauwelijks in een mate als de industriële- en imperiale machten ten toon spreidden. Het was wat anders! Alle machtsposities, die grote en kleine kapitalisten, industriëlen, kooplieden en burgerij, zich hadden verworven, werden erdoor in gevaar gebracht.

Daarom was Hitlers ‘kruistocht tegen het bolsjewisme’ zijn beste leus, met als zwakke naklank in Nederland ‘Mussert of Moskou’. Daarom knikten in de dertiger jaren mannen als Churchill en de paus zwakjes, maar duidelijk goedkeurend, van ja. Daarom bleef Hitler, tot op het moment dat hij toesloeg, een ‘bevriend staatshoofd’ en mag men tot vandaag de dag op Chroetsjev schelden zo men wil.

Hitler is verslagen. De maatschappij met een deels rancuneuze boerenbevolking, een agressieve bourgeoisie en de, zij het ietwat gemoduleerde, bevoorrechte positie van het kapitaal is gebleven. Dat in dit milieu een nieuw fascisme opgroeien kan en dat het zich op deze grond in stand houden kan, wordt opnieuw in Europa en Amerika bewezen.

Maar bovenal: het communisme is gebleven! Het behoorde tot de overwinnaars van de Tweede Wereldoorlog. In de naam van het anti-communisme heeft het Westen nagelaten, de zuivering ernstig te nemen, duldt het opnieuw fascistische tendenzen in zijn midden en zegt men, als het om de schuldigen van de Tweede Wereldoorlog gaat, ‘streep eronder’! Allicht: de maatschappij waarin Hitler aan de macht komen kon, is welvarender dan toen, maar in struc-

[p. 60]

tuur vrijwel dezelfde gebleven. En bovenal: de eigenlijke vijand is er nog. Die begint bij Duitslands Oostgrenzen...

Er is, in Nederland en in de andere bezette gebieden, ook in Duitsland, een onzichtbare gemeenschap van lieden, die er belang bij hebben dat onder het verleden een streep wordt gezet. Het zijn niet in de eerste plaats de nazi's, die zich als zodanig geëxponeerd hebben. Het zijn de meelopers, de zwakken, de niet-geafficheerde handlangers, de gehoorzamen, zij die er wel bij gevaren zijn en de daders, wien het tegen ‘de borst stuitte’ wat ze moesten doen. Het is de gemeenschap van allen, groten en kleinen, die veel of weinig boter op hun hoofd hebben. Toen men in de oorlog over zuivering sprak, heeft men de kracht van déze gemeenschap onderschat. Dat is logisch. Wanneer Eichmann schuldig is, druppelt zijn schuld door onze samenleving verder naar beneden tot op de hoofden van de politieman, die meehielp joden te vangen, tot de man, die zo gretig de post van een vermoorde jood bezette of zijn zaak overnam, zelfs tot de moeder, die haar arische zoontje verbood met de kleine Sam van de familie Meyer te spelen. Zoals het hier is, is het op elk gebied. Niemand voelt zich veilig als de zuivering en de bestraffing ergens serieus beginnen. Na de oppergoden komen de goden en de halfgoden en de godjes en de gehoorzamen en de profiteurs en de zwijgzamen en de toeschouwers. In de gewone strafrechtspraak worden niet alleen de daders gestraft, maar ook de helers. Schuldig zijn ook, die het gezien hebben, maar niets hebben gedaan om het te verhinderen; die er getuige van waren, maar het niet hebben aangegeven.

Duitsland, het duitse volk is schuldig en het nederlandse volk is tot diep in zijn geledingen schuldig; waarlijke zuivering is ook een vorm van zelf-zuivering, want de besmetting was een vorm van zelfbesmetting.

Daarom ‘streep eronder!’ Laten we zwijgen en verdringen hoe het allemaal was. Zie, de misdadigers dragen onze trekken, zij zijn niet wij, goddank, en wij zijn niet zij, goddank, maar we zijn geen onbekenden van elkaar...

[p. 61]

Toen een brandend en verwoest Duitsland in 1945 door de overwinnaars werd bezet, gaf de geschiedenis hun geen beloning, maar de zwaarste van alle opgaven. Een groot en begaafd volk in het hart van Europa bleek tot een misdadigheid in staat te zijn, zó groot als de wereld nauwelijks in zijn geschiedenis had gekend. Politiek gezien vereiste de situatie een herordening van Centraal-Europa, zonder welke het niet genezen kon. In het verbond van de overwinnaars werden twee, elkaar tegengestelde maatschappijbeschouwingen gepresenteerd, die zoal niet verzoend, toch op zijn minst moesten leren elkaar te verdragen. Het verarmde en chaotische Europa bood, paradoxaal, de kans een nieuw begin te maken. Een begin overigens, waarover vele economen, sociologen, historici en politici al sinds Karl Marx hadden nagedacht. Deze opgave is niet aanvaard!

De uitslag van de oorlog had het communisme van een steppen-experiment ergens aan de grenzen van Europa tot een wereldmacht gemaakt. Het was opgerukt tot binnen het traditionele europese cultuurgebied. De armoede van de rest van Europa schiep een vage geneigdheid het thans eens ‘anders’ te proberen, althans van een zelfvoldane afwijzing van het communistische experiment, gemakkelijk vanuit een grotere welvaart, was geen sprake. De ontwaking van de koloniale volken schudde aan de grondvesten van de Westerse machtspositie. De grote haatuitbarsting tegen de Sowjet-Unie ontstond in een land, dat aan de oorlog rijker was geworden, dat eveneens tot wereldmacht was gepromoveerd, dat de duidelijkste kapitalistische signatuur droeg en dat van de duitse barbarij het minst had ervaren. De Verenigde Staten van Amerika! Het betrok de westelijke wereld in een nieuwe slagorde en toen die eenmaal vorm begon te krijgen, bleek Duitsland geen werkterrein, maar een bres in een Atlantische wal-nieuwe-stijl. Die bres moest gedicht worden, Duitsland worden ingeschakeld, zijn militaire ervaring, zijn geheime dienst, zijn industrieel potentieel, zijn anti-communistische gezindheid, zijn mankracht.

En zo gebeurde het!

De duitsers onder leiding van Adenauer hebben op meesterlijke wijze kans gezien van de nieuwe situatie gebruik

[p. 62]

te maken. De pijnlijke plicht tot zelf-zuivering kon met een aantal pro-forma processen Worden afgedaan. Er behoefde niets te veranderen, niet meer dan de inschakeling in het Westelijk blok (dat bij zichzelf evenzeer naliet wezenlijk te veranderen) fatsoenshalve nodig maakte. Duitsland werd een fervent lid van een europese eenheidsbeweging, die noch Europa noch de wereld, doch allereerst (en vaak slechts!) het welzijn van zes geïndustrialiseerde, welvarende, hoogkapitalistische staten op het oog had. Geen her-ordening, maar blokvorming in een wereld waarin alleen grotere eenheden de economische concurrentie- en machtsstrijd naar 19e-eeuws-model konden volhouden. Alleen het litteken van het IJzeren Gordijn, dwars door Duitsland, en de gedeelde stad Berlijn, herinneren eraan dat een oorlog verloren werd. De verwijdering van dit litteken was en is daarom Adenauers politieke oogmerk nummer 1. En daarmee is opnieuw één van de oorzaken van de Tweede Wereldoorlog in het hedendaags Europa aan het werk!

Nee, er in Europa niet veel veranderd. Het is nauwelijks de moeite waard om er een streep onder te zetten. Er is te weinig verschil.

De streep geldt de schuld en de verschrikking. Opdat het spel zo nodig opnieuw kan beginnen?