Maatstaf. Jaargang 6

[p. 710]

J.W. Schulte Nordholt
Waarom ik geen experimentele poëzie schrijf

Dat is de titel mij door de redacteur van dit Maatstaf-nummer welwillend ter beschikking gesteld. Maar weet ik een antwoord? Ik zou moeten weten wat experimentele poëzie is, om eerst te weten of ik ze schrijf of niet schrijf. Wat is dat moeilijk! Ik heb met betrekkelijke aandacht de ontwikkeling der moderne poëzie in ons land gevolgd, ik heb er net als bij de oude poëzie mijn voorkeuren in gevonden, maar ondanks alle begeleidende artikelen, of juist daardoor, ben ik niet tot helderheid gekomen aangaande het begrip experimentele poëzie.

De redacteur schrijft mij dat het te verwachten ware geweest dat ik experimenteel geschreven had gezien de tijd waarin ik geboren en getogen ben. Daar ziet men hoeveel omstandigheden een mens maken en een dichter. Ik was 12 jaar toen Hitler aan de macht kwam en ik herinner mij nog de luide radio van toen, ik was 21 toen ik in de gevangenis zat en de wereldgeschiedenis aan den lijve ondervond. Maar daartussen had ik op het gymnasium de poëzie ontdekt, en de goden van mijn jeugd waren Leopold, Nijhoff en Marsman, niet Gresshoff en niet Van Ostaijen. Hoe diep de oorlog mij ook raakte, ik was vóór die tijd in wezen gevormd, denk ik, en misschien was het ook daarom, dat de oorlog voor mij niet de ineenstorting van het wereldbeeld betekende, en niet het verraad der oudere generaties, en wat men aan deceptie nog meer leest. Ondanks alles wist ik dat er mogelijk nog iets van het leven te hopen was en te maken, en ik werd poëtisch verder gevormd door de zo traditionele verzetspoëzie en ik ken nog in mijn leven geen schonere ontroering dan de bevrijding van 1945.

Dat ten eerste. Ten tweede: het is natuurlijk niet zo dat al mijn tijdgenoten experimenteel schrijven. De Vijftigers zijn niet de enige legitieme poëten van onze tijd, en wat mij

[p. 711]

in hen tegenstaat, bij alle individuele waardering, is juist hun naar mijn gevoel sectarische eenzijdigheid, Anderen mogen, mits onbevooroordeeld, schrijven wat ook in mijn poëzie typisch voor onze tijd is, ik ervaar het van de gedichten van velen mijner tijdgenoten, dat zij actueel zijn, al behoren zij niet tot de experimentelen. Als er een tijdgeest is, - het is een moeilijk te hanteren begrip - dan wordt hij veelvuldiger onder woorden gebracht, dan men vaak meent. Behoort het niet tot de tijdgeest zich te hechten aan het aardse, de mens te meten aan engel en mineraal, te huiveren in de ruimte om ons heen, maar te vertrouwen op het woord dat leven wekt? Weinig te verwachten maar met liefde te leven? Dat schrijven wij neer.

Ten derde: als tijdgeest betekent dat het vorige voorbij is, dat alleen het actuele waarde heeft, dan doe ik inderdaad niet mee. Dan ben ik misschien ouderwets, want mijn klassieken zijn niet de plotselinge goden van deze tijd, ik zei het al, niet Van Ostaijen en niet Pound, al hebben ze grootse gedichten geschreven, maar de dichters, die ik naar persoonlijke voorkeur in welke tijd ook ontdek en herken, Novalis, Keats, Jammes en A.E. Housman, en zoveel natuurlijk. Ik geloof in de poëtische traditie van eeuwen her, omdat ik niet geloof dat wij in het einde der tijden leven of op de kentering, of liever dat slechts geloof in zoverre als de hele geschiedenis al kentering was en crisis.

En omdat ik bovendien denk, dat poëzie altijd om vrijwel dezelfde redenen de mensen heeft aangesproken, altijd door beeld, klank en associatie macht heeft uitgeoefend over de ziel. Waar Lucebert schrijft over ‘eenvouds verlichte waters’ treft dat beeld de ontvankelijke lezer aanstonds, maar op geen andere wijze dan in de traditionele poëzie van eeuwen her een beeld als dit ontroert, b.v. uit de zesde eeuw voor Christus Sappho's:

Koel als heilig water verruist de zilv'ren
Lichtvloed door de takken der appelbomen.

De klanken van Hanlo's Oote Boe zijn veel minder boeiend dan de klanken uit deze regels van Luyken:

[p. 712]

 

't Huis van vel en vlees en been

 

slaat aan't kraken,

 

d'ogen waken

 

met de dood in duisterheen,

waarin de klinkers zo grandioos geordend zijn.

Alle poëzie is immers altijd experiment geweest. Ik geloof het niet dat het verschil tussen de dichters van vroeger en de experimentelen is, dat de eersten een van te voren ervaren idee of gevoel ‘in een versje doen’ en de laatsten vanuit het ‘nulpunt’ poëzie schrijven. Ik denk niet dat ooit een dichter van te voren wist waar hij heen ging in zijn vers. Werd hij niet altijd geleid? Door de muze? Door de taal. De poëtische taal zeker, want hij schreef geen proza. En die poëtische taal kon telkens veranderd en verruimd worden. Door contact te zoeken met de spreektaal [Wordsworth], door neologismen [Keats], door klankverhevigingen [Luyken], door het gebruik van on-poëtische woorden [Nijhoff], door zoveel middelen. De dichter werd daarin geleid. Dryden bekende al dat een ‘rhyme’ hem tot een ‘thought’ had gebracht, precies zoals Nijhoff dat kon vertellen van zijn Uur U.

Mijn persoonlijke ervaring, als ik daarmee eindigen mag, is geen andere. Hoe weet ik wat ik schrijven zal! Hoe diep verwonderd besef ik dat ik schrijf. Ik betrap mij, al pratend voor mijzelf heen, plotseling op regels, ik spin ze even eerbiedig voort, en mijn vers wordt geleid, niet door wat ik wil dat er in komt, maar door beelden en associaties die overal vandaan kunnen komen, als ik maar opensta, als ik maar hoor met mijn hele huid en haar. En als ik weet dat het af is, als ik het laatste woord heb geschreven, en nog eens, het kon overal vandaan komen, en het kon mij ook overal bereiken, als ik het klaar heb, hoe altijd weer verbaasd ben ik dan omdat ik allerlei dingen heb neergeschreven, die ik immers helemaal niet wist. Met hoeveel dankbaarheid leef ik zo. Niets is er waar ik meer op vertrouw dan op het woord dat mij leidt. Niets heb ik meer lief dan het gedicht, mijn eenvoudige en hoeveel meer het grootse van mijn meesters. En ik weet dat er geen grenzen zijn in het rijk der poëzie.

[p. 713]

Laat ik zeggen: Andreus' gedicht: De dichters weten wat zij niet weten, was mij uit het hart gegrepen, op het lijf geschreven.

Ik waag het te allen tijde met het woord, dat de werkelijkheid van mijn leven verandert en verruimt en verwerkelijkt. Daarom schrijf ik experimentele poëzie.