Maatstaf. Jaargang 11

[p. 4]

J. Meulenbelt
Waarom daarom

Met deze aflevering vangt Maatstaf zijn elfde jaargang aan. Men heeft van dit maandblad voor letteren gezegd: het heeft geen eigen gezicht. De redacteur heeft daarop in 1955 geantwoord: het zij zo. En hij gaf het een eigen stem.

Deze stem heeft vooral geklonken in de bijzondere afleveringen, die elk jaar aan de tweede wereldoorlog werden gewijd. Aanvankelijk hebben zij het karakter gehad van een eerbetoon en een getuigenis. Aan het nummer echter, dat bij gelegenheid van het derde lustrum van de vrijheid verscheen (april 1960), werd het karakter verleend van een oproep tot waakzaamheid, een waarschuwing tegen herhaling.

Sindsdien is het uitbrengen van bijzondere nummers niet slechts een kwestie van stijl en van piëteit, maar mede een kwestie van nut. Hoe groot is dat nut? Wanneer de redacteur van Maatstaf oproept tot waakzaamheid en waarschuwt tegen herhaling, gaat hij van vier veronderstellingen uit. In de eerste plaats veronderstelt hij, dat waakzaamheid ten opzichte van potentiële oorlogsmisdadigers in het tijdperk der h-bom wenselijk is. In de tweede plaats veronderstelt hij, dat zijn oproep effect kan sorteren. In de derde plaats veronderstelt hij, dat het op zijn weg ligt zulk een oproep te doen. En in de vierde plaats veronderstelt hij, dat het levendig houden van de herinneringen aan het verleden de waakzaamheid ten opzichte van de toekomst bevorderen kan.

Het nationaal-socialisme, de Endlösung der Judenfrage, het neo-fascisme en de h-bom zijn ernstige zaken en daarom behoren de vier veronderstellingen van een in deze zaken ernstig te nemen man op hun juistheid te worden bezien. Een uit de lezerskring gekomen suggestie nu biedt alle aanleiding om daartoe over te gaan. Deze suggestie is gedaan door mejuffrouw M. Taselaar, maatschappelijk werkster te Amsterdam, en kwam hierop neer, dat men

[p. 5]

een aprilnummer zou kunnen componeren van de vraagstelling uit: hebben zij, die zeggen dat er zo langzamerhand een streep onder het verleden moet worden gezet, gelijk of niet - en zo niet, waarom niet?

Gevoelig voor deze suggestie heeft de redacteur mij gevraagd hem de formule te geven, die bij de voorbereiding van zo'n nummer als grondslag zou kunnen dienen. Ik doe een poging deze formule af te leiden uit een medidatie over de vier veronderstellingen waarvan Bert Bakker stilzwijgend uit pleegt te gaan.

Is waakzaamheid ten opzichte van de potentiële oorlogsmisdadigers in het tijdperk van de h-bom wenselijk? Röling heeft er in het vorige aprilnummer aan herinnerd, dat de mensheid beschikt over een explosieve kracht, die ongeveer gelijk moet zijn aan die van een of twee blockbusters per hoofd van de wereldbevolking. Ik geloof, dat de leiders van de meetellende mogendheden er goed aan doen ten opzichte van dit speelgoed waakzaam te zijn, maar dat de waakzaamheid van u en mij er bitter weinig toe doet. Ik ben er trouwens nog zo zeker niet van, dat de waakzaamheid van u en mij, gesteld al dat deze er wèl toe zou doen, alleen maar als heilzaam zou kunnen worden beschouwd. Mijn waakzaamheid kan mijn buurman ergernis geven - en slaperig maken. En hoe is het met de slapende honden gesteld? Zou ik ze niet wakker maken met mijn waakzaamheid? Misschien ben ik het wel, die mijn tegenstander - de potentiële oorlogsmisdadiger - pas goed prikkelt tot het grijpen van zijn kans. Zo is waakzaamheid, maatschappelijk gezien, een riskante zaak. Dat de altijd wakkere Kant tot degenen moet worden gerekend, die ingevolge de wet actie=reactie heeft bijgedragen tot het ontstaan van het nationaal-socialisme, vernam ik in 1939 van een onverdachte en daarbij hooggeleerde kantiaan. Vernunft, weil sie hochmutig ist, stöszt ab, zegt ons Jaspers in zijn boek over Die Atombombe und die Zukunft des Menschen.

Een oproep tot waakzaamheid? Het doel heiligt de middelen niet en zelfs het vredesdoel kan geen rechtvaardiging

[p. 6]

opleveren voor ook de meest ‘ethische’ middelen als zij averechts werken. Niettemin doe ik de medewerkers en de lezers het voorstel, van de wenselijkheid van waakzaamheid als van een axioma uit te gaan. Ik geloof dat dat mag en zelfs: dat dat hoort. Heeft men ons niet op school al duidelijk gemaakt, dat de afleiding van iedere formule op een axioma steunt? Ik geloof dan, dat in een modern en onafhankelijk maandblad voor letteren bezwaarlijk naar een dieper liggend axioma kan worden gezocht en ik meen, dat het maatschappelijke risico, waarop ik hierboven doelde, op de koop toe moet worden genomen.

Kan een oproep tot waakzaamheid, uitgaande van de redacteur van Maatstaf, effect sorteren? Het antwoord op deze vraag hangt af van wat men onder effect wil verstaan. Ik neem aan, dat zich onder de leiders van de meetellende mogendheden geen abonné's op dit maandblad bevinden en ik doe het blad niet tekort wanneer ik eveneens aanneem, dat deze leiders al evenmin door zulke abonné's worden omringd, laat staan op indirecte wijze bereikt. Maatstaf is nu eenmaal geen blad voor sleutelfiguren. Het effect kan daarom niet wereldschokkend zijn. Zelfs een schok van nationale afmetingen kan niet worden verwacht. De voor Maatstaf bereikbare autoriteiten, bijvoorbeeld de opstellers van de door het Ministerie van Binnenlandse Zaken overal thuisbezorgde Wenken voor de bescherming van uw gezin en uzelf, zullen niet bijster onder de indruk van dit aprilnummer komen. Deze hoofdopstellers zijn al eens eerder op een letterkundige pen - die van Mulisch - gestuit en zij weten natuurlijk niet beter of zij hebben dat overleefd. Over Calmeyer zelf en diens begrip voor wat zijn eigen kerk van de lidmaten vraagt, wil ik maar liever zwijgen.

Het effect van deze oproep tot waakzaamheid zal nihil zijn, op de partikeltjes inzicht na, die zij toevoegen zal aan het inzicht, dat de lezers van Maatstaf reeds hebben.

Ligt het op de weg van een redacteur van een litterair blad

[p. 7]

een dergelijke oproep te doen? De bijenteelt wordt er niet rendabeler op wanneer het orgaan van de vereniging van schoenmakers er ideeën over uit. Zelfs kunnen de leden van die vereniging er boos over worden - en ophouden honing te eten. De lezers van Maatstaf vormen weliswaar geen vereniging, maar een kring vormen zij wel en zij stellen hùn eisen aan hùn redacteur. Waarom zou de schoenmaker bij zijn leest moeten blijven en Bert Bakker niet? U kunt van hem vergen, dat hij u geen waakzaamheidsknollen voor literatuurcitroenen verkoopt. Natuurlijk gaat u met J.B. Charles accoord, die per slot van rekening een dichter is. En vooruit: ook S. Dresden mág. Onjuist echter vindt u het, dat buitenstaanders de bladzijden vullen die u uit uw litteraire budget betaalt.

Maar als er nergens meer een blaadje bestaat, dat zich intensief bezighoudt met de bijenteelt, op uitgerekend De Schoenmaker na, orgaan van de vereniging voornoemd, mag het dán? Ik zou zeggen van wel. En gelet op het verschil in dimensies tussen de wereld der bijen en die van ons moeten wij het Maatstaf maar niet al te kwalijk nemen, dat het zich bezighoudt met problemen waarover men ook in een paar weekbladen, en zelfs in een enkel dagblad, wel eens iets leest.

Bevordert het levendig houden van de herinneringen aan het verleden de waakzaamheid ten opzichte van de toekomst? Kan men een derde wereldoorlog voorkomen, althans de omvang ervan beperken, door rond te blijven bazuinen wat er in de tweede is gebeurd? Moet niet veeleer worden gevreesd, dat de 215 millioen onvermijdelijke slachtoffers, die de rekenmachines van het amerikaanse ministerie van defensie hebben aangegeven voor het geval men de nucleaire wapens even gebruikt tegen de steden, des te aanvaardbaarder worden naarmate men vaker over de 40-100 millioen doden uit de jaren '40/'45 spreekt? Gesteld dat wij het fenomeen Eichmann kunnen doorgronden: wat hebben wij eraan uit een oogpunt van profylaxe? Dat Hitler zijn stokpaarden niet had kunnen berijden wanneer

[p. 8]

hij niet in 1933 door de grootindustrie en enige vooraanstaande lidmaten van de rooms-katholieke kerk in het zadel was geholpen: wat heeft het, alweer uit een oogpunt van profylaxe, voor zin dit in 1963 uit te leggen aan de zoon van een nederlands fabrikant, die als student de beste jaren van zijn leven doorbrengt bij Veritas? En als hij niet bij Veritas is maar zijn dachauspelletjes speelt op een andere sociëteit, leert hij dan daar niet, dat de wreedheid besmettelijk is en zou hij niet gelijk hebben als hij zei, dat men hem om vredes wil niet meer over de oorlog moet lastig vallen? Is een goede oorlogsfilm een oproep tot waakzaamheid of verhoogt zij de neiging tot doodslaan? Ik kan u de naam noemen van iemand, die in 1939 als idealiste een gebroken geweertje droeg en in 1943 als ss-Aufseherin een zweep, maar ik geef toe, dat deze mededeling geen antwoord inhoudt op al deze vragen.

Ik zit met de formule, die ik voor dit nummer verschaffen zou, in de knel. Ons axioma (dat waakzaamheid wenselijk is) en de daarop gebaseerde meditatie (die erop neer kwam, dat een oproep in dit blad vrijwel geen effect kan sorteren, dat de redacteur nauwelijks bevoegd is zo'n oproep te doen en dat het verband tussen het verleden en de toekomst dubieus is) leveren geen eigenlijke afleiding en geen eigenlijke formule op.

Betekent dit nu, dat dit aprilnummer, moeilijk te ‘verantwoorden’ als het is, in de lucht komt te hangen of zelfs overbodig moet worden geacht? Ongetwijfeld zullen er onder de lezers velen zijn, die er zo over denken. Ik hoop, dat zij niettemin van de beschouwingen hierachter kennis zullen nemen. De bijdragen zijn, hangende of niet, overbodig of niet, de moeite van het lezen wel waard.

De auteurs vonden ze ook de moeite van het schrijven wel waard. Mensen als zij vinden het altijd de moeite wel waard hun tijd- en landgenoten van dienst te zijn bij het herkennen en, wie weet, oplossen van de angst en de wrok, die de tweede wereldoorlog onopgelost heeft gelaten en nog altijd doet ontstaan.

[p. 9]

Wie over de jaren '40/'45 op een weloverwogen wijze schrijft, doet dat zeker niet van de opvatting uit, dat een relaas over een episode uit de vaderlandse geschiedenis een middel zou zijn ter bestrijding van de verschrikkingen van onze tijd. Hij doet het in het besef, althans in het vermoeden, dat bekendheid met die geschiedenis de spanningen van onze angst en onze wrok kan doen verminderen, zodat wij van die verschrikkingen minder last zullen hebben. Hij is erop uit ons geweten te doen spreken opdat het minder zal knagen.

Bekendheid met de geschiedenis? Die moet dan wel meer zijn dan de kennis van de gesloten geschiedenis zoals die ons op de schoolbanken bij wordt gebracht. De bekendheid met de geschiedenis, die wij nodig hebben, is niet de kennis van de heldhaftigheid waarmee Adolf van Nassau sneuvelde bij Heiligerlee of waarmee Van Speyk liever de lucht in ging. Zelfs kennis van de heldhaftigheid waarmee de 24-jarige Nico Snijders twee uur voor zijn dood op 5 februari 1943 zijn testament heeft gemaakt, is niet het meest nodige: ‘Vader m'n klokje Moeder m'n schilderijen Cor m'n Encyclopedie Anni en Jopie m'n andere boeken Cor al m'n goed...’

Het meest nodige is: te willen weten hoe de mens de mens naar het leven staat. Wie dat weigert te weten, wie weigert bekend te zijn met de open geschiedenis van zijn tijd, leeft incompleet. Onlust en onrust zullen hem parten spelen. Hij echter, die de historicus van zijn eigen bestaan en de analyticus van zijn eigen angst durft te zijn, zal, met die waakzaamheid, weten te leven - en te sterven. Hij zal de krant kunnen lezen met zijn kinderen naast zich op de bank en hij zal hun vragen naar de dood niet uit de weg behoeven te gaan, zoals eenmaal ónze ouders ónze vragen naar het leven.

Een formule is het niet. Maar het zal wel genoeg zijn om duidelijk te maken, dat wij, vóór alles verplicht tot waakzaamheid tegenover onszelf, geen streep onder het verleden

[p. 10]

kunnen zetten omdat er nu eenmaal van een verleden geen sprake kan zijn. De geschiedenis van de tweede wereldoorlog ligt open - als een geërfde zonde, ook voor de babies die onschuldig geboren zijn op de dag dat dit nummer verschijnt.